lol

1. Phần thứ nhất
THẾ GIỚI QUAN VÀ PHƯƠNG PHÁP LUẬN TRIẾT HỌC
CỦA CHỦ NGHĨA MÁC-LÊNIN
Thế giới quan và phương pháp luận triết học là bộ phận lý luận nền tảng của chủ nghĩa
Mác-Lênin; là sự kế thừa và phát triển những thành quả vĩ đại nhất của tư tưởng triết học trong
lịch sử nhân loại, đặc biệt là triết học cổ điển Đức.
C.Mác, Ph.Ăngghen và VI.Lênin đã phát triển chủ nghĩa duy vật và phép biện chứng đến
trình độ sâu sắc nhất và hoàn bị nhất, đó là: chủ nghĩa duy vật biện chứng với tư cách là hạt nhân
lý luận của thế giới quan khoa học; là phép biện chứng duy vật với tư cách “học thuyết về sự phát
triển, dưới hình thức hoàn bị nhất, sâu sắc nhất và không phiến diện, học thuyết về tính tương đối
của nhận thức của con người; (V.I.Lênin: Toàn tập, Nxb. Tiến bộ, M-1981, t.23, tr. 53); và do đó,
nó cũng chính là phép biện chứng của nhận thức hay là “cái mà ngày nay người ta gọi là lý luận
nhận thức”; (V.I.Lênin: Toàn tập, Nxb. Tiến bộ, M-1981, t.26, tr. 65); đó còn là chủ nghĩa duy
vật lịch sử với tư cách là hệ thống các quan điểm duy vật biện chứng về xã hội, làm sáng tỏ
nguồn gốc, động lực và những quy luật chung của sự vận động, phát triển của xã hội loài người.
Việc nắm vững những nội dung cơ bản của thế giới quan và phương pháp luận triết học
của chủ nghĩa Mác-Lênin chẳng những là điều kiện tiên quyết để nghiên cứu toàn bộ hệ thống lý
luận của chủ nghĩa Mác-Lênin mà còn là để vận dụng nó một cách sáng tạo trong hoạt động nhận
thức khoa học, giải quyết những vấn đề cấp bách của thực tiễn đất nước và thời đại.
Chương I (15 tiết: 10-5)
CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG
Mục đích, yêu cầu:
Lµm râ vµ yªu cÇu sinh viªn n¾m ®îc: Vấn đề cơ bản của triết học, phạm trù vật chất,
ph¹m trï ý thøc, mối quan hệ giữa vật chất và ý thức; ... tõ ®ã gióp sinh viªn cã c¬ së ban
®Çu h×nh thµnh vµ n¾m b¾t những nội dung cơ bản về thế giới quan và phương pháp luận
của chủ nghĩa Mác-Lênin.
I. CHỦ NGHĨA DUY VẬT VÀ CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG
1. Sự đối lập giữa chủ nghĩa duy vật với chủ nghĩa duy tâm trong việc giải quyết vấn đề cơ
bản của triết học.
1.1. Vấn đề cơ bản của triết học

2. - Ph.Ăngghen khái quát vấn đề cơ bản của triết học: “VÊn ®Ò c¬ b¶n lín cña mäi triÕt
häc, ®Æc biÖt lµ triÕt häc hiÖn ®¹i, lµ mèi quan hÖ gi÷a t duy vµ tån t¹i”; gi÷a ý thøc vµ
vËt chÊt; gi÷a tinh thÇn vµ thÕ giíi kh¸ch quan.
Vấn đề mối quan hệ giữa vật chất và ý thức là vấn đề cơ bản của triết học vì:
+ Đây là mối quan hệ bao trùm của mọi sự vật hiện tượng trong thế giới.
+ Đây là vấn đề nền tảng và xuất phát điểm để giải quyết những vấn đề còn lại của triết học.
+ Là tiêu chuẩn để xác định lập trường, thế giới quan của triết gia và học thuyết của họ.
+ Các học thuyết triết học đều trực tiếp hay gián tiếp phải giải quyết vấn đề này.
- Nội dung của vấn đề cơ bản của triết học: VÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc ®îc ph©n
tÝch trªn hai mÆt:(các cách giải quyết vấn đề cơ bản của triết học)
+ Thø nhÊt, gi÷a ý thøc vµ vËt chÊt c¸i nµo cã tríc c¸i nµo cã sau? C¸i nµo quyÕt ®Þnh
c¸i nµo?
+ Thø hai, con ngêi cã kh¶ n¨ng nhËn thøc ®îc thÕ giíi hay kh«ng? Giải quyết theo
cách này đã làm xuất hiện trường phái khả tri luận và bất khả tri luận. Trong đó khả tri luận là
trường phái triết học khẳng định con người có khả năng nhận thức về thế giới, đại đa số các nhà
triết học cả duy vật lẫn duy tâm đều thừa nhận khả năng này. Còn bất khả tri luận là trường phái
triết học phủ nhận khả năng nhận thức về thế giới của con người, đặc biệt con người không thể
biết được cái bản chất của sự vật, hiện tượng
- ý nghĩa của vấn đề cơ bản của triết học: Gi¶i quyÕt vÊn ®Ò c¬ b¶n lµ tiªu chuÈn
®Ó x¸c ®Þnh lËp trêng, TGQ cña c¸c triÕt gia vµ häc thuyÕt cña hä theo khuynh híng
nµo. lµ xuÊt ph¸t ®iÓm cña c¸c trêng ph¸i lín nh: CNDV; CNDT; kh¶ tri luËn (thuyÕt cã
thÓ biÕt); bÊt kh¶ tri luËn (thuyÕt kh«ng thÓ biÕt).
- ViÖc gi¶i quyÕt mÆt thø nhÊt trong vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc g¾n liÒn
víi viÖc ph©n ®Þnh c¸c trêng ph¸i triÕt häc. Cã 3 c¸ch gi¶i quyÕt, cô thÓ lµ:
+ Mét lµ, vËt chÊt cã tríc ý thøc cã sau, vËt chÊt quyÕt ®Þnh ý thøc. C¸ch gi¶i
quyÕt nµy thõa nhËn tÝnh thø nhÊt cña vËt chÊt, tÝnh thø hai cña ý thøc.
+ Hai lµ, ý thøc cã tríc, vËt chÊt cã sau, ý thøc quyÕt ®Þnh vËt chÊt. C¸ch gi¶i
quyÕt nµy thõa nhËn tÝnh thø nhÊt cña ý thức, tÝnh thø hai cña vật chất.
+ Ba lµ, vËt chÊt vµ ý thøc tån t¹i ®éc lËp, chóng kh«ng n»m trong quan hÖ s¶n
sinh, còng kh«ng n»m trong quan hÖ quy ®Þnh nhau.
2

3. Nh vËy, c¸ch gi¶i quyÕt thø nhÊt vµ thø hai tuy ®èi lËp nhau vÒ néi dung nhng
gièng nhau ë chç, chóng ®Òu thõa nhËn tÝnh thø nhÊt cña mét nguyªn thÓ (hoÆc VC,
hoÆc YT) hai c¸ch gi¶i quyÕt nµy thuéc vÒ triÕt häc nhÊt nguyªn
Giải quyết vấn đề cơ bản cña triết học theo c¸ch thø ba, thuéc vÒ quan ®iÓm nhÞ
nguyªn luËn; quan ®iÓm này cã khuynh híng ®iÒu hoµ CNDV vµ CNDT, nhng vÒ b¶n
chÊt quan ®iÓm nhÞ nguyªn luËn theo lập trường CNDT.
1.2. Sự đối lập giữa hai quan điểm duy vật và duy tâm trong việc giải quyết vấn đề cơ bản của triết học
- Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm: hai trường phái triết học đối lập nhau trong
lịch sử:
+ CNDT cho r»ng: b¶n chÊt cña thÕ giíi lµ tinh thÇn ý thøc. Theo hä, tinh thÇn ý
thøc lµ c¸i cã tríc (tÝnh thø nhÊt), vËt chÊt lµ c¸i cã sau (tÝnh thø hai). ý thøc lµ nguån
gèc sinh ra vµ quyÕt ®Þnh c¸c sù vËt hiÖn tîng trong thÕ giíi vËt chÊt.
+ Trong lịch sử phát triển của chủ nghĩa duy tâm đã xuất hiện hai khuynh hướng cơ
bản, đó là chủ nghĩa duy tâm khách quan và chủ nghĩa duy tâm chủ quan. Chủ nghĩa duy tâm
khách quan cho rằng tồn tại ý thức, tinh thần nói chung bên ngoài con người, có trước vạn vật và
sáng tạo ra toàn bộ thế giới; nó biểu hiện dưới dạng như: Thần, Chúa trời, ý niệm tuyệt đối, tinh
thần vũ trụ.... Còn chủ nghĩa duy tâm chủ quan thì ngược lại, dựa trên ý thức tinh thần, cảm giác
của cá nhân để lý giải về sự tồn tại và phát triển của thế giới.
+ Nguồn gốc nẩy sinh chủ nghĩa duy tâm. Chủ nghĩa duy tâm nẩy sinh trên cơ sở xem xét
phiến diện, tuyệt đối hóa một mặt, một đặc tính nào đó của quá trình nhận thức; đồng thời nó
thường gắn với lợi ích của giai cấp áp bức bóc lột với người lao động và nó còn có quan hệ mật
thiết với tôn giáo.
+ Chủ nghĩa duy vật kh¼ng ®Þnh: B¶n chÊt cña thÕ giíi lµ vËt chÊt, mäi sù vËt
hiÖn tîng kh¸c nhau trong thÕ giíi chØ lµ nh÷ng d¹ng cô thÓ cña vËt chÊt. Do ®ã vËt
chÊt lµ c¸i cã tríc (tÝnh thø nhÊt), cßn ý thøc tinh thÇn lµ c¸i cã sau (tÝnh thø hai), vËt
chÊt quyÕt ®Þnh ®èi víi ý thøc.
+ Nguồn gốc nẩy sinh chủ nghĩa duy vật .Chủ nghĩa duy vật được nẩy sinh trên cơ sở,
nguồn gốc của sự phát triển khoa học và thực tiễn, đồng thời nó thường gắn với lợi ích của giai
cấp tiến bộ trong lịch sử.
3

4. - Nh vËy, trong lÞch sö tuy cã nh÷ng quan ®iÓm triÕt häc biÓu hiÖn ®a d¹ng,
nhng suy cho cïng, triÕt häc chia lµm hai trêng ph¸i chÝnh đối lập nhau: CNDV vµ CNDT.
LÞch sö triÕt häc còng lµ lÞch sö ®Êu tranh cña hai trêng ph¸i nµy.
2. Chủ nghĩa duy vật biện chứng – hình thức phát triển cao nhất của chủ nghĩa duy vật
Trong lịch sử hình thành và phát triển của Chủ nghĩa duy vật đã xuất hiện ba hình
thức, bao gồm: chủ nghĩa duy vật thời cổ đại, chủ nghĩa duy vật siêu hình và chủ nghĩa duy
vật biện chứng. Trong đó chủ nghĩa duy vật biện chứng là hình thức phát triển cao nhât.
- Chủ nghĩa duy vật chất phác
+ CNDV chÊt ph¸c, lµ kÕt qu¶ nhËn thøc cña c¸c nhµ triết học duy vật thêi cæ ®¹i.
Hä thõa nhËn tÝnh thø nhÊt cña vËt chÊt, hä ®· ®ång nhÊt vËt chÊt víi mét sè vËt thÓ
cô thÓ, coi ®ã lµ thùc thÓ ®Çu tiªn, b¶n nguyªn cña vò trô ( hä ®· lÊy c¸c yÕu tè vËt thÓ
cña thÕ giíi vËt chÊt ®Ó gi¶i thÝch vÒ thÕ giíi)
VD: -> ë ph¬ng T©y:
* Hªrac¬lit cho r»ng, không ai tắm hai lần trên một dòng sông
* Talet cho r»ng vËt chÊt lµ níc
+ NhËn xÐt:
* Quan ®iÓm cña CNDV thêi kú nµy vÒ c¬ b¶n lµ ®óng, bëi v× hä ®· lÊy c¸c yÕu
tè vËt thÓ cña thÕ giíi vËt chÊt ®Ó gi¶i thÝch vÒ thÕ giíi, chø kh«ng dùa vµo tinh thÇn
ý thøc, kh«ng viÖn ®Õn thÇn linh hay thîng ®Õ ®Ó gi¶i thÝch thÕ giíi nh quan ®iÓm cña
CNDT.
* Tuy nhiªn cßn chÊt ph¸c vµ ng©y th¬ bëi v×: chñ yÕu dùa vµo quan s¸t trùc tiÕp
c¸c hiÖn tîng cña thÕ giíi. Cha dùa trªn c¬ së cña c¸c khoa häc v× khoa häc thêi kú nµy
cha ph¸t triÓn
- Chủ nghĩa duy vật siêu hình
+ CNDV siªu h×nh thÕ kû XVII-XVIII, hä xem xÐt c¸c sù vËt, hiÖn tîng trong tr¹ng
th¸i c« lËp t¸ch rêi nhau, kh«ng vËn ®éng biÕn ®æi vµ kh«ng ph¸t triÓn.
+ §©y lµ thêi kú khoa học tự nhiên có sự phát triển, đặc biệt là sự ph¸t triÓn rùc rì cña
c¬ häc khiÕn cho quan ®iÓm xem xÐt thÕ giíi theo kiÓu m¸y mãc chiÕm ®Þa vÞ thèng
trÞ vµ t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn c¸c nhµ duy vËt thêi kú nµy. Nh÷ng nhµ duy vËt thời kỳ này
đã áp dụng các phương pháp của khoa học tự nhiên vào nghiên cứu triết học coi giíi tù nhiªn vµ
con ngêi chØ nh lµ hÖ thèng m¸y mãc phøc t¹p kh¸c nhau.
- Chủ nghĩa duy vật biện chứng
4

5. + CNDV biÖn chøng do C.M¸c vµ Ph.¡ngghen s¸ng lËp vµo nh÷ng n¨m 40 cña thÕ kû
XIX. Quan ®iÓm duy vËt biÖn chøng cho r»ng mäi sù vËt hiÖn tîng cña thÕ giíi vËt
chÊt vµ c¸c h×nh ¶nh tinh thÇn cña nã ®Òu cã mèi quan hÖ mËt thiÕt víi nhau, kh«ng
ngõng vËn ®éng biÕn ®æi vµ ph¸t triÓn.
+ CNDV biện chứng được coi là hình thức phát triển cao nhất, có tính chất triệt để của triết
học duy vật đó là vì: nó được xây dựng dựa trên thế giới quan duy vật biện chứng,tính duy vật
được thể hiện cả trong lĩnh vực tự nhiên và xã hội; đồng thời nó có được xây dựng trên cơ sở
phép biện chứng duy vật.
- Vai trò của chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy vật biện chứng
+ Trên cơ sở giải thích đúng đắn hiện thực khách quan CNDV ®· ®em l¹i niÒm tin cho
con ngêi trong viÖc c¶i t¹o thÕ giíi hiÖn thùc
+ CNDV biện chứng ra ®êi, nã đã cung cấp công cụ vĩ đại cho hoạt động nhận thức khoa học và
thực tiễn
II. QUAN ĐIỂM DUY VẬT BIỆN CHỨNG VỀ VẬT CHẤT, Ý THỨC VÀ MỐI QUAN HỆ
GIỮA VẬT CHẤT VÀ Ý THỨC
1. Vật chất
1.1. Phạm trï vật chất
a. Kh¸i qu¸t quan niệm về vật chất trước M¸c
- Các nhà triết học duy tâm, do thừa nhận, tuyệt đối hóa vai trò của ý thức, coi đó là bản
nguyên đầu tiên sinh ra toàn bộ thế giới; vì vậy đối với họ vật chất là cái phái sinh, là cái do ý
thức sinh ra
- C¸c nhµ triÕt häc duy vËt cæ ®¹i
+ Các nhà triết học duy vật cổ đại phương Tây
VD: TalÐt cho vật chất là níc
Pitago cho vật chất là con số
Anaximen cho vật chất là kh«ng khÝ,
HªraclÝt cho vật chất là löa.
§ªm«c¬rit cho vật chất là nguyªn tö
5

6. Gạt đi mọi sự khác nhau giữa các nhà triết học nói trên thì chúng ta thấy điểm chung giữa
họ trong qua niệm về vật chất là đã đồng nhất (quy) vật chất vào một sự vật cụ thể nào đó và coi
sự vật cụ thể đó là bản nguyên đầu tiên sinh ra toàn bộ thế giới.
- Các nhà triết học phương Đông cổ đại
VD: Đối với triết học Ấn Độ, Trêng ph¸i Nyaya vµ Vaisªsik cho rằng vật chất bao gồm các
yếu tố như: ĐÊt, Níc, Löa vµ Kh«ng khÝ.
Đối với triết học Trung Quốc, trường phái Âm dương Ngũ hành, cho rằng vật chất bao gồm 5
yếu tố quan hệ tương sinh, tương khắc với nhau để tạo lên toàn bộ thế giới đó là: Kim, Mộc, Thủy,
Hỏa, Thổ.
Như vậy, ở đây chúng ta thấy rằng các nhà triết học phương Đông cổ đại trong quan niệm về vật
chất không như các nhà triết học phương Tây là đồng nhất vật chất với một sự vật cụ thể nào đó mà họ
đã đồng nhất vật chất với các sự vật cụ thể, coi chúng và mối quan hệ của chúng là bản nguyên sinh
thành ra thế giới
* Tóm lại
- Các nhà triết học duy vật cổ đại trong quan niệm về vật chất họ đã đồng nhất (quy) vật chất
vào sự vật cụ thể nào đó của vật chất
- C¸c nhµ triÕt häc duy vật cæ ®¹i ®· kh«ng nhËn thÊy ®îc sù kh¸c nhau gi÷a vËt
chÊt vµ c¸c d¹ng cô thÓ cña vËt chÊt.
- C¸c nhµ triÕt häc duy vËt thêi kú cËn ®¹i
Về cơ bản các nhà triết học duy vật thời kỳ này trong quan niệm về vật chất vẫn không có
những thay đổi căn bản, họ vẫn tiếp tục những quan niệm về vật chất của các nhà triết học duy
vật cổ đại.
* Kết luận chung
- Nh÷ng quan niÖm trªn cßn h¹n chÕ, sai lầm, không hiểu chính xác bản chất của vật
chất cũng như mối quan hệ giữa vật chất với ý thức.
- Không có cơ sở để xác định những biểu hiện của vật chất trong đời sống xã hội do vậy đã
trượt sang quan điểm duy tâm khi giải thích về xã hội dẫn đến quan điểm duy vật của họ là không
triệt để. Tuy nhiên những quan điểm này vẫn ý nghÜa tÝch cùc trong cuéc ®Êu tranh chèng
CNDT t«n gi¸o.
b. Quan niệm về vật chất của chủ nghĩa Mác – Lênin
* Giai đoạn của C.Mác và P.Ănghen
6

7. - Bối cảnh lịch sử giai đoạn của C.Mác, P.Ănghen đó là mâu thuẫn giai cấp giữa giai cấp
vô sản với giai cấp tư sản lên cao, phong trào đấu tranh của giai cấp vô sản ngày càng phát triển
mạnh mẽ. Vấn đề về vai trò sứ mệnh lịch sử của giai cấp vô sản và làm thế nào để thực hiện
thành công vai trò sứ mệnh đó của giai cấp vô sản đã được đặt ra đòi hỏi phải được luận chứng;
C.Mác và P.Ănghen đã tập trung toàn bộ thời gian và công sức vào nội dung này. Đồng thời quan
niệm về vật chất của các nhà triết học duy vật thời kỳ trước đó vẫn còn phát huy giá trị, vì vậy
không cần đưa ra một định nghĩa mới về vật chất.
- C.Mác và P.Ănghen không đưa ra một định nghĩa mới về vật chất, hai ông mới chỉ đưa ra
được tinh thần định nghĩa và phương pháp định nghĩa vật chất; đó là định nghĩa vật chất thông
qua phạm trù đối lập với nó là ý thức, đồng thời phải chỉ ra được những thuộc tính khách qua cơ
bản của vật chất thông qua sử dụng phương pháp khái quát hóa và trừu tượng hóa.
* Giai đoạn của V.I.Lªnin
- Hoµn c¶nh ra ®êi:
Vµo cuèi thÕ kû XIX, ®Çu thÕ kû XX xuÊt hiÖn mét lo¹t c¸c ph¸t minh lín, v¹ch thêi
®¹i trong khoa häc tù nhiªn ®Æc biÖt lµ vËt lý häc nh:
+ N¨m 1895 R¬nghen (§øc) ph¸t hiÖn ra tia X. §ã lµ sãng ®iÖn tõ cã bíc sãng
ng¾n.
+ N¨m 1896 Becc¬ren (Ph¸p) ph¸t hiÖn hiÖn tîng phãng x¹ cho thÊy nguyªn tö cã
thÓ ph©n chia ®îc vµ cã thÓ chuyÓn ho¸ thµnh c¸c nguyªn tö kh¸c.
+ N¨m 1897: T«mx¬n (Anh) ph¸t hiÖn ra ®iÖn tö vµ chøng minh ®îc ®iÖn tö lµ
thµnh phÇn cÊu t¹o nªn nguyªn tö.
+ N¨m 1901: Kaufman (§øc) ®· chøng minh khèi lîng nguyªn tö kh«ng bÊt biÕn
mµ khèi lîng nguyªn tö thay ®æi theo tèc ®é vËn ®éng cña nguyªn tö.
=>TÊt c¶ nh÷ng ph¸t minh khoa häc nãi trªn ®· b¸c bá quan niÖm vÒ vật chất trước
kia. Sự khñng ho¶ng vËt lý ®Çu thÕ kû XX, dẫn đến sự khñng ho¶ng vÒ mÆt thÕ giíi
quan của triết học duy vật. Chñ nghÜa duy t©m ®· lîi dông nh÷ng thµnh tùu ®ã để chống
phá chủ nghĩa duy vật, cho r»ng vËt chÊt ®· biÕn mÊt, vËt chÊt ®· tiªu tan. ChÝnh trong
hoµn c¶nh nh vËy, Lªnin ®· kÕ thõa nh÷ng quan ®iÓm cña M¸c, ¡ngghen, trªn c¬ së kh¸i
qu¸t nh÷ng thµnh tùu cña KHTN, ®a ra ®Þnh nghÜa khoa häc vÒ ph¹m trï vËt chÊt.
- Trong t¸c phÈm “CNDV vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n”, Lªnin ®a ra ®Þnh
nghÜa toµn diÖn vµ khoa häc vÒ ph¹m trï vËt chÊt.
7

8. “VËt chÊt lµ mét ph¹m trï triÕt häc dïng ®Ó chØ thùc t¹i kh¸ch quan ®îc ®em l¹i
cho con ngêi trong c¶m gi¸c, ®îc c¶m gi¸c cña chóng ta chÐp l¹i, chôp l¹i, ph¶n ¸nh vµ
tån t¹i kh«ng lÖ thuéc vµo c¶m gi¸c.”
* Những nội dung cơ bản trong dịnh nghĩa vật chất của Lênin (gåm 3 néi dung c¬ b¶n):
- Thứ nhất: "VËt chÊt lµ 1 ph¹m trï triÕt häc": kh¸c víi kh¸i niÖm vËt chÊt trong 1 sè
ngµnh khoa häc cô thÓ hoÆc trong ®êi sèng thêng ngµy, vËt chÊt víi t c¸ch lµ ph¹m trï
triÕt häc là đối tượng nghiên cứu của triết học, chØ vËt chÊt nãi chung, v« h¹n, v« tËn,
kh«ng sinh ra kh«ng mÊt ®i tån t¹i vÜnh viÔn, cßn nh÷ng d¹ng vËt chÊt cô thÓ th× cã
h¹n cã sinh ra vµ mÊt ®i.
- Thứ hai: Thuộc tính cơ bản, phổ biến nhất của mọi tồn tại vật chất là thuộc tính tồn tại
khách quan, tức là thuộc tính tồn tại ngoài ý thức , độc lập, không phụ thuộc vào ý thức của con
người, cho dù con người có thể nhận thức hay không nhận thức được nó.
- VËt chÊt biểu thị sự tån t¹i díi d¹ng c¸c sù vËt cô thÓ c¶m tÝnh, lµ cái có thể gây
lên c¶m gi¸c ở con ngêi khi nó trực tiếp hay gián tiếp tác động lên các giác quan của con người,
ý thức của con người là sự phản ánh vật chất, còn vật chất là cái được ý thức phản ánh. Do ®ã,
vÒ nguyªn t¾c, chØ cã nh÷ng sù vËt hiÖn tîng cha nhËn thøc ®îc chø kh«ng cã c¸c sù vËt
hiÖn tîng kh«ng thÓ nhËn thøc ®îc.
*ý nghÜa cña ®Þnh nghÜa
§Þnh nghÜa vÒ vËt chÊt cña Lªnin cã ý nghÜa to lín vÒ mÆt thÕ giíi quan vµ ph-
¬ng ph¸p luËn, c¶ vÒ lý luËn vµ thùc tiÔn:
- §Þnh nghÜa vËt chÊt cña Lªnin ®· kh¾c phôc ®îc tÝnh chÊt siªu h×nh, m¸y mãc
cña CNDV tríc M¸c vµ b¸c bá quan ®iÓm sai lÇm cña CNDT vÒ vËt chÊt.
- §©y lµ ®Þnh nghÜa khoa häc, ®· kh¸i qu¸t ®îc thuéc tÝnh b¶n chÊt, phæ biÕn nhÊt
cña vËt chÊt. Từ đó cung cấp căn cứ nhận thức khoa học để xác định những gì thuộc về vật chất;
tạo lập cơ sở lý luận cho việc xây dựng quan điểm duy vật lịch sử, khắc phục được những hạn chế
duy tâm trong quan niệm về xã hội. Đem l¹i niÒm tin trong viÖc nhËn thøc vµ c¶i t¹o thÕ giíi
cña con ngêi.
- §Þnh nghÜa vËt chÊt cña Lªnin ®· gi¶i quyÕt ®óng ®¾n vÊn ®Ò b¶n chÊt cña
thÕ giíi trªn lËp trêng cña CNDV. §Þnh nghÜa kh¼ng ®Þnh, vËt chÊt lµ c¸i cã tríc, ý
thøc tinh thÇn lµ c¸i cã sau. VËt chÊt quyÕt ®Þnh ý thøc. Đồng thời khẳng định khả năng
con người nhận thức được thế giới khách quan.
1.2. Phương thức và h×nh thức tồn tại của vật chất
a. Vận động với tư c¸ch là phương thức tồn tại của vật chất
8

9. - §Þnh nghÜa vËn ®éng:
+ CNDV biÖn chøng, trªn c¬ së kÕ thõa, phª ph¸n vµ ph¸t triÓn c¸c quan ®iÓm tríc
®ã cho r»ng: P.¡ngghen viÕt “VËn ®éng, hiÓu theo nghÜa chung nhÊt, tøc ®îc hiÓu lµ
mét ph¬ng thøc tån t¹i cña vËt chÊt, lµ thuéc tÝnh cè h÷u cña vËt chÊt, th× bao gåm tÊt
c¶ mäi sù thay ®æi vµ mäi qu¸ tr×nh diÔn ra trong vò trô, kÓ tõ sù thay ®æi vÞ trÝ gi¶n
®¬n cho ®Õn t duy”.
Nh vËy:
+ VËn ®éng lµ mäi sù biÕn ®æi nãi chung
+ Vận động của vật chất là vận động tự thân, nó được hình thành trên cơ sở sự liên hệ và
giải quyết mâu thẫn của vật chất
- Các hình thức vận động của vật chất và mối quan hệ biện chứng giữa chúng
Dùa vµo thµnh tùu nh÷ng khoa häc cô thÓ cuèi thÕ kû XIX, P.¡ngghen ®· chia
vËn ®éng cña vËt chÊt thµnh 5 h×nh thøc c¬ b¶n:
+ VËn ®éng c¬ häc: Lµ sù di chuyÓn vÞ trÝ cña c¸c vËt thÓ trong kh«ng gian.
+ VËn ®éng vËt lý: lµ sù vËn ®éng cña c¸c ph©n tö, nguyªn tö, c¸c h¹t c¬ b¶n, c¸c
qu¸ tr×nh nhiÖt, ®iÖn, tõ...
+ VËn ®éng hãa häc: lµ sù vËn ®éng cña c¸c qu¸ tr×nh hãa hîp (tổng hợp)vµ ph©n gi¶i
c¸c chÊt.
+ VËn ®éng sinh häc: lµ sù biÕn ®æi cña c¸c c¬ thÓ sèng.
+ VËn ®éng x· héi: lµ sù thay thÕ lÉn nhau cña c¸c chÕ ®é x· héi trong lÞch sö.
- Mèi quan hÖ cña n¨m h×nh thøc vËn ®éng:
+ N¨m h×nh thøc vËn ®éng trªn thÓ hiÖn sù ph¸t triÓn cña thÕ giíi vËt chÊt tõ
thÊp ®Õn cao, tõ v« c¬ ®Õn h÷u c¬, tõ h÷u c¬ ®Õn x· héi loµi ng êi. Trong ®ã, vËn
®éng c¬ häc vµ vËn ®éng vËt lý ®Æc trng chñ yÕu cña giíi v« c¬; vËn ®éng hãa häc vµ
sinh häc ®Æc trng cho giíi h÷u c¬; vËn ®éng x· héi ®Æc trng cho ho¹t ®éng ®a d¹ng cña
con ngêi.
+ Mçi sù vËt cã thÓ g¾n liÒn víi nhiÒu h×nh thøc vËn ®éng, nhng bao giê nã
còng cã mét h×nh thøc vËn ®éng lµm ®Æc trng riªng cho b¶n chÊt cña sù vËt. Tuy
nhiªn, h×nh thøc vËn ®éng ®Æc trng ®ã kh«ng t¸ch rêi víi c¸c h×nh thøc vËn ®éng kh¸c
cña sù vËt. ChØ cã th«ng qua c¸c h×nh thøc vËn ®éng th× con ngêi míi nhËn biÕt ®îc
b¶n chÊt cña sù vËt
9

10. + C¸c h×nh thøc vËn ®éng cã sù kh¸c nhau vÒ chÊt, song chóng lu«n cã mèi
quan hÖ víi nhau, trong ®ã h×nh thøc vËn ®éng cao ®îc thùc hiÖn th«ng qua c¸c h×nh
thøc vËn ®éng thÊp.
Nh vËy, vËn ®éng c¬ häc lµ h×nh thøc vËn ®éng ®¬n gi¶n nhÊt vµ phøc t¹p nhÊt
lµ vËn ®éng x· héi. C¸c h×nh thøc vËn ®éng cã mèi liªn hÖ ph¸t sinh vµ tån t¹i trong
nh÷ng mèi liªn hÖ biÖn chøng. H×nh thøc vËn ®éng cao ®îc n¶y sinh tõ c¸c h×nh thøc
vËn ®éng thÊp, hay h×nh thøc vËn ®éng thÊp lµm tiÒn ®Ò cho c¸c h×nh thøc vËn
®éng cao. C¸c h×nh thøc vËn ®éng chuyÓn hãa lÉn nhau chóng lu«n ®îc b¶o toµn.
H×nh thøc vËn ®éng x· héi bao hµm c¸c h×nh thøc vËn ®éng kh¸c. MÆc dï, chóng lu«n
cã mèi quan hÖ víi nhau, nhng trong mçi sù vËt hiÖn tîng tïy thuéc vµo tÝnh chÊt, tr×nh
®é vµ khuynh híng ph¸t triÓn cña chóng, sÏ cã mét h×nh thøc vËn ®éng lµm ®Æc trng
riªng cho chÝnh sù vËt ®ã.
Ch¼ng h¹n, trong c¬ thÓ sèng bao gåm nhiÒu h×nh thøc vËn ®éng kh¸c nhau nh:
c¬ häc, vËt lý, hãa häc, sinh häc. Song h×nh thøc vËn ®éng sinh häc lµ h×nh thøc vËn
®éng c¬ b¶n ®Æc trng cña c¬ thÓ sèng, quy ®Þnh sù kh¸c biÖt c¬ thÓ sinh vËt víi c¸c
d¹ng vËt chÊt kh¸c.
- Quan hÖ vËt chÊt víi vËn ®éng:
+ VËn ®éng lµ ph¬ng thøc tån t¹i cña vËt chÊt: VËt chÊt tån t¹i b»ng c¸ch vËn
®éng. Trong vËn ®éng vµ th«ng qua vËn ®éng mµ c¸c d¹ng vËt chÊt thÓ hiÖn nh÷ng
®Æc tÝnh cña m×nh, chØ râ m×nh lµ c¸i g×.
+ VËn ®éng bao giê còng lµ vËn ®éng cña vËt chÊt. Kh«ng thÓ cã vËt chÊt mµ
kh«ng cã vËn ®éng vµ ngîc l¹i kh«ng thÓ cã sù vËn ®éng nµo l¹i kh«ng ph¶i lµ vËn
®éng cña vËt chÊt, vËn ®éng vµ vËt chÊt kh«ng t¸ch rêi nhau. Kh«ng ë ®©u (xÐt vÒ
kh«ng gian), kh«ng khi nµo (xÐt vÒ thêi gian) vËt chÊt tån t¹i l¹i kh«ng g¾n liÒn víi c¸c
h×nh thøc vËn ®éng cña nã. Sù vËn ®éng cña vËt chÊt lµ vÜnh viÔn cïng víi thÕ giíi
vËt chÊt.
+ Víi tÝnh c¸ch lµ thuéc tÝnh cè h÷u cña vËt chÊt, vËn ®éng lµ sù tù th©n vËn ®éng
do sù t¸c ®éng lÉn nhau cña c¸c mÆt ®èi lËp trong chÝnh cÊu tróc vËt chÊt -> chèng l¹i
quan ®iÓm DT, DVSH vÒ vËn ®éng.
- VËn ®éng vµ ®øng im:
Đứng im được coi là trạng thái đặc biệt của vận động – vận động trong trạng thái thăng
bằng, trạng thái mà sự vật vẫn là nó chưa biến đổi thành cái khác.
10

11. Trong khi xem xÐt vÒ vËn ®éng cña c¸c sù vËt, triÕt häc M¸c-Lªnin kh¼ng ®Þnh
thÕ giíi vËt chÊt tån t¹i trong sù vËn ®éng vÜnh cöu cña chóng, ®ång thêi kh¼ng ®Þnh
vËn ®éng lµ tuyÖt ®èi, ®øng im lµ t¬ng ®èi
+VËn ®éng lµ tuyÖt ®èi: VËn ®éng lµ ph¬ng thøc tån t¹i cña vËt chÊt, lµ thuéc
tÝnh cè h÷u cña vËt chÊt, nªn kh«ng ë ®©u kh«ng lóc nµo cã vËt chÊt mµ kh«ng cã vËn
®éng.
+ §øng im lµ t¬ng ®èi: ®øng im lµ t¬ng ®èi cña c¸c sù vËt cã thÓ ®îc hiÓu nh
sau:
. Sù ®øng im chØ x¶y ra ë trong mét quan hÖ nhÊt ®Þnh, chø kh«ng ph¶i trong
mäi quan hÖ cïng mét lóc.
. Sù ®øng im chØ x¶y ra ®èi víi mét h×nh thøc vËn ®éng, chø kh«ng ph¶i trong
tÊt c¶ c¸c h×nh thøc vËn ®éng cïng mét lóc.
. Sù ®øng im chØ lµ biÓu hiÖn cña mét tr¹ng th¸i vËn ®éng đặc biệt - vËn ®éng
trong trạng thái th¨ng b»ng, trong sù æn ®Þnh t¬ng ®èi mà sự vật vẫn là nó chưa biến đổi
thành cái khác.
=> NhËn xÐt: Tr¹ng th¸i ®øng im t¬ng ®èi còng lµ ®iÒu kiÖn quan träng cho sù
nhËn thøc sù vËt, hiÖn tîng vµ ph¶i kh¼ng ®Þnh r»ng vËn ®éng cña vËt chÊt lµ tuyÖt
®èi cßn tr¹ng th¸i ®øng im chØ lµ t¬ng ®èi lµ mét trong nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n cña phÐp
biÖn chøng duy vËt
b. Không gian và thời gian với tư cách là hình thức tồn tại của vật chất
- Nh÷ng quan niÖm kh¸c nhau
+ C¸c nhµ triÕt häc duy t©m : CNDT phñ nhËn tÝnh kh¸ch quan cña kh«ng gian vµ thêi
gian.
+ C¸c nhµ Duy vật siêu hình: thõa nhËn tÝnh kh¸ch quan cña kh«ng gian vµ thêi
gian nhng t¸ch rêi kh«ng gian vµ thêi gian víi vËt chÊt.
- Quan niÖm triÕt häc M¸c- Lªnin
+ Kh«ng gian: lµ mét ph¹m trï triÕt häc dïng ®Ó kh¸i qu¸t 1 thuéc tÝnh cña vËt
chÊt ®ã lµ vÞ trÝ t¬ng ®èi cña c¸c sù vËt xÐt vÒ mÆt qu¶ng tÝnh (n»m ë ®©u? kÝch
thíc? chiÒu cao? vÞ trÝ nh thÕ nµo trong thÕ giíi?), vÒ sù cïng tån t¹i, vÒ trËt tù, kÕt
cÊu vµ sù t¸c ®éng lÉn nhau.
VD: Tr¸i ®Êt vËn ®éng trong kh«ng gian vò trô...
+ Thêi gian: lµ mét ph¹m trï triÕt häc dïng ®Ó kh¸i qu¸t 1 thuéc tÝnh cña VC xÐt
vÒ mÆt ®é dµi diÔn biÕn, vÒ sù kÕ tiÕp nhau cña c¸c qu¸ tr×nh.
11

12. - Quan hÖ gi÷a kh«ng gian, thêi gian víi vËt chÊt, vËn ®éng:
TriÕt häc M¸c – Lªnin kh¼ng ®Þnh kh«ng gian, thêi gian lµ h×nh thøc tån t¹i cña
vËt chÊt; lµ thuéc tÝnh cè h÷u cña vËt chÊt, nªn nã g¾n liÒn víi vËt chÊt vËn ®éng. VËt
chÊt vËn ®éng lµ vËn ®éng trong kh«ng gian vµ thêi gian.
- TÝnh chÊt cña kh«ng gian vµ thêi gian:
+ TÝnh kh¸ch quan: chóng tån t¹i ®éc lËp víi ý thøc, cảm giác cña con ngêi. V× nã g¾n
liÒn víi vật chất mµ vật chất tån t¹i kh¸ch quan do đó kh«ng gian vµ thêi gian còng tån t¹i kh¸ch
quan.
+ TÝnh vÜnh cöu vµ v« tËn: Kh«ng cã tËn cïng vÒ mét phÝa nµo. Do kh«ng gian
vµ thêi gian g¾n liÒn cïng vËt chÊt, mµ thÕ giíi vËt chÊt v« cïng v« tËn th× kh«ng gian
vµ thêi gian còng v« tËn. TÝnh v« tËn cña thêi gian thÓ hiÖn ë chç thÕ giíi vËt chÊt
kh«ng cã ®iÓm khëi ®Çu vµ còng kh«ng cã ®iÓm kÕt thóc.
Thêi gian ph¶i lµ thêi gian cña vËt chÊt cô thÓ chø kh«ng thÓ cã thêi gian chung,
tr×u tîng ®©u ®ã ngoµi vËt chÊt.
VD: Víi 1 con ngêi ph¶i cã thêi gian sinh ra, tån t¹i, mÊt ®i -> ®ã chÝnh lµ thêi gian
tån t¹i cô thÓ cña 1 con ngêi cô thÓ.
- §Æc ®iÓm:
+ Kh«ng gian: Cã 3 chiÒu: chiÒu dµi, réng vµ cao nã dïng ®Ó chØ vÞ trÝ, trËt tù,
kÕt cÊu cña sù vËt, hiÖn tîng.
+ Thêi gian: chØ cã mét chiÒu tõ qu¸ khø ®Õn t¬ng lai, nã ®îc coi lµ h×nh thøc
tån t¹i cña vËt chÊt xÐt theo ®é dµi diÔn biÕn vµ sù kÕ tiÕp cña c¸c qu¸ tr×nh.
=> KÕt luËn: kh«ng gian vµ thêi gian lµ ph¬ng thøc tån t¹i cña vËt chÊt, kh«ng cã
vËt chÊt nµo tån t¹i ngoµi kh«ng gian vµ thêi gian.
1.3. Tính thống nhất vật chất của thế giới
a. Luận điểm của Ph.Ăngghen về tính thống nhất vật chất của thế giới
- C¸c quan ®iÓm kh¸c nhau:
+ CNDT cho r»ng: ThÕ giíi thèng nhÊt ë tÝnh tinh thÇn (ý thøc).
VD: hån ma, chóa trêi.
+ CNDV trước Mác cho r»ng: ThÕ giíi thèng nhÊt ë mét sù vËt, hiÖn tîng cô thÓ nµo
®ã
VD: níc, löa, kh«ng khÝ...
- Quan ®iÓm cña triÕt häc M¸c-Lªnin
12

13. + Ph. ¡ngghen viÕt: “TÝnh thèng nhÊt thùc sù cña thÕ giíi lµ ë tÝnh vËt chÊt
cña nã, vµ tÝnh vËt chÊt nµy ®îc chøng minh kh«ng ph¶i b»ng vµi ba lêi lÏ khÐo lÐo cña
kÎ lµm trß ¶o thuËt, mµ b»ng mét sù ph¸t triÓn l©u dµi vµ khã kh¨n cña triÕt häc c¸c
khoa häc tù nhiªn”.
+ ThÕ giíi vËt chÊt mÆc dï phong phó, ®a d¹ng nhng l¹i g¾n bã víi nhau, phô
thuéc vµo nhau, bëi v× chóng cã chung mét b¶n chÊt vËt chÊt.
b. Nội dung của tính thống nhất vật chất của thế giới
TÝnh thèng nhÊt vËt chÊt cña thÕ giíi ®îc thÓ hiÖn:
- ChØ cã mét thÕ giíi duy nhÊt vµ thèng nhÊt ®ã lµ thÕ giíi vËt chÊt. Nã tån t¹i
kh¸ch quan cã tríc vµ ®éc lËp víi ý thøc cña con ngêi,
- ThÕ giíi vËt chÊt tån t¹i vÜnh viÔn, v« tËn, v« h¹n, kh«ng do ai sinh ra vµ kh«ng
tù mÊt ®i.TÝnh thèng nhÊt vËt chÊt cña thÕ giíi kh«ng chØ trong tù nhiªn mµ c¶ trong x·
héi con ngêi.
- Mäi sù vËt hiÖn tîng kh¸c nhau trong thÕ giíi ®Òu lµ nh÷ng vËt thÓ cô thÓ kh¸c
nhau cña thÕ giíi vËt chÊt, chóng liªn hÖ, chuyÓn hãa lÉn nhau theo nh÷ng quy luËt
kh¸ch quan vèn cã cña thÕ giíi vËt chÊt. ý thøc còng lµ mét hiÖn tîng cña thÕ giíi vËt
chÊt.
* Ý nghĩa phương pháp luận
- TÝnh thèng nhÊt thùc sù cña thÕ giíi lµ ë tÝnh vËt chÊt cña nã, lµ kÕt luËn ®îc
rót ra tõ viÖc kh¸i qu¸t nh÷ng thµnh tô khoa häc, ®îc khoa học vµ cuéc sèng hiÖn thùc cña con
ngêi kiÓm nghiÖm.
- TÝnh vËt chÊt ®ã lµ c¬ së cho cuéc sèng vµ ho¹t ®éng cña con ngêi, con ngêi
kh«ng thÓ b»ng ý thøc mµ s¶n sinh ra c¸c yÕu tè vËt chÊt, chØ cã thÓ c¶i biÕn thÕ giíi
vËt chÊt theo nh÷ng quy luËt vèn cã cña nã.
- Nã kh«ng chØ ®Þnh híng cho con ngêi gi¶i thÝch vÒ tÝnh ®a d¹ng cña thÕ giíi
mµ cßn ®Þnh híng cho con ngêi tiÕp tôc nhËn thøc tÝnh ®a d¹ng Êy vµ c¶i t¹o thÕ giíi
hîp quy luËt.
2. Ý thức
2.1. Nguồn gốc của ý thức
a. Ph¹m trï ý thøc
- Triết học duy tâm: ý thøc lµ c¸i cã tríc tù tån t¹i vµ lµ nguån gèc cña mäi sù vËt, hiÖn t-
îng
13

14. - Triết học duy vật tríc M¸c: ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh TGKQ bëi con ngêi, nhng chØ lµ sù
ph¶n ¸nh gi¶n ®¬n, m¸y mãc
=>TÊt c¶ c¸c quan ®iÓm trªn ®Òu kh«ng ®óng, kh«ng chỉ ra được bản chất của ý thøc
- Quan ®iÓm cña triÕt häc M¸c- Lªnin: ý thøc lµ h×nh ¶nh chñ quan cña thÕ giíi kh¸ch
quan, hay ý thøc ch¼ng qua chØ lµ h×nh ¶nh cña thÕ giíi kh¸ch quan ®îc di chuyÓn
vµo trong ®Çu ãc cña con ngêi vµ ®îc c¶i biÕn ®i.
b.Nguồn gốc của ý thức
Ý thức của con người được hình thành trên cơ sở sự kết hợp biện chứng của hai
nguồn gốc đó là nguồn gốc tự nhiên và nguồn gốc xã hội
- Nguồn gốc tự nhiên của ý thức, bao gồm hai yÕu tè:
+ Mét lµ, ph¶i cã bé n·o ngêi – một tổ chức vật chất ph¸t triÓn cao. Nó có vai trò là cơ
quan phản ánh (tiếp nhận, lưu giữ và xử lý thông tin) để hình thành phản ánh ý thức – hình thức
phản ánh cao nhất của các tổ chức vật chất
+ Hai lµ, ph¶i cã thÕ giíi hiÖn thùc, bao gåm c¶ tù nhiªn, x· héi vµ t duy. Thế giới
hiện thực đóng vai trò là đối tượng phản ánh, cung cấp các thông tin, tài liệu, hình ảnh tạo ra các
chất liệu ch quá trình nhận thức của con người. Không có thế giới hiện thực thì không có đối
tượng phản ánh đồng nghĩa với đó là không thể hình thành ý thức
Nh vËy: ý thøc lµ thuéc tÝnh cña cña vËt chÊt, nhng kh«ng ph¶i lµ thuéc tÝnh cña
mäi d¹ng vËt chÊt, mµ chØ lµ thuéc tÝnh cña mét d¹ng vËt chÊt ph¸t triÓn cao – bé n·o
con ngêi. Nguån gèc tù nhiªn cña ý thøc lµ sù t¬ng t¸c gi÷a bé n·o cña con ngêi víi thÕ
giíi kh¸ch quan vµ thÕ giíi kh¸ch quan ®îc xem lµ néi dung cña ý thøc.
- Nguồn gốc xã hội của ý thức, bao gåm hai yÕu tè:
+ Lao ®éng: Lao ®éng lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh sù h×nh thµnh cña ý thức con ngêi
(lao ®éng lµ ®iÒu kiÖn ®Çu tiªn, chñ yÕu ®Ó con ngêi tån t¹i: gióp con ngêi ph¸t triÓn
vµ chÕ t¹o ra ph¬ng tiÖn ®Ó t¨ng kh¶ n¨ng ph¶n ¸nh thế giới vật chất cña con ngêi.
. Lao ®éng cung cÊp cho con ngêi ph¬ng tiÖn cÇn thiÕt ®Ó sèng, ®ång
thêi s¸ng t¹o ra b¶n th©n con ngêi. Nhê lao ®éng con ngêi t¸ch khái giíi ®éng vËt.
Th«ng qua lÞch sö c¶i t¹o TGKQ mµ con ngêi cã thÓ ph¶n ¸nh vµ ý thức về thế giới
vật chất.
. Lao ®éng gióp con ngêi chÕ t¹o vµ sö dông c«ng cô lao ®éng, lµ ho¹t ®éng cã
®Þnh híng vµ ph¬ng thøc tån t¹i cña con ngêi. (kh¸c so víi ho¹t ®éng b¶n n¨ng cña vËt).
14

15. . Lao ®éng gióp con ngêi c¶i biÕn nguån thøc ¨n lµm n·o vµ c¸c gi¸c quan ph¸t
triÓn, t¨ng cêng kh¶ n¨ng ph¶n ¸nh.
+ Ng«n ng÷: Cïng víi lao ®éng vµ h×nh thµnh ng«n ng÷, ®ã lµ hai “kÝch thÝch”
chñ yÕu t¹o ra ý thøc.
=> ý thøc ra ®êi tõ hai nguån gèc tù nhiªn vµ x· héi. Trong hai nguån gèc ®ã,
nguån gèc x· héi cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh cho sù ra ®êi cña ý thøc, v× nguån gèc trùc
tiÕp cho sù ra ®êi cña ý thøc lµ ho¹t ®éng thùc tiÔn s¶n xuÊt, ®Êu tranh giai cÊp...ý
thøc lµ s¶n phÈm cña x· héi, lµ mét hiÖn tîng x· héi.
2.2. Bản chất và kết cấu của ý thức
a. Bản chất của ý thức
Theo quan ®iÓm cña CNDVBC: ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh h×nh ¶nh thÕ giíi kh¸ch
quan vµo ®Çu ãc cña con ngêi mét c¸ch n¨ng ®éng, s¸ng t¹o.
- ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan vµo ®Çu ãc con ngêi.
+ TGKQ t¸c ®éng vµo bé n·o ngêi, qua đó n·o ngêi phản ánh, sao chép các thông tin
hình ảnh về thế giới khách quan, tạo lên chất liệu cho quá trình tư duy hình thành ý thức
+ ý thøc phô thuéc vµo TGKQ song ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh mang tÝnh chñ quan.
- ý thøc lµ ph¶n ¸nh cã tÝnh s¸ng t¹o.
+ B»ng kh¸i niÖm, ý thøc ph¶n ¸nh c¸i cèt lâi, ®i s©u vµo bản chÊt cña sù vËt, n¾m
b¾t quy luËt vËn ®éng (ph¶n ¸nh cã chän läc).
+ Ph¶n ¸nh kh«ng ph¶i lµ ph¶n ¸nh nguyªn xi mµ trong qu¸ tr×nh ph¶n ¸nh bao giê
còng cã sù c¶i t¹o l¹i hiÖn thùc, chÝnh nhê ®ã mµ con ngêi ®· t¹o nªn thiªn nhiªn thø hai cña
m×nh.
+ Ph¶n ¸nh n¾m b¾t ®îc quy luËt vËn ®éng ph¸t triÓn, vì vậy ý thøc cã thÓ tiªn
®o¸n, dù b¸o t¬ng lai (ph¶n ¸nh vît tríc)
- ý thøc bao giê còng lµ ý thøc cña con ngêi nªn ý thøc cã b¶n chÊt x· héi. ý thøc
ngay tõ ®Çu ®· lµ s¶n phÈm cña x· héi, lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ x· héi.
Do nh÷ng ®Æc ®iÓm cña ý thøc mµ nã t¹o cho ý thøc cã søc m¹nh, trë thµnh kim
chØ nam cho ho¹t ®éng cña con ngêi vµ ®ãng vai trß hÕt søc quan träng trong ®êi
sèng x· héi.
b. Kết cấu của ý thức:
15

16. ý thøc lµ mét hiÖn tîng t©m lý - x· héi cã kÕt cÊu rÊt phøc t¹p bao gåm nhiÒu
thµnh tè kh¸c nhau cã quan hÖ víi nhau. Tuú theo c¸ch tiÕp cËn mµ cã nhiÒu c¸ch ph©n
chia kh¸c nhau. Cã thÓ chia cÊu tróc cña ý thøc theo hai chiÒu:
- Theo chiÒu ngang: ý thøc bao gåm c¸c yÕu tè cÊu thµnh nh tri thøc, t×nh c¶m, niÒm
tin, lý trÝ, ý chÝ, trong ®ã tri thøc lµ yÕu tè c¬ b¶n, cèt lâi.
+ Tri thøc: Lµ toµn bé nh÷ng hiÓu biÕt cña con ngêi, lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh
nhËn thøc, lµ sù t¸i t¹o h×nh ¶nh cña ®èi tîng ®îc nhËn thøc díi d¹ng ng«n ng÷.
Tri thức có nhiều loại: về tự nhiên, xã hội và con người. Tri thức có nhiều cấp độ: Tri thức
thông thường; Tri thức khoa học (Tri thức kinh nghiệm và tri thức lý luận)
+ Tình cảm: sự cảm động của con người trong quan hệ của mình với thực tại xung quanh
và đối với bản thân (Chủ động - cảm xúc tích cực; Thụ động - tiêu cực).
+ ý chÝ: Lµ kh¶ n¨ng huy ®éng søc m¹nh b¶n th©n ®Ó vît qua nh÷ng c¶n trë ®Ó
thùc hiÖn nh÷ng môc ®Ých cña con ngêi.
=>Tri thức kết hợp với tình cảm, xúc cảm, niềm tin, nâng cao ý chí tích cực biến thành
hành động thực tiễn, phát huy sức mạnh của ý thức.
- Theo chiÒu däc: §ã lµ c¸ch tiÕp cËn theo chiÒu s©u cña thÕ giíi néi t©m con ng-
êi, bao gåm c¸c yÕu tè nh tù ý thøc, tiÒm thøc, v« thøc.
+ Tự ý thức: trong quá trình nhận thức thế giới khách quan con người đồng thời cũng
tự nhận thức bản thân mình. Đó chính là tự ý thức.
+ Tiềm thức: tiềm thức là những tri thức mà chủ thể đã có từ trước (bằng cách trực hay
gián tiếp nắm bắt chúng) đã trở thành bản năng, kỹ năng nằm trong tầng sâu của ý thức.
+ V« thức: là những hiện tượng t©m lý kh«ng phải do lý trÝ điều khiển .
3. Mối quan hệ giữa vật chất và ý thức
Bàn về mối quan hệ giữa vật chất và ý thức, trong lịch sử triết học đã xuất hiện nhiều quan
điểm khác nhau: chẳng hạn như chủ nghĩa duy tâm thì lại cho rằng ý thức là cái có trước, vật chất
là cái có sau, ý thức quyết định vật chất. Còn chủ nghĩa duy vật siêu hình thì lại cho rằng trong
mối quan hệ này, vật chất là cái có trước và quyết định ý thức, nhưng họ đã không thấy được sự
tác động trở lại của ý thức đối với vật chất. Chủ nghĩa duy vật biện chứng với tư cách là hình thức
phát triển cao nhất của triết học duy vật đã cho rằng giữa vật chất và ý thức có mối quan hệ tác
động qua lại lẫn nhau, trong đó vật chất giữ vai trò quyết định còn ý thức tác động trở lại.
16

17. 3.1. Vai trò của vật chất đối với ý thức
- Vật chất quyết định nội dung của ý thức; nội dung của ý thức là sự phản ¸nh đối với vËt
chÊt
+ ý thøc lµ kÕt qu¶ cña sự kết hợp các tổ chức vật chất (n·o ngêi vµ giíi tù nhiªn) do
®ã nã phô thuéc hoµn toµn vµo các tổ chức vật chất ®ã.
+ B¶n chÊt cña ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan vµo trong ®Çu ãc cña
con ngêi mét c¸ch n¨ng ®éng, s¸ng t¹o.
+Néi dung cña ý thøc chÝnh lµ thÕ giíi kh¸ch quan ®îc c¶i t¹o, ph¶n ¸nh
-> C¸i ph¶n ¸nh phô thuéc vµo c¸i bÞ ph¶n ¸nh.
VÝ dô: Ph¬B¸ch "Trong cung ®iÖn ngêi ta nghÜ kh¸c trong tóp lÒu tranh".
- Vật chất quyết định sự biến đổi, phát triển của ý thức; sự biến đổi của ý thức là sự phản ¸nh
đối với sự biến đổi của vật chất
Mçi khi cã sù vËn ®éng, thay ®æi trong ®êi sèng vËt chÊt th× ý thøc sím muén
còng thay ®æi theo.
VÝ dô: Khi ®Êt níc cßn chiÕn tranh th× hÇu hÕt nh©n d©n ®Òu cã ý thøc híng
vÒ tiÒn tuyÕn, tÊt c¶ cho tiÒn tuyÕn, cã thÓ hy sinh c¶ x¬ng m¸u cña chÝnh m×nh
còng nh nh÷ng ngêi th©n yªu nhÊt cña m×nh v× môc tiªu giµnh ®éc lËp, tù do cho d©n
téc. Nhng khi ®Êt níc ®· hoµ b×nh råi th× ý thøc chung cña phÇn ®«ng nh©n d©n lµ
x©y dùng kinh tÕ, nhµ nhµ lµm kinh tÕ, ngêi ngêi lµm kinh tÕ híng tíi môc tiªu d©n giµu,
níc m¹nh, x· héi d©n chñ, c«ng b»ng, v¨n minh.
- Vật chất là nh©n tố quyết định ph¸t huy tÝnh năng động, s¸ng tạo của ý thức trong hoạt động
thực tiễn.
3.2. Vai trò của ý thức đối với vật chất
ý thøc t¸c ®éng trë l¹i vật chất th«ng qua ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con ngêi, theo
hai xu híng: Thóc ®Èy hoÆc k×m h·m sù ph¸t triÓn cña thế giới vật chất
Sù t¸c ®éng trë l¹i cña ý thøc ®èi víi vËt chÊt biÓu hiÖn qua c¸c néi dung:
- T¸c dụng phản ¸nh thế giới kh¸ch quan: Gióp con ngêi nhËn thøc ®îc quy luËt của thế
giới kh¸ch quan.
VÝ dô: Th«ng qua ho¹t ®éng lao ®éng s¶n xuÊt con ngêi cã thÓ nhËn thøc ®îc
quy luËt cña tù nhiªn còng nh nh÷ng mèi liªn hÖ gi÷a tù nhiªn víi c«ng viÖc s¶n xuÊt.
Ch¼ng h¹n:
"Lóa chiªm lÊp lã ®Çu bê
HÔ nghe tiÕng sÊm phÊt cê mµ lªn"
17

18. HoÆc "Chuån chuån bay thÊp th× ma, bay cao th× n¾ng, bay võa th× r©m"
- T¸c dụng cải biến s¸ng tạo thế giới kh¸ch quan:
+ T¹o ra ®êng lèi, ph¬ng híng ho¹t ®éng: Trªn c¬ së nhËn thøc ®îc thÕ giíi kh¸ch
quan, con ngêi sÏ cã ®Þnh híng trong ho¹t ®éng, t×m ra ph¬ng ph¸p ho¹t ®éng.
VÝ dô: Víi ®Æc ®iÓm thêi tiÕt, khÝ hËu, chÊt ®Êt… cña ®Þa ph¬ng mµ ngêi ta
lùa chän viÖc sÏ trång c©y g×, nu«i con g×, vµo thêi ®iÓm nµo…
+ Gióp chóng ta sö dông ®îc c¸c ®iÒu kiÖn vËt chÊt mét c¸ch hîp lý, sö dông ®îc
c¸c quan hÖ vËt chÊt mét c¸ch ®óng ®¾n.
+ Nã lµ ®éng lùc tinh thÇn cña con ngêi.
4. ý nghĩa phương ph¸p luận
- Xuất phát từ hiện thực khách quan, t«n trọng kh¸ch quan, nhận thức và hành động
theo quy luật kh¸ch quan
+ NghÜa lµ nh×n nhËn sù vËt nh chÝnh nã tån t¹i. Nã thÕ nµo th× b¶o nã thÕ Êy.
Ph¶i xuÊt ph¸t tõ ®iÒu kiÖn kh¸ch quan, tõ ®iÒu kiÖn vËt chÊt hiÖn cã lµm c¨n cø cho
mäi ho¹t ®éng.
+ N¾m vµ biÕt ®îc nh÷ng yÕu tè t¹o nªn c¸i chñ quan cña con ngêi. Tõ quan
niÖm sai dẫn đến nhËn thøc sai; t×nh c¶m, niÒm tin, thãi quen, høng thó... lµ nh÷ng yÕu
tè t¹o ra c¸i chñ quan cho con ngêi. Muèn kh¸ch quan th× ph¶i ®Ò phßng nh÷ng c¸i chñ
quan. Ph¶i biÕt ®Ó tr¸nh; kh«ng thÓ lÊy nhiÖt t×nh ®Ó thay cho tri thøc, (nhiÖt t×nh ë
®©y chÝnh lµ c¸i chñ quan)
+ Khi x©y dùng ®êng lèi, chÝnh s¸ch, ph¬ng híng ph¶i c¨n cø vµo ®iÒu kiÖn
kh¸ch quan, quy luËt kh¸ch quan. Trong ho¹t ®éng thùc tiÔn ph¶i tu©n theo nh÷ng quy
luËt kh¸ch quan.
- Ph¸t huy tính tích cực, năng động chủ quan của con người; phát huy vai trò của tri
thức khoa học và cách mạng trong hoạt động thực tiễn .
+ Chèng chñ nghÜa chñ quan: Chñ nghÜa chñ quan lµ g×?
Lµ c¸ch thøc nhËn thøc vµ ho¹t ®éng chØ c¨n cø vµo nh÷ng kinh nghiÖm, nh÷ng
mong muèn chñ quan mµ kh«ng chó ý ®Õn nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¸ch quan, quy luËt
kh¸ch quan.
+ BiÓu hiÖn cña chñ nghÜa chñ quan?
ViÖc ®Ò ra ph¬ng híng ho¹t ®éng, ®êng lèi, chÝnh s¸ch tr¸i víi quy luËt kh¸ch
quan, tr¸i víi ®iÒu kiÖn kh¸ch quan.
18

19. - Tính thống nhất biện chứng giữa tôn trọng khách quan và phát huy năng động chủ
quan trong hoạt động thực tiễn.
N©ng cao kh¶ n¨ng nhËn thøc sù vËt, hiÖn tîng b»ng c¸ch n©ng cao tr×nh ®é t
duy cña c¸n bé, nh©n d©n. Ph¶i ph¸t huy ®îc ®éng lùc tinh thÇn trong ho¹t ®éng thùc
tiÔn như: quan tâm đến lîi Ých, ch¨m sãc ®Õn ngêi lao ®éng...
Chương II (15tiết: 10-5)
PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT
Môc ®Ých, yªu cÇu
Sinh viªn n¾m ®îc kh¸i niÖm biÖn chøng vµ phÐp biÖn chøng, phÐp biÖn chøng
duy vËt; hai nguyªn lý, 6 cÆp ph¹m trï vµ c¸c quy luËt c¬ b¶n cña PBCDV vµ lý luËn
nhËn thøc... tõ ®ã rót ra ý nghÜa ph¬ng ph¸p luËn cña hai nguyªn lý, c¸c quy luËt c¬
b¶n cña PBCDV trong nhËn thøc vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn; ®ång thêi gióp sinh viªn cã c¬
së ban ®Çu h×nh thµnh vµ n¾m b¾t những nội dung cơ bản về phương pháp luận của chủ
nghĩa Mác-Lênin.
I. PHÉP BIỆN CHỨNG VÀ PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT
1. Phép biện chứng và các hình thức cơ bản của phép biện chứng
1.1. Khái niệm biện chứng và phép biện chứng
a. Khái niệm biện chứng và các loại biện chứng
- Biện chứng là khái niệm dùng để chỉ những mối liên hệ, tương tác, chuyển hóa và vận động,
phát triển theo quy luật của các sự vật, hiện tượng quá trình trong tự nhiên, xã hội và tư duy.
- Biện chứng được chia thành hai loại cơ bản đó là biện chứng khách quan và biện chứng
chủ quan. Trong đó biện chứng khách quan là biện chứng của thế giới vật chất, còn biện chứng
chủ quan là biện chứng là sự phản ánh biện chứng khách quan vào trong đời sống ý thức của con
người (tư duy biện chứng)
VD biện chứng khách quan: Sự vận động có tính chất tuần hoàn của thời tiết ở nước ta
hay vận động của quá trình nhận thức là đi từ chưa biết đến biết, từ biết ít đến biết nhiều...
VD biện chứng chủ quan: Từ sự vận động có tính chất quy luật của đời sống xã hội là đời
sống vật chất tác động có tính chất quyết định đến đời sống ý thức, văn hóa tinh thần của con
người, do vậy mà để phát triển đời sống văn hóa tinh thần cho người dân, Đảng và nhà nước ta
đã chủ trương đẩy mạnh phát triển kinh tế - xã hội, nâng cao năng suất xã hội.
19

20. - Quan hệ giữa biện chứng khách quan với biện chứng chủ quan thì biện chứng khách
quan có trước và quy định biện chứng chủ quan .
b. Phép biện chứng:
- Phép biện chứng là học thuyết nghiên cứu, khái quát biện chứng của thế giới khách quan
thành hệ thống của các nguyên lý, quy luật khoa học nhằm xây dựng hệ thống các nguyên tắc
phương pháp luận của nhận thức và thực tiễn.
- Đối lập với phép biện chứng là phép siêu hình – phương pháp tư duy về sự vật hiện
tượng của thế giới trong trạng thái cô lập và bất biến, tĩnh tại chết cứng, không liên hệ
1.2. Các hình thức cơ bản của phép biện chứng
Lịch sử hình thành và phát triển phép biện chứng với tư cách là một phương pháp tư duy
về thế giới và hiện thực của con người đã trải qua ba hình thức từ thấp đến cao như sau:
- Thứ nhất: Phép biện chứng chất phác thời cổ đại
+PBC sơ khai, ngây thơ, tự phát ở thời kỳ cổ đại: nó ph¸t triÓn chưa được đầy đủ, người ta mới
chỉ phát hiện ra một số yếu tố biÖn chøng nào đó về thế giới.
+Là kết quả của sự quan sát trực tiếp giới tự nhiên, thấy thế nào thì mô tả như thế, chưa được
thể hiện qua các phạm trù, quy luật. Tính biện chứng của thế giới tự nhiên được phản ánh vào ®ầu
óc con người một cách tự phát, không có chủ định từ trước. Phép biện chứng thời cổ đại tác dụng
mới chỉ dừng lại ở chỗ chống lại thế giới quan tôn giáo, thần thoại, có ý nghĩa vô thần, chưa đủ sức
để chỉ đạo hoạt động thực tiễn, nâng cao tính tự giác của con người.
- Thứ hai:Phép biện chứng duy tâm cổ điển Đức
+ Thể hiện rõ nhất ở triết học cổ điển Đức với các nhà triết học Cantơ, Phíchtơ, Heghen. Có thể
nói lần đầu tiên trong lịch sử phát triển của tư duy nhân loại, các nhà triết học Đức đã trình bày một
cách có hệ thống những nội dung quan trọng nhất của phương pháp biện chứng.
+ Song theo họ biÖn chøng ở đây bắt đầu từ tinh thần và kết thúc ở tinh thần, giíi hiện thực chỉ
là sự sao chép ý niệm, nên biÖn chøng của các nhà triÕt häc cæ ®iÓn Đức là biện chứng duy
tâm.
- Phép biện chứng duy vật (Do Mác và Ăngghen sáng lập, sau đó Lênin phát triển)
2. Phép biện chứng duy vật
2.1. Khái niệm phép biện chứng duy vật
Kế thừa có phê phán tất cả các quan niệm trước trong triết học trước đó về phép biện chứng,
gạt bỏ tính chất thần bí, chọn lọc những hạt nhân hợp lý trong phép biện chứng duy tâm, khái quát
20

21. những thành tựu mới của khoa học lúc đó, Mác và Ăngghen đã xây dựng phép biện chứng duy vật
với tính cách là khoa học chung nhất, quy luật phổ biến nhất của khoa học tư duy.
- ¡nghen cho r»ng: “Phép biện chứng... lµ m«n khoc häc vÒ nh÷ng quy luËt phæ biÕn
cña sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña tự nhiên, xã hội loµi ngêi vµ tư duy”
2.2. Đặc trưng cơ bản và vai trò của phép biện chứng duy vật
- Đặc trưng cơ bản của phép biện chứng duy vật(có 2 đặc trưng)
+ Mét lµ, Lµ PBC ®îc x¸c lËp trªn nÒn t¶ng cña thế giới quan duy vật khoa học.
+ Hai lµ, cã sù thèng nhÊt gi÷a néi dung thế giới quan (DVBC) vµ phương pháp luận
(BCDV), do ®ã kh«ng dõng l¹i ë gi¶i thÝch thÕ giíi mµ cßn lµ c«ng cô ®Ó nhËn thøc vµ c¶i t¹o
thÕ giíi.
- Vai trò của phép biện chứng duy vËt
+ Lµ mét néi dung ®Æc biÖt quan träng trong thế giới quan vµ phương pháp luận
cña triÕt häc M¸c – Lªnin
+ T¹o nªn tính khoa học và tính cách mạng cña chñ nghÜa M¸c – Lªnin. §ång thêi
còng lµ thế giới quan vµ phương pháp luận chung nhÊt cña ho¹t ®éng s¸ng t¹o trong c¸c lÜnh
vùc nghiªn cøu khoa häc.
II. CÁC NGUYÊN LÝ CƠ BẢN CỦA PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT
1. Nguyên lý về mối liên hệ phổ biến
1.1. Khái niệm mối liên hệ và mối liên hệ phổ biến
- Một số quan niệm khác nhau về mối liên hệ
+ Quan niệm duy tâm tôn giáo: Cho rằng các sự vật hiện tượng trong thế giới liên hệ, tác
động qua lại và quy định lẫn nhau, nhưng họ phủ nhận tính khách quan của sự liên hệ giữa các
sự vật, coi sự liên hệ không phải là cái tự thân, vốn có của sự vật mà nó do thần linh, chúa trời
quy định, tạo ra.
+ Quan niệm của chủ nghĩa duy vật siêu hình: Do bị chi phối bởi phương pháp luận siêu
hình cho nên các nhà duy vật siêu hình đã không thấy được sự liên hệ, quy định lẫn nhau giữa
các sự vật, có chăng thì sự liên hệ đó cũng chỉ là tạm thời, thoáng qua mà thôi.
- Quan niệm của chủ nghĩa duy vật biện chứng
+ Khái niệm mối liên hệ: là phạm trù dùng để chỉ sự quy định, tác động và chuyển hóa lẫn
nhau giữa các sự vật, hiện tượng, hay giữa các mặt, các yếu tố của mỗi sự vật hiện tượng trong
thế giới.
21

22. Thế giới gồm nhiều sự vật, hiện tượng khác nhau vì vậy cũng bao gồm rất nhiều mối liên
hệ khác nhau giữa chúng nhưng không phải mối liên hệ nào cũng thuộc đối tương nghiên cứu
của triết học, mà chỉ những mối liên hệ có tính chất phổ biến giữa các sự vật hiện tượng mới là
đối tượng nghiên cứu của phép biện chứng.
+ Mối liên hệ phổ biến là phạm trù triết học chỉ những mối liên hệ có tính phổ biến của
các sự vật hiện tượng và tồn tại ở mọi sự vật hiện tượng trong thế giới.
VD: Mối liên hệ giữa chất và lượng của sự vật, hiện tượng
Mối liên hệ giữa cái bên trong với cái bên ngoài (Nội dung và hình thức của sự vât,
hiện tượng)
+ Nguyªn nh©n dÉn tíi sù liªn hÖ tÊt yÕu gi÷a c¸c svht ®ã lµ thÕ giíi thèng nhÊt ë
tÝnh vËt chÊt, mäi svht ch¼ng qua ®Òu lµ nh÷ng d¹ng tån t¹i cô thÓ cña vËt chÊt
1.2. Tính chất của các mối liên hệ
- Tính khách quan: mối liên hệ phổ biến là kh¸ch quan, vốn có, cơ sở là ở sự thống nhất
vËt chÊt của thế giới.
- Tính phổ biến: Bất cứ svht nào cũng có mối liên hệ với các svht khác, không có svht
nào tồn tại ngoài mối liên hệ  mối liên hệ phổ biến.
- Tính ®a d¹ng phong phú nhiều vẻ: Do tính đa dạng trong sự tồn tại, sự vận động và phát
triển của svht quy định: mối liên hệ chung - riêng, trong - ngoài, trực tiếp – gián tiếp, tất nhiên- ngẫu
nhiên.
- Vai trò, vị trí của từng mối liên hệ đối với sự tồn tại và phát triển của svht:
+ Những mối liên hệ bên trong, trực tiếp, tất nhiên... thường quyết định xu hướng tồn tại,
phát triển của sự vật. Gọi là mối liên hệ cơ bản và chủ yếu.
+ Những mối liên hệ bên ngoài, gián tiếp, ngẫu nhiên... thường không quyết định sự tồn tại
và phát triển của sự vật. Gọi là mối liên hệ không cơ bản và thứ yếu (song nó giữ vai trò quan
trọng đối với sự vật).
1.3. Ý nghĩa phương pháp luận
Do sự vật, hiện tượng luôn nằm trong mối liên hệ phổ biến v× vËy, muốn nhận thức đúng
về sự vật chúng ta phải có quan điểm toàn diện, lịch sử và cụ thể:
- Quan điểm toàn diện: để nhận thức đúng về sự vật, hiện tượng, quan điểm toàn diện yêu cầu:
+ Xem xét các sự vật, hiện tượng trong mối liên hệ phổ biến qua lại giữa các bộ phận, yếu
tố, các thuộc tính khác nhau của chúng
+ Xem xét các sự vật, hiện tượng trong mối liên hệ qua lại giữa svht đó với svht khác.
- Chống lại quan điểm phiến diện, tư tưởng chiết chung, ngụy biện.
22

23. - Quan điểm lịch sử - cụ thể: Khi xem xét sự vật, hiện tượng phải chú ý đến quá trình phát
sinh, tồn tại...và xu hướng vận động, phát triển của nó, đồng thời phải chú ý đến hoàn cảnh lịch
sử cụ thể làm phát sinh sự vật, hiện tượng đó.
2. Nguyên lý về sự phát triển
2.1. Khái niệm phát triển.
- Một số quan điểm khác nhau:
+ Quan điểm điểm duy tâm, tôn giáo: Thừa nhận sự phát triển của các sự vật, hiện tượng
trong thế giới nhưng họ cho rằng nguồn gốc, nguyên nhân của sự phát triển là do các lực lượng
siêu nhiên quy định chứ không phải là cái vốn có của sự vật
+ Quan điểm siêu hình: Phát triển chỉ là sự tăng giảm đơn giản về lượng, không có sự thay
đổi về chất của sự vật, hiện tượng; nó là quá trình tiến lên liên tục, không trải qua những bước
quanh co, phức tạp, nó diễn ra theo một đường thẳng.
- Quan điểm duy vật biện chứng:
+ Khái niệm sự phát triển: Phát triển là phạm trù triết học dùng để chỉ quá trình vận động
của sự vật theo khuynh hướng đi lên từ thấp đến cao, từ đơn giản đến phức tạp, từ kém hoàn
thiện đến hoàn thiện hơn.
- Phân biệt phát triển với vận động. Vận động là khái niệm chỉ sự biến đổi nói chung, còn
phát triển là khái niệm chỉ một khuynh hướng của vận động, khuynh hướng vận động đi lên
- Nguån gèc cña sù ph¸t triÓn lµ b¾t nguån tõ sù liªn hÖ tÊt yÕu cña sự vật, hiện
tượng trong qu¸ tr×nh tån t¹i
2.2. Tính chất của sự phát triển:
- Tính khách quan: nguồn gốc của sự phát triển nằm trong sự vật, đó là quá trình giải
quyết liên tục các mâu thuẫn bên trong sự vật.
- Tính phổ biến: diễn ra ở mọi sự vật, hiện tượng, mọi lĩnh vực.
- Tính đa dạng phong phú: mỗi sự vật, hiện tượng tồn tại trong không gian thời gian khác
nhau, đồng thời nó chịu sự tác động của những điều kiện, hoàn cảnh khác nhau do đó con đường
phát triển cũng khác nhau.
- Tính kế thừa: Kế thừa những giá trị tích cực, tiến bộ của sự vật cũ trong sự vật mới.
(lưu ý: Đây là tính chất chủ yếu của phát triển )
2.3. Ý nghĩa phương pháp luận
- Có quan điểm phát triển trong quá trình nghiên cứu, xem xét sự vật, hiện tượng: tức là
phải đặt sự vật, hiện tượng trong sự vận động, sự phát triển và phải phát hiện ra được các xu
23

24. hướng vận động biến đổi, chuyển hoá của chúng. Song cần phải khái quát những biến đổi để
vạch ra khuynh hướng biến đổi chính.
- Quan điểm phát triển góp phần khắc phục, chống lại tư tưởng bảo thủ, trì trệ trong
hoạt động nhận thức và hoạt động thực tiễn. Cho chúng ta cơ sở khoa học của niềm tin, sự tất
thắng của cái mới, cái tiến bộ đối với cái cũ, cái lạc hậu.
- Quán triệt quan điểm phát triển cũng đòi hỏi cần phải có quan điểm lịch sử cụ thể trong
nhận thức và giải quyết các vấn đề trong thực tiễn, phù hợp với tính chất phong phú, đa dạng,
phức tạp của sự vật, hiện tượng.
III. CÁC CẶP PHẠM TRÙ CƠ BẢN CỦA PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT
*Phạm trù và phạm trù triết học.
+ Phạm trù: là khái niệm rộng nhất phản ánh những mặt, những thuộc tính, những mối liên hệ
chung, cơ bản nhất của các sự vật và hiện tượng thuộc một lĩnh vực nhất định.
+ Phạm trù triết học: là những nguyên tắc cơ bản và phổ biến nhất của toàn bộ thế giới hiện
thực, nói cách khác, phạm trù triết học có mức độ bao quát rộng nhất và đi sâu vào bản chất đối
tượng hơn.
1. Cái chung và cái riêng
1.1. Phạm trù cái riêng, cái chung
- Cái riêng: chỉ mét sự vật, mét hiện tượng hay mét quá trình riêng lẻ trong thế giới khách
quan.
VD: Con ngêi cã ®Çu, m×nh, ch©n, tay... lµ c¸i chung nhng nã chØ ®îc biÓu hiÖn
th«ng qua tõng con ngêi cô thÓ (c¸i riªng) chø kh«ng thÓ tån t¹i trõu tîng ë ®©u ®ã.
-Cái chung: chỉ những thuộc tính chung giống nhau được lặp đi, lặp lại trong nhiều sự vật,
hiện tượng hay trong một quá trình riêng lẻ. (cái chung không tồn tại như 1 svht cụ thể như cái
riêng, mà nó tồn tại trong mỗi cái riêng).
VD: Mçi con ngêi lµ mét c¸i riªng nhng tÊt c¶ mäi ngêi ®Òu tån t¹i trong mèi liªn
hÖ víi x· héi vµ tù nhiªn, kh«ng ai kh«ng chÞu sù t¸c ®éng cña c¸c quy luËt sinh häc vµ
quy luËt x· héi. §ã lµ nh÷ng c¸i chung trong mçi con ngêi.
- C¸i ®¬n nhÊt: lµ ph¹m trï triÕt häc dïng ®Ó chØ nh÷ng nÐt, nh÷ng mÆt, nh÷ng
®Æc ®iÓm, thuéc tÝnh chØ cã ë mét sù vËt, mét kÕt cÊu vËt chÊt mµ kh«ng lÆp l¹i ë
sù vËt kh¸c, kÕt cÊu vËt chÊt kh¸c
VD: Con ngêi cßn cã ®Æc ®iÓm riªng nh dÊu v©n tay, số điện thoại, số chứng minh thư…
1.2. Mối quan hệ biện chứng giữa cái riêng và cái chung.
24

25. Theo quan điểm duy vật biện chứng giữa cái riêng, cái chung và cái đơn nhất đều tồn
tại khách quan và nằm trong mối quan hệ biện chứng với nhau trong đó:
- Cái chung chỉ tồn tại trong cái riêng, thông qua cái riêng mà biểu hiện ra sự tồn tại của
mình, cái chung không tồn tại biệt lập, tách rời cái riêng.
VD. Khái niệm bông hoa được thể hiện ở các loài hoa cụ thể như hoa hồng, hoa lan
- Cái riêng chỉ tồn tại trong mối liên hệ với cái chung, không có cái riêng tồn tại độc lập tách rời
cái chung, bất cứ cái riêng nào cũng bao hàm cái chung.
VD: Con ngêi cã ®Çu, m×nh, ch©n, tay... lµ c¸i chung nhng nã chØ ®îc biÓu hiÖn
th«ng qua tõng con ngêi cô thÓ (c¸i riªng) chø kh«ng thÓ tån t¹i trõu tîng ë ®©u ®ã.
- Cái riêng là cái toàn bộ, phong phú, đa dạng hơn cái chung, còn cái chung là một bộ phận
của cái riêng nhưng sâu sắc, bản chất hơn cái riêng (cái riêng không gia nhập hết vào cái chung.)
- C¸i ®¬n nhÊt vµ c¸i chung cã thÓ chuyÓn ho¸ lÉn nhau trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn
cña sù vËt. Trong đó c¸i ®¬n nhÊt biÕn thµnh c¸i chung g¾n víi sù ph¸t triÓn ®i lªn cña
sù vËt, cßn c¸i chung biÕn thµnh c¸i ®¬n nhÊt g¾n víi qu¸ tr×nh vËn ®éng ®i xuèng cña
sù vËt.
1.3.Ý nghĩa phương pháp luận.
- Cái chung là cái bản chất, ổn định cho nên trong nhận thức và thực tiễn cần phải nhận thức được
cái chung
- Nghiên cứu mối quan hệ biện chứng giữa cái chung và cái riêng, trong quá trình nghiên cứu và
hoạt động thực tiễn, chúng ta không nên tuyệt đối hoá bất kỳ một mặt nào:
- Nếu tuyệt đối hoá cái chung, coi nhẹ cái riêng→ rơi vào chủ nghĩa giáo điều, dập khuôn, máy móc.
- Nếu tuyệt đối hoá cái riêng, coi nhẹ cái chung→ rơi vào chủ nghĩa kinh nghiệm, cục bộ địa
phương, chủ nghĩa dân tộc hẹp hòi.
2. Nguyên nhân và kết quả
2.1. Ph¹m trï nguyên nhân, kết quả
- Nguyên nhân: là phạm trù dùng để chỉ sự tác động lẫn nhau giữa các mặt trong một sự
vật hiÖn tîng, hoặc giữa các sự vật hiÖn tîng với nhau trong điều kiện nhất định tạo ra sự biến
đổi nào đó.
- Kết quả: là phạm trù dùng để chỉ những biến đổi xuất hiện do sự tác động giữa các mặt,
các yếu tố trong một sự vật, hiện tượng hoặc giữa các sự vật hiện tượng.
2.2. Quan hệ biện chứng giữa nguyên nhân – kết quả.
- Những đặc điểm của mối liên hệ nhân quả
25

26. + Tính khách quan: Đặc điểm này nhằm chống CNDT cho rằng mối liên hệ nhân quả chẳng
qua là do con người gán ghép cho sự vật mà có.
+ Tính phổ biến: Mọi hiện tượng mới xuất hiện đều có nguyên nhân, chỉ có điều con người
đã tìm được ra nó hay chưa.
- Mối quan hệ biện chứng giữa nguyên nhân – kết quả.
+ Nguyên nhân và kết quả có mối quan hệ với nhau, trong đó nguyên nhân sinh ra kết quả, do
vậy bao giờ nó cũng đi trước kết quả (tuy nhiên không phải sự nối tiếp nào trong thời gian cũng
là mối liên hệ nhân – quả (ngày - đêm), mà chỉ những mối liên hệ sản sinh mới là mối liên hệ
nhân – quả, trong đó nguyên nhân sinh ra kết quả).
+ Một nguyên nhân có thể sinh ra một hoặc nhiều kết quả và một kết quả có thể do một hoặc
nhiều nguyên nhân tạo nên.
+ Nguyên nhân và kết quả có thể thay đổi vị trí và chuyển hoá cho nhau (sự phân biệt
nguyên nhân và kết quả chỉ là tương đối): vì trong TGKQ các sự vật, hiện tượng vận động liên
tục do đó mối liên hệ nhân - quả trở thành một chuỗi vô tận, cái là kết quả của hiện tượng đứng
trước lại là nguyên nhân của hiện tượng đứng sau, và ngược lại...(tuỳ từng mối quan hệ).
2.3.Ý nghĩa phương pháp luận.
- Quan hệ nhân quả có tính khách quan, phổ biến vì vậy khi nghiên cứu về sự vật, hiện
tượng, trong nhận thức cũng như hoạt động thực tiễn không thể phủ nhận quan hệ nhân quả
- Một kết quả do nhiều nguyên nhân sinh ra vì vậy trong hoạt động thực tiễn chúng ta cần
phân loại nguyên nhân, chiều hướng tác động của các nguyên nhân, để từ đó có biện pháp thích
hợp tạo điều kiện cho nguyên nhân tích cực và hạn chế sự hoạt động của các nguyên nhân có tác
động tiêu cực.
- Vì một nguyên nhân có thể dẫn đến nhiều kết quả và ngược lại vì vậy trong nhận thức và
hoạt động thực tiễn cần phải có quan điểm toàn diện và lịch sử cụ thể trong việc phân tích, giải
quyết và ứng dụng quan hệ nhân quả.
3. Tất nhiên và ngẫu nhiên
3.1. Ph¹m trï tất nhiên, ngẫu nhiên
- Tất nhiên: là cái xuất phát từ những nguyên nhân cơ bản, bên trong của sự vật, trong
những điều kiện nhất định nó phải xảy ra đúng như thế, không thể khác được
VD: Gieo h¹t thãc -> mäc c©y lóa
- Ngẫu nhiên: là cái xuất phát từ những nguyên nhân bên ngoài, từ sự ngẫu hợp nhiều
hoàn cảnh bên ngoài, do đó, nó có thể xảy ra, cũng có thể không xảy ra, có thể xảy ra thế này,
cũng có thể xảy ra như thế khác.
26

27. VD: C©y lóa cã thÓ ph¸t triÓn rÊt tèt, h¹t to, b«ng mÈy nhng còng cã thÓ cßi cäc,
h¹t lÐp... -> ngÉu nhiªn do nhiÒu nguyªn nh©n.
3.2. Quan hệ biện chứng giữa tất nhiên và ngẫu nhiên.
- Tất nhiên và ngẫu nhiên đều tồn tại khách quan, cái tất nhiên quyết định sự vận động, phát
triển của sv, còn cái ngẫu nhiên có ảnh hưởng đến sự phát triển đó.
- Ngẫu nhiên là hình thức biểu hiện của tất nhiên, bổ sung cho tất nhiên. Tất nhiên vạch
đường đi cho mình thông qua vô số cái ngẫu nhiên.
- Tất nhiên và ngẫu nhiên có thể chuyển hoá cho nhau, ở trong mối quan hệ này là tất nhiên, ở
mối quan hệ khác lại là ngẫu nhiên và ngược lại.
VD : Sinh - tö lµ tÊt nhiªn, nhng c¸i ngÉu nhiªn cã thÓ lµm cho c¸i tÊt nhiªn Êy diÔn ra
nhanh h¬n hoÆc chËm h¬n nh b·o lò, tai n¹n...
3.3.Ý nghĩa phương pháp luận
Xuất phát từ cái ngẫu nhiên chúng ta không nên coi nhẹ, xem thường nó vì:
- Chỉ có thông qua cái ngẫu nhiên chúng ta mới phát hiện được tính tất nhiên của sự vật.
- Cái ngẫu nhiên có ảnh hưởng tới quá trình phát triển của sự vật đồng thời nó có thể chuyển
hoá thành cái tất nhiên.
4. Nội dung và hình thức
4.1. Ph¹m trï nội dung, hình thức
- Nội dung: là tổng hợp tất cả những mặt, những yếu tố, những quá trình hợp thành cơ sở tồn
tại và phát triển của sự vật.
VD: Nội dung tác phẩm văn học “Chí phèo” của Nam Cao là phản ánh cuộc sống người
nông dân việt Nam trong xã hội thực dân nửa phong kiến thông qua các nhân vật như Chí Phèo,
Lão Hạc, Bá Kiến... và các tình tiết như Chí Phèo rạch mặt ăn vạ
- Hình thức: là phương thức tồn tại và phát triển của sự vật, hiện tượng, là hệ thống các mối liên
hệ tương đối bền vững giữa các yếu tố của nó.
VD: Hình thức của tác phẩm văn học “Chí phèo” của Nam Cao là truyện ngắn
4.2. Quan hệ biện chứng giữa nội dung – hình thức.
- Nội dung và hình thức gắn bó chặt chẽ với nhau, thống nhất biện chứng với nhau.
Không có hình thức nào lại không chứa đựng một nội dung nhất định, và ngược lại, không có nội
dung nào lại không được biểu hiện dưới một hình thức cụ thể nào đó.
- Cùng một nội dung, có thể biểu hiện ở nhiều hình thức khác nhau, điều đó càng làm cho
nội dung trở nên phong phú.
- Cùng một hình thức có thể chứa đựng nhiều nội dung khác nhau, thậm chí đối lập nhau.
27

28. - Trong mối quan hệ giữa nội dung và hình thức thì nội dung quyết định hình thức, hình
thức tác động trở lại nội dung. Sự vật biến đổi bao giờ cũng bắt đầu từ sự biến đổi của nội dung,
hình thức tự nó không biến đổi mà chỉ biến đổi dưới tác động của nội dung.
- Hình thức do nội dung quyết định, nhưng hình thức có tác động tích cực trở lại đối với
nội dung:
Nếu hình thức phù hợp với nội dung nó thúc đẩy sự vật phát triển .
Nếu hình thức không phù hợp với nội dung nó cản trở quá trình phát triển của sự vật.
Vì vậy muốn cho sự vật tiếp tục phát triển nó đòi hỏi hình thức cũ phải được xoá bỏ thay thế
bằng hình thức mới phù hợp với sự phát triển của nội dung để tiếp tục thúc đẩy sự vật phát triển.
- Nội dung và hình thức có thể chuyển hoá cho nhau: tuỳ từng mối quan hệ, có cái ở trong
mối quan hệ này là nội dung nhưng ở trong mối quan hệ khác lại là hình thức và ngược lại.
4.3. Ý nghĩa phương pháp luận.
- Trong nhận thức và hoạt động thực tiễn không được tách rời hay tuyệt đối hoá nội dung và
hình thức. Cần chống chủ nghĩa hình thức.
- Muốn thúc đẩy sự vật phát triển ta phải biết căn cứ vào nội dung, thay đổi sự vật trước hết
phải thay đổi nội dung
- Phát huy tác động tích cực của hình thức đối với nội dung trên cơ sở tạo ra sự phù hợp của
hình thức đối với nội dung.
5. Bản chất và hiện tượng
5.1. Ph¹m trï bản chất, hiện tượng
- B¶n chÊt lµ tæng hîp nh÷ng mÆt, nh÷ng mèi liªn hÖ tÊt nhiªn, t¬ng ®èi æn
®Þnh bªn trong sù vËt, quy ®Þnh sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña sù vËt.
- HiÖn tîng lµ sù biÓu hiÖn của những mặt, những mối liên hệ cña b¶n chÊt trong
những điều kiện xác định.
+ So s¸nh c¸i b¶n chÊt víi c¸i chung : C¸i chung b¶n chÊt sÏ trïng víi c¸i b¶n chÊt trong svht.
VD : B¶n chÊt cña con ngêi trong tÝnh hiÖn thùc cña nã lµ tæng hoµ c¸c mèi
quan hÖ XH
+So s¸nh bản chất víi nội dung : bản chất ®îc chøa trong nội dung , nội dung bao hµm
c¶ c¸i bản chất vµ c¶ c¸i kh«ng bản chất .
5.2. Quan hÖ biÖn chøng gi÷a b¶n chÊt vµ hiÖn tîng
- Sự thống nhất giữa b¶n chÊt vµ hiÖn tîng:
+ B¶n chÊt bao giê còng ®îc thÓ hiÖn th«ng qua hiÖn tîng, cßn hiÖn tîng bao giê
còng lµ sù biÓu hiÖn cña b¶n chÊt ë møc ®é nhÊt ®Þnh.
28

29. VD: Yªu nhau yªu c¶ ®êng ®i, ghÐt nhau ghÐt c¶ t«ng, chi, hä hµng...
+ B¶n chÊt vµ hiÖn tîng vÒ c¨n b¶n lµ phï hîp víi nhau. B¶n chÊt thay ®æi th×
hiÖn tîng biÓu hiÖn nã còng thay ®æi theo. B¶n chÊt biÕn mÊt th× hiÖn tîng còng biÕn
mÊt.
- Sự đối lập gi÷a b¶n chÊt vµ hiÖn tîng được thể hiện:
+ B¶n chÊt lµ c¸i t¬ng ®èi æn ®Þnh cßn hiÖn tîng lµ c¸i hay thay ®æi
+ Bản chất là cái chung, tất yếu, còn hiện tượng là cái riêng biệt, phong phú và đa dạng;
bản chất là cái bên trong còn hiện tượng là cái bên ngoài.
Lưu ý:
+ B¶n chÊt vµ hiÖn tîng kh«ng bao giê phï hîp hoµn toµn víi nhau.
+ Cã nh÷ng hiÖn tîng ph¶n ¸nh ®óng b¶n chÊt nhng cã nh÷ng hiÖn tîng chØ ph¶n
¸nh một phÇn nµo ®ã cña b¶n chÊt, cã nh÷ng hiÖn tîng ph¶n ¸nh sai lÖch b¶n chÊt,
thËm chÝ xuyªn t¹c b¶n chÊt.
5.3. ý nghÜa ph¬ng ph¸p luËn
- Kh«ng nªn dõng ë hiÖn tîng mµ ph¶i ®i s©u vµo b¶n chÊt míi cã thÓ hiÓu vµ
nhËn thøc ®óng ®¾n vÒ sự vật hiện tượng. Ph¶i xem xét nhiều hiện tượng khác nhau , trong
đó u tiªn viÖc xem xÐt c¸c hiÖn tîng ®iÓn h×nh trong hoµn c¶nh ®iÓn h×nh. (kh«ng xem
xÐt cµo b»ng)
- Trong ho¹t ®éng thùc tiÔn nªn dùa vµo b¶n chÊt, kh«ng dùa vµo hiÖn tîng. Đồng
thời cÇn hÕt søc thËn träng khi kÕt luËn vÒ b¶n chÊt cña sù vËt.
6. Khả năng và hiện thực
6.1. Ph¹m trï khả năng và hiện thực
- Hiện thực: là những gì hiện có, hiện đang tồn tại thực sự.
- Khả năng: là những gì hiện chưa có nhưng sẽ có, sẽ tới khi có những điều kiện thích
hợp.
6.2. Mối liên hệ biện chứng giữa khả năng và hiện thực.
- Khả năng và hiện thực tồn tại trong mối liên hệ chặt chẽ với nhau, không tách rời nhau
và thường xuyên chuyển hoá lẫn nhau trong quá trình phát triển của sự vật. Vì hiện thực được
chuẩn bị bởi khả năng, còn khả năng sẽ biến thành hiện thực (khi có điều kiện tương ứng). Cứ
như vậy làm cho sự vật vận động và phát triển không ngừng.
- Cùng một điều kiện nhất định, trong cùng một sự vật có thể tồn tại nhiều khả năng chứ
không phải chỉ có một khả năng.
29

30. - Trong đời sống xã hội khả năng biến thành hiện thực phải có điều kiện khách quan và
nhân tố chủ quan. Trong đó nhân tố chủ quan chính là tính tích cực xã hội của ý thức chủ thể con
người trong tiến trình chuyển hóa khả năng thành hiện thực
6.3.Ý nghĩa phương pháp luận.
- Trong hoạt động thực tiễn cần dựa vào hiện thực để đề ra chủ trương, phương hướng hành
động của mình. Nếu chỉ dựa vào cái còn ở dạng khả năng sẽ rơi vào ảo tưởng. Tuy nhiên khi đề
ra chủ trương, phương hướng hành động cũng phải tính đến khă năng để việc đề ra chủ trương,
kế hoạch hành động sát thực hơn.
- Việc chuyển khả năng thành hiện thực trong tự nhiên được diễn ra một cách tự phát.
Trong xã hội nó lại diễn ra tự giác thông qua hoạt động có ý thức và mục đích của con người. Vì
vậy trong quá trình hoạt động thực tiễn chúng ta tránh tuyệt đối hoá hoặc hạ thấp vai trò của
nhân tố chủ quan.
IV. CÁC QUY LUẬT CƠ BẢN CỦA PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT
A. Một số vấn đề về quy luật
- Định nghĩa quy luật: Quy luật là những mối liên hệ bản chất, tất nhiên, phổ biến và lặp đi lặp
lại giữa các mặt, các yếu tố, các thuộc tính bên trong mỗi một sự vật, hay giữa các sự vật và hiện
tượng với nhau.
VD: mối liên hệ giữa Đồng hóa – Dị hóa; Di truyền – Biến dị
Các quy luật của tự nhiên, xã hội và tư duy đều mang tính khách quan, con người không
thể tạo ra hoặc xoá bỏ nó mà chỉ nhận thức và vận dụng nó trong thực tiễn.
- Phân loại quy luật:
+ Căn cứ vào trình độ phổ biến các quy luật được chia thành:
Quy luật riêng: là những quy luật chỉ tác động trong phạm vi nhất định của các sự vật và hiện
tượng cùng loại.
VD: Quy luật vật lý, quy luật hóa học, quy luật trong lĩnh vực kinh tế - xã hội
Quy luật chung: là những quy luật tác động trong nhiều loại sự vật và hiện tượng khác nhau.
VD: Quy luật bảo toàn khối lượng
Quy luật phổ biến: là những quy luật tác động trong tất cả các lĩnh vực tự nhiên - xã hội - tư duy.
Đây chính là những quy luật mà phép biện chứng duy vật nghiên cứu.
VD: Quy luật mâu thuẫn, quy luật lượng chất, quy luật phủ định
+ Căn cứ vào lĩnh vực tác động: các quy luật được chia thành 3 nhóm lớn:
Quy luật tự nhiên: VD: quy luật Đồng hóa – Dị hóa
Quy luật xã hội : VD: Quy luật đấu tranh giai cấp
30

31. Quy luật của tư duy: VD: Quy luật nhận thức đi từ chưa biết đến biết, biết ít đến biết nhiều
B. C¸c quy luËt c¬ b¶n cña phép biện chứng duy vật
1. Quy luật chuyển hóa từ những sự thay đổi về lượng thành những sự thay đổi về chất và
ngược lại
1.1. Khái niệm chất, lượng
* Khái niệm chất:
- Chất là phạm trù triết học dùng để chỉ tính quy định khách quan vốn có của sự vật, là sự
thống nhất hữu cơ các thuộc tính cấu thành nó, làm cho sự vật là nó, phân biệt nó với cái khác.
VD: Chất của nước bao gồm sự ;thống nhất các thuộc tính: lỏng, không mầu, mùi, vị ..
- Các đặc điểm của Chất:
+ Chất của sự vật mang tính khách quan
+ Chất của sự vật được bộc lộ thông qua thuộc tính cơ bản.
+ Chất của sự vật còn được biểu hiện thông qua kết cấu và phương thức liên kết
+ Chất của sự vật thường ẩn dấu bên trong và ổn định tương đối
+ Mỗi sự vật, hiện tượng không chỉ có một chất, mà có nhiều chất khác nhau tùy thuộc
vào các mối quan hệ cụ thể của nó với những cái khác
Lưu ý: sự phân biệt giữa thuộc tính cơ bản và thuộc tính không cơ bản; chất và thuộc tính chỉ
mang tính tương đối, tùy từng mối quan hệ nhất định mà nó là thuộc tính cơ bản hay không cơ
bản, là chất hay là thuộc tính.
* Khái niệm về lượng
- Lượng là phạm trù triết học để chỉ tính quy định khách quan vốn có của sự vật về các
phương diện: số lượng các yếu tố cấu thành, quy mô của sự tồn tại, tốc độ, nhịp độ của các quá
trình vận động, phát triển của sự vật.
- Các đặc điểm của lượng:
+ Lượng của sự vật mang tính khách quan
+ Một sự vật có thể tồn tại nhiều loại lượng khác nhau
+ Lượng của sự vật thường biểu thị bên ngoài và có tính động
+ Lượng có thể được đo đếm bằng con số.
* Lưu ý: Sự vật, hiện tượng nào cũng là sự thống nhất giữa chất và lượng trong đó sự phân
biệt giữa chất và lượng chỉ là tương đối. Trong những quan hệ xác định mới phân rõ chất và
lượng của sự vật
1.2. Quan hệ biện chứng giữa chất và lượng (nội dung quy luật)
31

32. Trong mỗi sự vật, hiện tượng chất và lượng có quan hệ biện chứng với nhau, trong đó từ
những sự thay đổi về lượng dẫn đến những sự thay đổi về chất của sự vật và khi chất mới ra đời
lại quy định lượng mới tương ứng phù hợp. (2 nội dung)
* Từ những sự thay đổi về lượng dẫn đến sự thay đổi về chất.
- Tại sao trong mối quan hệ giữa chất và lượng của sự vật, lượng lại thay đổi trước, từ đó
dẫn đến những sự thay đổi về chất. Vì chất và lượng cùng thống nhất tạo thành sự vật, nhưng
chất quyết định sự vật lên nó mang tính ổn định, còn lượng thể hiện bên ngoài và có tính động,
do đó lượng thay đổi trước, chất thay đổi sau
- Lượng thay đổi như thế nào mới dẫn đến sự thay đổi về chất: không phải bất kỳ sự thay
đổi nào về lượng cũng dẫn đến sự thay đổi về chất mà lượng của sự vật phải thay đổi đến một
mức độ nhất định mới làm thay đổi về chất của sự vật. Chẳng hạn Giọt nước cuối cùng đã làm
tràn ly nước.
- Những khái niệm diễn tả sự thay đổi về lượng dẫn đến sự thay đổi về chất của sự vật.
+ Khái niệm “Độ”: Độ là một phạm trù triết học dùng để chỉ khoảng giới hạn mà ở đó có
sự thống nhất giữa chất và lượng, trong đó mọi sự thay đổi về lượng chưa làm thay đổi về chất
của sự vật.
+ Khái niệm “Điểm nút”: Là phạm trù triết học, dùng để chỉ thời điểm mà tại đó sự thay
đổi về lượng đã đủ làm thay đổi về chất của sự vật.
+ Khái niệm “Bước nhảy”: Là phạm trù triết học dùng để chỉ sự chuyển hoá về chất của
sự vật do sự thay đổi về lượng trước đó gây ra.
+ Các hình thức cơ bản của bước nhảy: Căn cứ vào quy mô thì bước nhảy bao gồm bước
nhảy toàn bộ và bước nhảy bộ phận. Còn căn cứ vào nhịp điệu thì có bước nhảy đột biến và bước
nhảy tiệm tiến
Kết luận: như vậy sự vật khi biến đổi bao giờ cũng bắt đầu bằng sự biến đổi về lượng. Lượng
có thể biến đổi theo chiều tăng – giảm. Nếu còn nằm trong phạm vi giới hạn Độ thì chưa diễn ra sự
nhảy vọt về chất của sự vật. Lượng tiếp tục biến đổi qua giới hạn độ đạt đến điểm nút thì sẽ diễn ra
sự nhảy vọt về chất của sự vật. Quá trình đó phải được diễn ra trong điều kiện nhất định.
* Khi chất mới xuất hiện, nó lại quy định lượng mới tương ứng phù hợp
Khi sự vật mới, Chất mới xuất hiện nó đòi hỏi phải có Lượng mới phù hợp với nó về kết
cấu, quy mô, tốc độ, nhịp điệu; đồng thời tạo điều kiện cho Lượng mới tiếp tục phát triển, để đến
Điểm nút mới lại diễn ra sự Nhảy vọt về Chất (Quá trình chuyển hoá đó phải được diễn ra trong
điều kiện nhất định), cứ như vậy làm cho sự vật, hiện tượng vận động và phát triển không ngừng.
32

33. Tóm lại: quá trình phát triển của sự vật được diễn ra thông qua con đường nút liên tục: Biến
đổi tuần tự về lượng để đến điểm nút mới diễn ra nhảy vọt về chất. Nói cách khác, nội dung quy
luật từ những thay đổi về lượng dẫn đến những thay đổi về chất và ngược lại nói lên cách thức
phát triển của các sự vật, hiện tượng trong thÕ giíi.
1.3. Ý nghĩa phương pháp luận
- Khi nhËn thøc sự vật, hiện tượng ph¶i nhËn thøc c¶ vÒ mÆt chÊt vµ lîng cña nã.
- Quy luËt nµy cho ta nh×n nhËn sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña sự vật, hiện tượng
bao giê còng b¾t ®Çu tõ sù thay ®æi vÒ lîng dẫn đến thay ®æi vÒ chÊt do ®ã trong
nhËn thøc, còng nh trong ho¹t ®éng thùc tiÔn bao giê còng ph¶i chó ý ®Õn tÝch lòy vÒ
lîng, ®ång thêi ph¶i biÕt thùc hiÖn vµ thùc hiÖn kÞp thêi bíc nh¶y khi ®iÒu kiÖn ®·
chÝn muåi.
- Ph¶i chèng quan ®iÓm “t¶ khuynh” còng nh quan ®iÓm “h÷u khuynh”. “T¶
khuynh” lµ quan ®iÓm tuyÖt ®èi hãa sù biÕn ®æi vÒ chÊt mµ kh«ng chó ý tÝch lòy vÒ
lîng dẫn đến n«n nãng, chñ quan, duy ý chÝ, dèt ch¸y giai ®o¹n, phñ nhËn nh÷ng bíc ®i
quanh co cña sự vật, hiện tượng. Ngîc l¹i, quan ®iÓm “h÷u khuynh” tuyÖt ®èi hãa sù tÝch
lòy vÒ lîng mµ l¹i kh«ng d¸m thùc hiÖn bíc nh¶y.
- Trong ho¹t ®éng thùc tÕ cÇn ph¶i biÕt vËn dông linh ho¹t c¸c h×nh thøc cña bíc
nh¶y. Ph¶i ph©n tÝch ®óng ®¾n nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¸ch quan vµ nh÷ng nh©n tè chñ
quan còng nh sù hiÓu biÕt s©u s¾c quy luật nµy. Ph¶i chñ ®éng n¾m b¾t thêi c¬ vµ t¹o
®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó thùc hiÖn bíc nh¶y. Tïy tõng ®iÒu kiÖn cô thÓ mµ lùa chän
h×nh thøc bíc nh¶y phï hîp.
2. Quy luật thống nhất và đấu tranh giữa các mặt đối lập
2.1. Khái niệm mâu thuẫn và các tính chất chung của mâu thuẫn.
- Khái niệm mâu thuẫn: là phạm trù triết học dùng để chỉ mối liên hệ thống nhất, đấu tranh
và chuyển hóa giữa các mặt đối lập của mỗi sự vật, hiện tượng hoặc giữa các sự vật, hiện tượng
với nhau.
- Khái niệm mặt đối lập: Là những mặt, những đặc điểm, những thuộc tính…trong cùng
một sự vật có khuynh hướng vận động, biến đổi trái ngược nhau. Hai mặt đối lập trong cùng một
sự vật sẽ tạo nên một mâu thuẫn.
- Ph©n biÖt m©u thuÉn biÖn chøng víi m©u thuÉn th«ng thêng: M©u thuÉn th«ng
thêng chØ ph¶n ¸nh sù ®èi lËp kh«ng ph¶n ¸nh sự thèng nhÊt, cßn m©u thÉn biÖn
chøng bao hµm c¶ sù ®èi lËp vµ thèng nhÊt gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp, tạo ra sự vật và làm
cho sự vật biến đổi, phát triển
33

34. - TÝnh chÊt cña m©u thuÉn
TÝnh kh¸ch quan
TÝnh phæ biÕn
TÝnh phong phó, ®a d¹ng
- Các loại mâu thuẫn.
+ Căn cứ vào quan hệ đối với sự vật được xem xét, người ta phân tích các mâu thuẫn
thành mâu thuẫn bên trong và mâu thuẫn bên ngoài.
+ Căn cứ vào ý nghĩa đối với sự tồn tại và phát triển của sự vật, mâu thuẫn được chia
thành mâu thuẫn cơ bản và mâu thuẫn không cơ bản.
+ Căn cứ vào vai trò của mâu thuẫn đối với sự tồn tại và phát triển của sự vật trong một
giai đoạn nhất định các mâu thuẫn được chia thành mâu thuẫn chủ yếu và mâu thuẫn thứ yếu.
+ Căn cứ vào tính chất của các quan hệ lợi ích người ta chia mâu thuẫn trong xã hội
thành mâu thuẫn đối kháng và mâu thuẫn không đối kháng.
2.2. Quá trình vận động của mâu thuẫn (Néi dung quy luËt mâu thuẫn)
- Các mặt đối lập thống nhất với nhau:
+ Thống nhất giữa các mặt đối lập là: giữa các mặt đối lập tác động qua lại theo xu hướng
nương tựa, phụ thuộc vào nhau, là tiền đề, điều kiện tồn tại của nhau, không có mặt đối lập này
thì cũng không có mặt đối lập kia và ngược trở lại.
+ Kết quả của sự thống nhất giữa các mặt đốp lập là làm cho sự vật, hiện tượng xuất hiện
và tồn tại
- Các mặt đối lập đấu tranh với nhau:
+ Đấu tranh các mặt đối lập là chúng tác động qua lại theo xu hướng xâm nhập, bài trừ,
phủ định lẫn nhau.
+ Kết quả đấu tranh các mặt đối lập là làm cho sự vật, hiện tượng biến đổi, phát triển theo các
khuynh hướng khác nhau hết sức phong phú đa dạng, tùy theo tính chất của mặt đối lập và điều kiện
lịch sử cụ thể, có thể cái cũ mất đi hoàn toàn, cái mới ra đời trên cơ sở kế thừa, phát triển cái cũ;
hoặc cái cũ không mất đi mà chỉ thay đổi từ trạng thái thấp lên một trạng thái cao hơn.
+ Tiến trình đấu tranh các mặt đối lập (giải quyết mâu thuẫn): ban đầu các mặt đối lập ở
trạng thái khác nhau, sau đó phát triển thành sự xung đột và đỉnh cao sự xung đột, khi điều kiện
chín muồi thì các mặt đối lập chuyển hóa cho nhau.
- Mối quan hệ giữa thống nhất và đấu tranh của các mặt đối lập trong sự vật: Thống nhất
giữa các mặt đối lập là tương đối còn đấu tranh giữa các mặt đối lập là tuyệt đối.
34