Documentos escritos e gráficos sobre metodoloxía histórica

1. Colecci ón docum ental Capítulo I 1º de bacharelato
A historia como ciencia: fontes, métodos e evolución.
¿Que é a historia? Ciencia do home e dos seus feitos.
A. A opin ión d e Edw ard H. Carr.
“O historiador comenza por unha selecc ión provisional dos feitos e por unha interpretación provisional
á luz da que se ten levado a cabo dita selección, sexa esta obra súa ou doutros. Conforme vai traballando, tanto
a interpretación como a selección e ordenación dos datos van sufrindo cambios sutís e, ó mellor, parcialmente
inconscientes, consecuen cia da acción recíproca entre ambalas dúas. E esta mesma acción recíproca entraña
reciprocidade entre o pasado e o presente, porque o historiador é parte do presente en tanto que os seus
feitos pertencen ó pasado. O historiador e os feitos da historia son se mutuamente necesarios. Sin os seus
feitos, o historiador carece de raíces e é banal; e os feitos, sin o historiador, mortos e faltos de sentido. A
miña primeira contestaci ón á pregunta de qué é a Historia, será pois a s eguinte: Un proceso c ontinuo de
interacción entre o historiador e os seus feitos, un dialogo sin fin entre o presente e o pasado.”
(C A R R , Edwa rd H.: ¿Que es la historia?. Ed. Planeta-Agostini, col. Obras Maestras del Pensamiento Contemporáneo, nº 13, pax.
40, Barcelona, 1985)
A utilidade da historia para o home. Coñecete a tí mesmo.
B. A opinión de R. G. Collingwood.
“...A historia sirve para que o home se c oñeza a sí mesmo... Coñecerse a sí mesmo non significa coñecer
só as súas peculiaridades persoais, isto é, aquelo que o diferencia doutros homes... significa, en primeiro termo,
coñecer qué é se r home; en segundo lugar, coñe cer o que supon ser o tipo de home que se é, e, para rem atar,
qué presupón ser o home que un é e non outro... Significa coñecer o que se pode facer... A utilidade da historia
radica, pois, en que nos ensina o que o home fixo e, nese censo, o que o home é.”
(COLLIN GWO OD, R. G.: Idea de la his toria . México-Bos Aires, 1952)
A historia como ciencia. Como se escribe a historia.
C. As característic as científic as da ciencia his tórica.
“A historia é unha ciencia en sentido amplo. Isto é, unha actividade intelectual que estudia as
sociedades e explica -fai intelixibles- aspectos da vida no pasado.
A historia non pode prescindi r da realidade social como obxectivo fu ndamental, porque a vida dos
individuos non pode explicarse axeitadamente sen referirse ó que os rodea: o seu contorno m aterial, cult ural,
económico, político, etc. Case ninguén vive s ó; as persoas solitarias non posúen interese para a historia xa que
non acostuman a deixar pegadas do seu paso.
As sociedades constitúen o obxecto primario da historia. Acostuman a abordarse estudios históricos
parciais: cando se explica a historia dun país ou dunha rexión, dun pobo determinado fixámonos en aspectos
xeográficos; no temporal ó falar da his toria nun período concreto de tempo, no temático cando nos refirimos
a historia cu ltural, polític a ou econó mica, e tc. Tam én é posib le o estudio de indivi duos concretos, as biografías.
Os feitos non suceden sen que alguén -concreto, real, individual, só ou acompañado- se esforce en
realizalos. Isto é, a historia ten protagonistas. Ser protagonista non significa s er famoso, porque a historia,
na súa maior parte, faina xente anónima e descoñecida: ten moitos protagonistas.
Precisamente porque os seus protagonis tas son persoas, é posi ble explica-lo sentido do que paso u, xa
que a xente se move por algún motivo e dentro das posibilidades que ofrece o medio e a sociedade na que vive.
Os feit os -is o é a historia- pó dens e explica r porque as persoas son racionais e libres. Os animais non teñen
historia, non qporque non pase o tempo para eles, nin porque non fagan ren, senón porque carecen de liberdade
e de racionalidade.
(MONT ERO D ÍAZ, J. e out ros: Historia do Mundo Contemporáneo. 1º de Bacharelato, ed. Edelvives. Zaragoza. 2000)
5

2. A actividade investigadora na Historia. A organización do traballo.
D. O laboratorio do historiador.
(Fonte: TU ÑÓN D E LAR A, M.: Por qu é la His toria , Ed. Salvat. Col. Temas Clave, nº 13, pax. 11. Barcelona, 1981)
6

3. A investigación históric a. Unha actividade case “polic ial”.
E. Diversos tipos de fontes sobre un mesmo feito histórico.
(Fonte: TU ÑÓN D E LAR A, M.: Por qué la Historia. Ed. Salvat. Col. Temas Clave, nº 13, pax. 13. Barcelona,1981)
7

4. As correntes historiográficas a partir d o século XIX. A utili zación do métod o científico.
F. A hist oriografía románti ca e liberal.
“Resucitar o pasado dun xeito global fronte a unha historia pouco material, que esquece aspectos como
o solo ou o c lima , e po uco espi ritual, en canto que deixa ó marxe costumes, ideas, etc. Dito doutro xeito, a
renovación histórica debe estar impregnada dunha ambición totalizadora, ó mesmo tem po que incorpora a
investigación histórica novos obxectos de observación (o medio xeográfico, as masas...). Poñer o acento nos
personaxes colectivos, anón imos; o senti do das evolucións de longa duración, así como un sentimento etnolóxico
do pasado, deben ser constantes na obra do historiador.”
(MICHE LET, Jules: Historia de Francia. 1869)
G. O positivismo.
“En canto ó amb eto da hist oria universal, Ranke exclúe a Prehistoria, por contradecir o principio das
investigacións documentais, e prescinde asimesmo dos pobos e culturas lonxanos: “En último térmo, a aqueles
pobos que hoxendia seguen nunha sorte de estado natural e que permiten sospeitar que foi así dende o principio
e que neles se conservou o estado do mundo primitivo, só podemos adicarlles unha atención es casa. India e China
presenta unha gran antiguidade e posúen unha ampla cronoloxía. Ata os maiores expertos en cronoloxía se perden
nela. A súa antiguidade é fabulosa. A súa condición cae máis ben dentro da historia natural”.
(VOGT, Jo seph: El concepto de la historia de Ranke a Tynbee. Ed. Guadarrama, Col. Punto Omega, nº 116. Madrid. 1974)
H. O Materialismo Histórico.
“A idea básica contnua do Manifesto é que a producción económica e a formación social necesariamente
consecuentes de cada época histórica forma o fundamento da historia politica e intelectual desta época; que
nesta medida (dende o fin da propiedade común do solo) toda a historia foi unha historia da loita de crases,
loitas entre a crase explotada e a crase explotadora, a crase dominada e a crase dominante en diversas etapas
da evolu ción soc ial; q ue esta loita chegou agora a unha altura onde a crase explotada e oprimida (o proletariado)
non se po de liberar da crase explotad ora e opresora ( a burguesía) s en li brar ó m esm o tem po e para sempre a toda
a sociedade da explotación, a opresión e as loitas de crases.
(ENGELS . No Prefacio á publicación do Manifesto Comunista de 1833. Citado en: KORS CH, Karl: Concep ción ma terialist a de la
historia. Ed. Zero. Col. “Lee y discute”, série V, nº 55. Madrid. 1975)
I. A Escola dos Anais.
“Está claro que hai que utilizar os textos, pero non exclusivamente os textos. Tamén os documentos,
sexa cal sexa a súa natureza: os que fai tempo qu e se utilizan e, principalm ente, aqueles q ue proporcionan o felíz
esforzo das novas disciplinas como a estatística,, como a demografía, que sustitúe á xenealoxía na mesma
medida, indudablemente, en que demos remplaza no seu trono ós reis e ós príncipes; como a linguística que
proclama con Meillet que todo feito ligüístico pon de manifesto un feito de civilización; como a psicoloxía que
pasa do estudio do individuo ó de grupos e masas. E tantas outras disciplinas. Fai milenios que o polen das ábores
forestais caeu nos cenagosos pantanos do norte. Hoxe, un Gradmann, examinándoo ó microscopio saca dese feito
o fundamento de apaixonantes estudios sobre o poboamento antigo que a ciencia do habitat humano debe
confesarse impotente para realizar -aínda engadindo ós datos dos textos o estudio dos nomes dos lugares ou
o de vestixios arqueolóxicos- . Ese polen milenario é un documen to para a historia. A historia fai con él o seu mel,
porque a historia edifícase, sen exclusión, con todo o que o inxenio dos homes poida inve ntar e combinar para
suplir o silencio dos textos, os estragos do esquecemento...”
(FEBVR E, Lucien: Combates por la historia. Ed. Ariel, Col. Ariel quincen al, nº 35. Pax. 30. Bar celona. 1970)
J. A Nova Historia Económ ica.
“A historia económica céntrase en dous temas principais. En primeiro lugar, estudia cunha visión de
conxunto o desenvolvemento económico, o estancamento ou a decadencia dunha sociedade. En segundo término,
aborda a cuestión do que lles ocurre ós membros da sociedade no transcurso dese desenvolvemento,
estancamento ou decadencia...
8

5. Para poder falar con certo sentido de desenvolvemento e benestar, é preciso recorrer á teoría
económica e á estatística. Non é posible analizar e explicar as cuestións que aborda a historia económica, sen
establecer hipóteses iniciais e contrastalas cos datos dispoñibles. As hipóteses iniciais deben basearse nos
coñecementos de teoría económic a que se viñeron acuñando no s derradeiros douscentos anos e que se es tán
verificando e refinando constantem ente mediante i nvestigacións empíricas. A es tatística permite efectuar
medicións precisas e obter datos empíricos cos que contrastar a teoría. Os límites dunha investigación veñen
dictados pola existencia dunha teoría e duns datos apropiados”
( D O U G L A S S C. NORT H: Una nueva historia económ ica. Crecimiento y bienestar en el pasado de Estados Unidos. Ed. Tecnos, Col.
Bibliot eca T ecnos de Cie ncias E conóm icas, nº 13. Ma drid. 19 69.)
K. A Nova Historia.
“Desta crebra do determinismo deriváronse dous fenómenos que contribuiron á expansión e refinamento
da investigación histórica. Por una banda, despertouse a atenc ión cara o pequeno, o particular, os su xeitos
individuais, coma nun libro precioso, escrito fai exactamente 25 anos, El queso y los gusanos, de Carlo Ginzburg,
pion eiro da microhistoria. Non se trataba simplemente dun renacido gusto polo biográfico e o narrativo, senón
de penetrar a través da vida e as creencias dun muiñeiro que tivo que enfrontarse coa Inquisic ión no mundo
mental, os valores, o poder, a linguaxe, dunha époc a. Por outra banda, liberados do corsé dos grandes paradigmas
estructuralistas e da determinación pola economía ou a xeografía, os historiadores comenzaron a aventurarse
por terreos antes pouco transitados: a idade e o xénero, o traballo e os rituais, o vestido e a comida, a
comunidade e a fábrica, as pasións e os gustos.
( S A N T O S JULIÁ : Historia : la eclosión d e lo nuevo se combina con la vuelta a lo viejo. Artigo publicado en El País o 5 de maio de
2001)
Os problemas da Historia. Un camiño tortu oso e dubitativo.
L. A duración do tempo histórico.
“Todo traballo histórico descompon o tempo pasado e escolle entre as súas realidades cronolóxic as
segundo preferencias e exclusivas máis ou menos consci entes. A historia t radicional, atenta ó tempo breve, ó
individuo e ó acontecemento, dende fai longo tempo habitúounos ó seu relato precipitado, dramático, de curto
alento.
A nova historia económica e social coloca no primeiro plano da súa investigaci ón a oscilación cí clica e
aposta pola súa duración: deixouse embaucar polo espellismo -e tamén pola realidade- das alzas e caídas cíclicas
dos prezos. Deste xeito, existe hoxe, a carón do relato (ou do “recitativo”) tradicional, un recitativo da
coxuntura que para estudiar o pasado divídeo en amplas seccións: decenas, vintenas ou cincuentenas de anos.
Moito por riba deste segundo recitativo sitúase unha historia de alento máis sostido aínda, e neste caso
de alento secular: trátase da historia de longa, incluso de moi longa, duración. A fórmula, boa ou mala, fáiseme
hoxe familiar para designar o contrario de aquelo que Françoise Simiand, un dos primeiros despois de Paul
Lacombe, bautizou co nome de historia dos acontecementos ou episódica (evenementielle). Pouco importan as
fórmulas; pero a nosa discusión di rxiráse dunha á outra, dun polo a outro do tempo, do instatáneo á longa
duración”.
(BRAU DEL, F.: La historia y las ciencias sociales. Alianza Editorial. Col. El libro de bolsillo, nº 139. Pax. 64. Madrid, 1968)
M. Obxectividade e sub xectividade na histo ria.
“(En trevi sta re alizada ó hi storiador británic o Edward H. Carr)
Se a historia implica unha relación entre o pasado e o presente, ¿pode existir unha historia
obxectiva que sexa válida para todos os tempos?
“Obxectivo” e “subxectivo” son conceptos relacionados entre sí: un implica ó outro. A obra de todo
historiador contén elementos subxectivos e está suxeita a influencias de tempo e lugar. A obxect ividade
absoluta e intemporal é unha abstracción irreal. Pero a historia require a selección e ordenación de feitos
ocurridos no pasado á luz dun principio ou norma de obxectividade aceptado polo historiador, que inclúe,
necesariamente, elementos de interpretación. Sin esto, o pasado dilúese nun enxamio de innumerables incidentes
aillados e insignificantes e entón non pode escribirse a historia.”
(FONT ANA, J .: “La H istoria ”. Ed. Salvat. Col. Biblioteca Salvat de Grandes Temas, nº 40, paxs. 9 e 10. Barcelona, 1973)
9

6. N. A relación coas outras ciencias sociais.
“ Está claro que hai que utilizar os textos, pero non exclusivamente os textos. Tamén os documentos,
sexa cal sexa a súa natureza: os que fai tempo que se utilizan e, principalmente, aqueles que proporcionan o feliz
esforzo das novas disciplinas como a estatística, como a demografía que sustitúe á xenealoxía na mesma medi da,
indudablemente, en que demos remplaza no seu trono ós reis e ós príncipes; como a lingüística proclama con
Meillet que todo feito lingüístico pon de manifesto un feito de civilización; como a psicoloxía que pasa do estudio
do individuo ó dos grupos e as masas. E tantas outras diciplinas. Fai milenios que o polen das árbores forestais
caéu nos cenagosos pantanos do norte. Hoxe, un Gradmann, examinándoo ó microscopio saca dese feito o
fundamento de apaixoantes estudios sobre o poboamento antigo que a ciencia do hábitat humano debe
confesarse impotente para realizar -aínda engadindo ós datos dos textos o estudio dos nomes dos lugares ou
o de vestixios arqueolóxicos-. Ese polen mile nario é un documento para a historia. A historia fai c on el o seu m el,
porque a historia edifícase, sin exclusión, con todo o que o inxenio dos home s poida inventar e com binar para
suplir o silencio dos textos, os estragos do esquecemento...
Negociar perpetuamente novas alianzas entre disciplinas próximas ou lonxanas; concentrar en feixes
sob re un mesmo te ma a luz de varias ciencias heteroxéneas: esa é a tarefa primordial, a máis urxente e a máis
fecunda, sen dúbida, das que se impoñen a unha historia que se impacienta ante as fronteiras e os
compartimentos estancos.”
(FEBVR E, Lucien: Combates por la historia. Ed. Ariel, col. Ariel quincenal, nº 35. Pax. 30. Barcelona, 1970)
O. O abuso da historia.
“Existen propostas instituc ionais consi stentes na utilización de acontecementos e efemérides
históricas que pretenden xustificar ideas ou lexitimar realidades políticas actuais. En ocasións os gobernos e
algúns políticos esfórz anse en potenc iar mi tos e epopéias históricas que sem ellan reforzar as súas t eses sobre
o seu presente. En España, hai varios exemplos recentes qu e nos dan unha idea do que q ueremos dicir: o
cincocentos aniversario do descubremento de América, os trescentos anos da morte de Carlos III, ou os mil
anos do nacemento de Cataluña forn campañas institucionais que tiñan unhas claras intencións “pedagóxicas”
dende a óptica política da que partían. Máis recentemente, aínda que de menor eficacia comu nicativa cas
anteriores téñense producido as efemérides de Carlos V e de Felipe II. É indub idable que se es tas campañas
están ben realizadas teñen un claro impacto (aínda que difuso) na formación da conc iencia colect iva. O problemas
é que estas accións institucionais, pola súa propia intencionalidade, pola súa natureza, e polo formato
comunicativo en que se realizan adoitan ofrecer unha visión pouco obxectiva do que conmemoran.
Ó mesmo tempo, os gobernos utilizan a Historia escolar, aproveitando o seu poder de ordenación e
inspección do sistema, para intentar configurar a conciencia dos cidadáns intentando ofrecer unha visión do
pasado que sirva para fortalecer sentimentos patrióticos, sobrevalorar as “glorias” nacionais ou, simplemente,
crear adhesións. Nestes casos a utilización de mitos, tópicos e visi óns xenófoba s e exclu íntes po den c hegar a
converter esta disciplina nun elemento antieducativo. Exemplos dos derradeiros anos confírmannos esta
cuestión.”
(W W W . u b . es / hi st o di d ác t ic a /a r t íc u lo s /d i fi c ul t ad .h t m .Refe rencia : Joaq uín Prats: “Dificult ades p ara la en señanz a de la histor ia
en la Educación Secundar ia: Reflexiones ante la situación española.”, en Revista de Teoría y Didáctica de las Ciencias Sociales.
Nº 5. Universidad de los Andes. Mérida, Venezuela. Ano 2000)
P. Causalidade e multi causalidade histórica.
“Fai máis de douscentos anos que Charles Louis de Secondat, máis coñecido como Montesquieu (1688-
1755), escribiu unhas palabras que arroxan luz sobre este xénero de falacias: Non é a fortuna a que domina o
mundo. Hai causas xerais, sexan físicas ou morais, que obran en cada monarquía, elévana, mantéñena ou a
precipitan. Todos os accidentes están someti dos a estas causas ; e se o azar dunha batalla, isto é, unha causa
particula r, ten arruinado a un Estado, é que había unha causa xeral que facía que ese Estado debese perecer por
unha sóa batalla: nunha palabra, a marcha principal arrastra con ela todos os accidentes particu lares”. Se na
historia non houbese un encadeamento de causas e efectos discernible, se todo puidera depender de calquer
azar imprevisto, o papel do historiador reduciríase a narrar o acontecido, sin tratar de comprender nin de
expli car, a coser unhos feitos cos outros e contalos con am enidade, como dicía Gabriel Bonnot de Mably (1709-
1785). Pero este mesmo rexeitaba o concepto do labor do historiador e afirmaba que a súa misión había de ser
10

7. a de descubrir as causas dos aconteceme ntos e a cadea que os en laza. En liñas xerais, pode dicirse que todos
os historiadores responsables están de acordo en supor que existen unhas causas xerais qu e explican a evolución
das sociedades humanas. No que discrepan é na natureza de tales causas.”
(FONT ANA, J osé: La hist oria . Ed. Salvat, col. Biblioteca Salvat de Grandes Temas, nº 40, paxs. 53-55. Barcelona, 1973)
Q. A crítica das fontes.
“Ata os máis inxenuos policías saben que non debe crerse sen máis ás testemuñas. Se perxuizo, por
outra banda, de non s acar s empre deste coñecemento teórico o partido necesario. Do mesmo xeito, fai moito
que se está dacordo en non aceptar cegamente todos os testemuñas históricos. Ensinóunolo unha experiencia
case tan vella coma a humanidade: máis dun texto se da como pertencente a unha época e a un lugar distinto dos
que realmente lles corresponden; non todas as narracións so n verídicas e, á súa vez, as pegadas materiais poden
ser falsificadas. Na Idade Media, ante a abundancia das falsific acións, a dúbida foi moitas veces un reflexo
natural de defensa. “Con tinta, calque ra pode escribir calquera cousa”, exclamaba no século XI, un fidalgo
lorenés, nun litixio c ontra uns fraile s que pres enta ban c ontra él probas documentais. A Donación de Constantino
-sorprendente elucubración que un clérigo romano do século VIII atribuíu ó primeiro César cristiano- foi, tres
séculos máis tarde, posta en dúbida polos que rodeaban ó moi piadoso e mperador Otón III. As falsas reliqui as
venderonse dende que hai reliquias.
Sen embargo, o escepticismo, como principio, non é unha actitude intelectual máis estimable nin máis
fecunda que a credulidade coa que, por outra banda, se combina doadamente en moitos espiritus simplistas.
Coñecín, durante a outra guerra, un honrado veterinario que, dende logo, con algunha apariencia de razón,
rexeitaba sistemáticamente crer calquer noticia dad a pola prensa. Pero s e un com pañeiro ocas ional lle contaba
de viva voz calquer estupefacente falsedade, o meu home aceptabaa como artigo de fe.
Do mesmo xeito, a crítica baseada únicamente no sentido común, que foi, durante moito tempo, a única
practicada, e que aínda seduce a certos espíritus, non podía levarnos moi lonxe. ¿Qué é, en efecto, as mái s das
veces, este pretendido sentido común? Nada máis que un composto de pos tulados non razoados e de experiencias
apresuradamente xeneralizadas...
O verdadeiro progreso xurdíu o día no que a dúbida se fixo “examinadora” -como dicía Volney-; cando
as regras obxecti vas, para dicilo moutros termos, elaboraron pouc o a pou co a m anei ra de escoller en tre a m enti ra
e a verdade. O xesuita Papebroeck, ó que a lectura das Vidas de santos inspirara unha incoercible des confianza
cara a herdanza de toda a Idade Media, tiña por falsos todos os diplomas merovinxios conservados nos
mosteiros. Non -lle contes tou en su stancia Mabi llon-, existen, inconte stablemente , diplomas fabricados da
primeira á derradeira letra, outros refeitos ou interpolados, pero tamén os hai auténticos, e é posible distinguir
uns dos outros. Aquel ano -1681, o ano da publicación de De Re Diplomática, verdadeiramente unha data
importante na histori a do esp íritu h umano-, foi definitivamente fundada a crítica dos documentos de arquivo.”
(BLOCH , M.: Intr oducc ión a la h istoria . Ed. Fondo de Cu ltura Econó mica. Col. Brev iarios. México, 1974. Pax s. 65-67)
R. A empatía
“Por exemplo supoñamos que (o historiador) está lendo o Ccódigo Teodosiano e que ten diante certo
edicto do emperador. O simple feito de ler as palabras e traducilas non significa coñecer a súa significación
histórica: Co fin de facelo ten que representarse a situación que o emperador trataba de dominar, e ten que
representársea tal e como o emperador o facía. Logo ten que ve r pola súa conta, tal e como se a si tuación do
emperador fose a súa propia, a maneira como podería resolverse semellante situación; ten que ver as posibles
alternativas, e as raz óns para elixir unha con preferencia ás outras e, polo tanto, ten que pasar polo mesmo
proceso que o emp erador ó decidir sobre este caso particular. Deste xeito re-crea na súa propia mente a
experiencia do emperador; e só na medida en que faga isto, ten algun coñecemento histórico, en canto distinto
do meramente filolóxico, do significado do edicto.”
( C O LL I N G W O O D , R. G.: Idea de la his toria . Ed. Fondo de Cultura Económica. 3ª edición ampliada e revisada. México, 2004. Pax.
368)
S. ¿Historia total ou historias sectoriais?
“Houbo un tempo n o que se pu xeron de moda as historias especiais ou sectoriais; esa tendencia
11

8. renovouse recentemente coa pretensión de crear unhas bases teóricas (por exem plo, por aqueles que postu lan
a historia cuantitativa serial, porque non poderían entrar nunha totalidade as distintas séries heteroxéneas; ou
polos que, resignados ó que chaman “dispersión da historia”, se entregan a traballos tan aillados da totalidade
como a evolución do clima, a idea da morte nunha comarca fai tres ou catro séculos, a historia dunhas técn icas
calquera, etc.). Desgraciadamente, estudiar, poñamospor caso, a aplicación da forza do vapor ós teares mecánicos
ou ós trapiches azucareiros nunha estricta histo ria da técnica non ten sentido se non se estudia, ó mesmo
tempo, o desenvolvemento da bu rguesía e da crase obreira, a evolución do me rcado e das comunicac ións, as
políticas librecamb istas ou intervenc ionistas e, incluso , as re lacións inte rnaci onai s. A pint ura de Rafae l cob ra
todo o seu significado ó coñeceer a sociedade romana e italiana do Renacemento. As obras de Almirall ou de
Maragall non poden comprenderse sin coñ ecer o desenvolvemento en todas as dimens ións da Cataluña do século
XIX. Ese tipo de historias sectoriais non fan senón confirmar a excisión do home como realidade total e home
“especializado” (en vida pública ou privada; en profesional ou pai de familia, etc.), que mutila a personalidade
humana. Por iso, ó rescatar a memoria do home hai que evitar esa excsión.”
( T U Ñ Ó N D E LARA, M .: Por qu é la His toria . Ed. Salva t editor es S.A. co l. Salvat temas clave. Aula abierta, nº 13. Barcelona, 1981.
Pax. 24 .)
T. A utili dade da histo ria na época actu al.
“A historia naceu non como unha ciencia nin como unha técnica; a súa primeira función social foi,
probablemente asesorar ós gobernantes. Sabe-lo que ocorrera en situacións semellantes, en épocas anteriores,
constituía unha gúia valiosa para os príncipes.
Os tratados de política reproducen constantes exemplos históricos para aapoia-las súas afirmacións:
iso sucedía antes e sucede agora. Conven lem brar que entre os educadores de príncipes -de tódalas épocas e de
tódalas culturas- nunca faltaron os historiadores.
A función social e política da historia dende a súa orixe non se perdeu a pesar de que os historiadores
foran alleos a ela de maneira directa. Pero os resultados dos seus estudios si se uti lizaro n para fins políticos.
Hoxe ocorre igual. Calquera reivindicación política esixe case como primeira medida unha fundamentación
histórica. Ás veces, mesmo se encarga o estudio histórico con antelación. Esa utilización pollítica da historia leva
normalmente á terxiversación, tanto na selección das fontes como na lóxica das explicacións. Outra cuestión
é o emprego que os polític os fagan das investigaci óns históricas realizadas con rigor por profesionais
independentes. En calquera caso, actualmente e historia pode e debe seguir cumprindo un papel social moi
semellante ó dos seus ini cios: ser educadora de príncipes, de gobernantes. En efecto, nas sociedades
organizadas democraticamente este papel é hoxe aínda máis importante, porque os principes de hoxe son os
pobos.
O exercicio serio do sufraxio -acto político fundament al da soberanía- implica non perde-la memoria,
valorar traxectorias, diferenciar feitos de mensaxes, entender que as sociedades son complexas... Nada mellor
que o est udio da historia -das expli cacións do actuar human o- para po der entende-lo presente e decidir con
liberdade e isto, non hai que esquecelo, esixe coñecemento.”
(MONT ERO D ÍAZ, X. e ou tros: Historia do mundo contemporáneo. Ed. Edelvives. Zaragoza. 2000. Paxs.20-21)
U. A historia nas sociedades de inmigración.
“Se temos en conta que entre un 15% e un 20% dos nenos e xóvenes escolarizados en toda Alemaña non
posúen pasaporte alemán e a iso engadimos que aproximadamente a mesma cantidade son fillos de inmigrantes,
xa sexa de parte dun dos proxenitores ou de ambo los dous, entón A lemaña é obxectivam ente un “país de
inmigración” e debe actuar en consecuencia na planificación do ensino da historia e da política -así como en todos
os demáis ambetos educativos (por exemplo nos lugares conmemorativos ou a televisión). Sobre como deba
realizarse esta planificación, o debate non fixo máis que empezar...
Na materia de historia, cúia constante é a transmisión ás novas xeneracións das interpretacións e
deberes privativos da clas e política hexemónica, durante moito tempo foi imposible partir dos intereses e
experiencias dos xóvenes, pero en princio sería absolutamente posible acoller as tradicións de tosos os
inmigrantes. E aínda cando isto fora imposible de levar á práctica, sempre se pode rían estudiar as
características comúns da situación xenérica “inmigración e minorías”. O feito de que as “identidades” non caen
do ceo, senón que se conforman en procesos de socialización despregados no curso da historia -e certamente
12

9. coa activa participación dos suxeitos-, é unha constatación decisiva que non pode soslaiarse na ensinanza da
historia. En todas as estratexias edu cativas se debe dar cabida á mu ltiperspectividade (o cam bio empático de
perspectiva), á controversialidade (o acordo a través da argumentación) e á pluralidade (o recoñecemento
mútuo).”
( V O N BORR IES, B.: ¡Qué nos importa a vos a historia! Ensinanza da historia nunha sociedade de inmigración.En: Iber.
Didáctica das Ciencias Sociais Xeografía e Historia. Nº 47, Barcelona, 2006. Paxs. 73-74-75)
A historia na época actual . Novos camiños e vellos cami ñantes.
V. A fin da historia. A opi nión de Francis Fuku yama.
“Cando se observa o fluxo de acontecementos do último decenio, non queda máis remedi o que pensar
que algo moi fundamental ocorreu na historia mundial. O ano pasado houbo unha verdaeira avalancha de artigos
para conmemorar a fin da guerra fría, facendo alusión ó feito de que, ó parecer, a “paz” se impón en moi tas
rexións do mundo... O século XX viu o mundo desenvolvido so metido a un paroxismo de vio lencia ideolóxica, na
que o liberalismo loitaba contra os vestixios do absolutismo, logo do bolxevismo e do fascismo, e ó final contra
os do marxis mo po sto ó día, que ame azaba con conducir a apocalipse total da guerra nuclear. Pero o ' seculo que
comenzou cheo de confianza no triunfo irrefutable da democracia liberal occident al parece ter descrito un
círculo e ter chegado case de novo ó punto de partida: non a unha “fin da ide oloxí a” ou a unha con verxencia entre
capitalismo e socialismo, como se predixo anteriormente, senón a unha inquebrantable victoria do liberalismo
económico e político... É posible que o que estamos presenciando non sexa simplemente a fin da guerra fría ou
o ocaso dun determinado período da hi storia da posguerra, senón o final da historia en si mesma; é dicir, o
derradeiro paso da evolución ideolóxica da humani dade e da universalización da democracia lib eral occiden tal,
como forma final de goberno humano.”
( F U K U Y AM A , F.: A fin d a hist oria . En: Claves de razón práctica. Citado en: Historia do mundo contemporáneo. Ed. Rodeira-edebé.
A Coruña, 2002. Pax.18)
W. A fin da historia. A opin ión de Josep Fontana.
¿A fin da historia? ¿Ou tal vez o da ciencia his tórica? No primeiro sentido, est a expresión púxose de
moda como conse cuencia dun artigo de Francis Fukuyama public ado en 1989, cúia fama débese ante todo á
orquestación que para a súa difusión organizou a John M. Olin Foundation, unha institución norteamericana que
inviste anualment e millóns de dólares para favorecer unha viraxe á dereita na ensinanza das ciencias sociais.
Reconvertido posteriormente nun libro, a súa amplificación serviu para poñer máis en evidencia a súa vaciedade:
trátase simplemente dunha reelaboración máis da tésis de Hegel que contemplaba “o mundo xermánico e as
institucións que comprende o estado europeo moderno como o fin da historia”; vellas ideas recicladas
repetidamente desde que Kojève as volveu poñer en circulación nos anos trinta, mixturadas agora con gotas de
Nietzsche para compoñer o que se calificou de “libro de rezos hegeliano” para o conservadurismo
norteamericano, mentras un crítico pregúntase: “¿Por qué un editor puido empregar tanta enerx ía e c apital para
lanzar un libro tan pueril e de tan escaso interés?”.
No segundo senti do -ou, cando menos, nu nha forma ambígua que implica o primeiro e, sobre todo, o
segun do-, atopamos a expresión com o título dunha sec uencia de artigos public ados na revista británica History
Today, que se iniciou con un de Christopher Hill titulado “¿Funerais prematuros?”, onde, referíndose a tópicos
como “a morte do marxismo” ou “a fin fa historia”, afirmaba que “ó millor os habitantes do Terceiro Mundo non
estean tan seguros de que a historia se teña rematado”.
(FONT ANA, J .: A historia despois da fin da historia. Ed. Crítica, série general, nº 225. Barcelona, 1992. Paxs. 7-8)
X. A ecohis toria.
“A crecente preocupación polos recursos naturais do noso planeta -polos problemas que plantexa a súa
escaseza ou a súa conservación- deu lugar a un interese renovado polos estudios sobre o medio, que conduciu a
adaptacións lóxicas e razoables da temátic a tradicional, pero tamén a rápidas e superficiais tentativas de
aproveitamento da moda para vender vella mercancía con denominació ns máis atractivas, e suxeridoras de
novidade, como “ecohistoria”, envi ronmenta l his tory, etc. Un atópase, así, con que un investigador que ata hoxe
tiña publicados seis libros sobre polí tica británica dende 1940 ata a actualidade, nos “sorprenda” con unha
historia verde do mundo na que pretende reinterpretar toda a historia da humanidade con catro lugares comúns
13

10. e algunhas trivialidades, cando os auténticos expertos intentan, en vano, convencernos dos complexos que son
os sistem as naturais sobre os que operamos -e opinamos- con tan alegre inconsc iencia.
En realidade, a preocupación dos historiadores polo espacio, o clima e os recursos naturais non é nova,
aínda que teña variado o seu enfoque dende o século XVIII. Ata entón a historiografía europea -de feito, a
civilización europea enteira- prestou unha atención preferente a dúas cuestións: o dominio do home sobre a
natureza (coa idea de qu e a sú a actuaci ón so bre ela era sempre para “mellorala”) e a influen cia d o medio s obre
a cultura.
Que a acción do home sobre o medio puidese ter efectos nefastos é algo que comenzaron a advertir os
homes de ciencia do séc ulo XVIII, ob servando as consecuencias das roturacións abusivas, pero isto non serviu
para evitar as fatais consecuenc ias que para a Europa mediterránea do século XIX tiveron a deforestación e,
sob re todo, a roturación abusiva de montes e pastos, como resu ltado de aplicar mecánicamen te modelos de
cultivo pensados para outras condicións naturais (o que non significa tampouco que en tales “outras” condicións
-as da Europa central e do norte- fosen “beneficiosos” para a conservación dos recursos naturais).”
(FONTANA, J.: Obra citada. Paxs. 65-66-67)
Y. A microhist oria.
“Unha forma peculiar de historia narrativa, que ten moitos puntos de contacto con outras correntes,
como son o estudio das “mentalidades”, é a chamada “microhisto ria”, cultivada e eorizada sobre todo en Italia,
nas páxinas da revista Quaderni storici, e que te n un dos se us represent antes mái s caracterizado s en Carlo
Ginzburg. A “microhistoria” á italiana, que alcanzou éxitos literarios tan enormes como o de O queixo e os
vermes, do propio Ginzburg, ou O retorno de Martin Guerre, de N. Z. Davis. Pretende i dentificar estes ensaios
sob re a contecementos que non pasan de anecdotas (story máis que history), con investigacións de máis fuste,
que exploran casoso individuais, pero que os sitúan nun contexto, e cúia pretensión é a de pre veni rnos cont ra
a falsa universalidade das reglas con que se os interpreta habitualmente, e ata pretende apropiarse nomes e
obras como os de E. P. Thompson.
A verdade é que as teorizacións coas que se intenta lexitimar este xénero histórico-literario non
resultan convincentes e que ó que parece conducir o “método detectivesco ó Sherlok Holmes” que propugnan os
“microhistoriadores” é á O nome da rosa de Umberto Eco, e non sempre coa mesma garra narrativa.”
(FONTANA, J.: Obra citada. Paxs. 19-20)
Z. A historia narrativa.
“Outros historiadores defenderon o retorno á narración como unha posible solución á compartimentación
da investigación histórica en segmentos especializados, qu e levou a unha situaci ón na que nos vai faltando, cada
vez máis, a visión de c onxunto. Na mesm a medida en que aumenta o cau dal de info rmación q ue po suímos sobre
un segmento determiñado do pasado, disminúe o coñecemento que os especiali stas teñen da totalidade do
territorio. A narración podería ser unha solución do problema tan só en casos elementais, nos que a sucesión
dunhos acontecementos máis ou menos homoxéneos -políticos, biográficos, por exemplo- poida servir de fio
conductor; pero só neles. Porque a solución a este problema non reside en limitarnos a volver a unha explicación
lineal e ordenada, senón que require a elaboración dun novo tipo de síntese que integre de maneira coherente
os datos da historia política, s ocial, cultural..., sin esquec er, por outra banda, que os seus protagonistas son
sempre seres humanos.
O mero regreso á forma narrativa tradicional resulta ser unha falsa solución a un problema ó que hai que
enfrontarse asumíndoo en toda a sú a complexidade: o da necesi dade de recuperar unha visión global, o que es ixe
plantexar seriamente a análise dos criterios de ordenación que deben definir esta globalización.”
(FONTANA , J.: Obra citada. Paxs. 20-21)
Z. 1. A historia da cultura e das mentalidades.
“En canto á vella historia inte lect ual -das ideas, da cult ura ou como se queira ch amala- foi s empre terreo
abonado para as formas máis extremas de fragmentación, que conducían lóxicamente ó “inmanentismo”, a unha
visión endóxena da súa evolución dacordo coa que a arte se explicaba integramente des de as coordenadas da
arte, a ciencia só se po día c ompre nder a partir da evolución das correntes do pensamento científico, etc. Isto
14

11. daba lugar a que houbera unha historia da ciencia (ou mellor dito, unhas historias das ciencias), unha historia
da tecnoloxía, outra da arte, da literatura, etc., sin que a maioría dos seus cu ltivadores académicos parezan terse
preocupado seriamente pola posib ilidade de relacionar estes campos para a cadar unha visión homoxénea da
cultura, o que sería unha condición previa para integrala nunha análise da sociedade...
Quix era referirme, aínda que sexa brevement e, a esa “historia das mentalidades” á q ue ac abo de aludir,
entusiásticamante abrazada por os que, ó romperselles as andadeiras da vulgata marxista, parecen precisar
outra s -un n ovo c atec ism o e o “calor” dunha escola que os arroupe- para poder subsistir. Con to do o que ten de
positivo ese regreso ó territorio das ideas, existe neste caso o risco de perderse nunha fragmentación que supón
-implícita ou explícitamente- a existencia nel de niveis distintos que deben ser estudiados por separado...
Esta segmentación condenaríanos a perder a aportación máis valiosa que están facendo hoxe os estudios
sob re a “historia da cultura popular”, que é a de axudarnos a penetrar na fábrica mesma da sociedade e
explicarnos a función social desta “cultura”, que non era só a de aillarse da cultura patricia, sen ón a de preservar
a propia conciencia de grupo para resistir mellor a ela...”
(FONTANA, J.: Obra citada. Paxs. 101-102-103-104-105-106-107-108-109)
A historiografía galega. A interpretación da nosa hist oria.
Z. 2. O século XIX. Os “gregos” de Benito Vicetto.
“Entro, pois, no campo tenebroso do pasado de Galic ia con toda a m iña indepe ndencia m oral e intelec tual,
e sin máis auxilio que o de Deus... Así é, para nós, a historia que escribimos: vémola, sentímola, pero non podemos
explicala...
Da adhesión filolóxica das voc es galos e gregos, ¿qué hai qu e facer apara que resulta Galiegos?...
Suprimir unha vocal e catro consonant es: a o, a s, a y conxuntiva, a g, e a r ... sin violencia linguística...
En Galicia ata as pedras falan de colonización grega.”
( V I C E TT O , B. Histo ria de G alicia . 1865. En: RO MER O MAS IÁ, A.: Galicia . CC. SS . Xeog rafía e Hist oria . Ed. Bahía, A Coruña, 1997.
Pax. 105)
Z. 3. O século XI X. Os “celtas” de Manuel Murguía.
“ A verdadeira hist oria non vai en E uropa máis alá dos celtas. Neles empeza... Galicia; como nos demáis
países europeos, todo aquí ten o seu co menzo nos Celtas; non se pode penetrar nas tebras da nosa idade primitiva
sen tropezar con eles. Os nomes de lugares, os dos ríos, montes, outeiros, canto entre nós ten unha significación
e algo vale para os homes e para a historia, a eles pertence por derito de primoxenitura; na súa lingua se lles
apelida e distingue; polo resto das demaís línguas humanas se lles explica. Pode dicirse que antes deles, se houbo
homes non tiñan linguaxe, e se o tiñan, en ningún sitio deixaron rastro s del, e seos deixaron fo rn borra dos para
sempre polo celta invasor e triunfante...
Os castros, os túm ulos, pedras e fontes, sagrados aínda ós ollos do campesiño, as virtudes das que se
lles cré dotados, as lendas que a eles veñen adheridas, son outras tantas probas da orixe céltica das nosas
xentes. Importa pois dicilo, importa consignar qu e aquí, ín tegro, sen mixtura, in formando o nos o ser moral e
materialmente, dándolle tono, importancia e vida activa, axítase, maniféstase, está enteira a nosa anterior
existencia, da que todo vive e na que todo conflúe e vai perderse e morrer...
Os celtas foron os pais e xeradores dunha poboac ión que leva aínda impreso no rostro os sinais
inequívocos da raza á que pertence... o aspecto da maior parte dos seus habitantes, os monumentos, o dialecto...,
os costumes, as inclinacións, as manifestacións todas do espírito, probaríannos a orixe céltica da súa actu al
poboación.”
(MARTÍ NEZ M URGU ÍA, M.: Historia de Galicia. 1865. En: ROMERO MASIÁ, A.: Obra citada. Paxs. 105-106)
Z. 4. O século XX. O neoceltismo de Vicente Risco.
“Segundo Avieno, os Oestrymnios foron expulsados da nosa Oestrymnis por unha invasión de serpes,
das que tomou o nome de “Ophiusa”. Noutro lugar, di: “Os Ceps es e os Saefes teñe n os áspero s montes na terra
de Ophiusa”. Isto interprétase no sentido de que un pobo invasor, os Saefes, se apoderou das terras dos
Oestrymnios. Suponse que ese nome designa ós primeiros invasores celtas...
Os Saefes, celtas, terían entrado en Galicia no século VI A.J.C., traendo o uso do ferro e a cultura
15

12. chamada de Hallstatt...
O pobo celta pertence ó grupo indoeuropeo o indoxermánico, e procede da Europa Central. Ponse o seu
lugar de orixe arredor dos Alpes e no val do Rhin, desde donde se extenderon por Suiza, Bohemia, parte de
Alemaña, as Galias e as Illas Británicas, polos vales do Danubio e do Pó, atravesaron Grecia e fundaron en Asia
Menor o reino de Galacia. Parec e que pen etraro n na Península Ibérica en dú as et apas, unha no século I X e ou tra
no VI, a. J. C., sendo a segunda a que en trou en Galicia.
Coa invasión céltica comenza en Galicia a Idade do Ferro. Os celtas touxeron a cultura chamada de
Hallstatt, característica da Europa central, que produciu aquí a cultura i ndíxena á que se da o nom e de” cult ura
Norte dos Castros”, que du ra ata a dominación romana.”
(RISC O, Vicente: Histo ria de G alicia . Ed. Galaxia. Vigo, 1952. Paxs. 17-18-19)
Z. 5. O séc ulo XX. A revisión do c eltismo . A opinió n de Carlos Alons o del Real.
“Os románticos descubriron o celtismo, e fixeron ben... O erro dos románticos era absolutamente
disculpab le no seu tempo. Tan disculpable como o foi antes atribuír ós gregos topónimos como Samos ou Pindo.
O que pasa é que na época romántica non se dispoñía dos i nstrume ntos mate riais nin c onceptu ais p ara distinguir
o que é celta do que é in doeuropeo precelta, indoeuropeo tan en xeral que non sabemos a que atribuilo, e do
xermánico. Así, por exemplo, no terreo do racial partíase de dous erros, repito que entón disculpables, un supor
que todos os celtas eran rubios -o que non é certo- e que en Galicia só se podí a ser rubio por ascendencia celt a,
como se os indoeuropeos preceltas e os xermanos non tiveran existido...
Todo isto cara 1830 era incluso un progreso, cara 1850 era intolerable, cara 1880 xa Menéndez Pelayo
ironizaba con razón sobre isto. Hoxe é intolerable. Non se trata de que non teña habido celtas en Galicia, pero
nin son todos os que están nin están todos os que son. O que dixemos antes sobre os rubios é suficiente.”
(ALON SO DE L REA L, Carlos: Las raíces de Galicia. Ed. Grial. 1969. En: ROMERO MASIÁ, A.: Obra citada, pax. 107)
Z. 6. O século XX. A revisión do celtismo. A opinión de Francisco Calo Lourido.
“No seu moment o xa fixemos notar que o dito celtismo do Noroeste naceu como unha consecuen cia e
opción de procurar un pasado diferencial para Galicia no marco do romanticismo.
As lecturas dos historiadores da época influíron sobre o pobo a medio dos mestres cultos, do mesmo
xeito que lendas cultas atopamos sobre moitos xacementos castrexos...
O pobo sempre sentiu a necesidade de coñecer a súa orixe e a falla de coñecementos supliuna coa
imaxinación, interpretando ao seu xeito as ruínas que fuxían ao recordo documentado, e aos seus constructores
como xentes distintas a eles (mouros, xentís, pagáns...). Os eruditos confunden e espallan nomes históricos
(fenicios, gregos, romanos, celtas...). Xa quedou explicado o nace mento romántico da ide a do celta aplicada non
só a castros, senón a mámoas e a todo canto resto material non era susceptíbel de se encadrar nos períodos
históricos que a ciencia do momento tiña máis ou menos seguros. O gran arqueólogo portugués Francisco Martins
Sarmento (1833-1899), baseándose nos incipientes estudios de lingüística céltica da súa época arremete contra
a celticidade da cultura castrexa...
2º.- Se ningún arqueólogo actual defen de o absurdo de considerar púnicos ou gregos aos habitantes dos
castros, aínda que cada vez atopemos máis restos mediterráneos nas nosas excavacións, non entendemos a razón
de que timidamente algúns principien a valorar nesa dirección certos elementos “posiblemente célticos”,
elementos que por certo ninguén di cales son. Nós sospeitamos a cales se están a ref erir, pero permítasenos,
por prudencia, agardara a que os expliciten os que tal cousa insinúan.”
(CALO L OURI DO, Fra ncisco: Historia de Galicia. A cultura castrexa. Edicións A nosa terra. Vol. 3. Vigo, 1993. Paxs. 60-61-63)
Documentos fílm icos relacionados co a Unidade temática.
1. O país da auga. Reino Unido. 1992. Dir. Stephen Gyllenhaal. Xénero: drama. Duración: 95 m.
2. Doce liberdade. EE.UU. 1986. Dir. A. Alda. Xénero: comedia. Duración: 107 m.
3. Esta terra é miña. EE.UU. 1943. Dir. J. Renoir. Xénro: drama. Duración: 120 m.
4. A herdanza do vento. EE.UU. 1960. Dir. S. Kramer. Xénero: drama. Duración: 122 m.
5. A historia oficial. Arxentina. 1984. Dir. Luís Puenzo. Xénero: drama. Duración: 110 m.
16