Usa ka siglo na kapin sukad makahimungawong ang mga Bisaya sa kahinungdanon sa estandard nga panitik kun espeling sa pinulongang Binisayang Sinugboanon. Namatikdan kini sa kanhing nanag-unang mga magsusulat dihang migula ang unang mantalaang Binisaya, ang "Ang Suga" (1901) ni Don Vicente Sotto. Matod ni Sotto, dili tiaw ang gibati nilang kalisod sa pagsulat o pagtitik sa Binisaya kaniadto ("Ang Suga", Vicente Sotto, Bisaya Enero 24, 1931) ug gani, wala nila kalikayi ug wa gyod gani seguro sila magdahom nga naglabi diay ang Kinatsila sa ilang mga sinulat. Ug dayag na lang nga impluwensiyado usab sa Kinatsila ang ilang pagtitik sa mga pulong, gawas pa nga wala pa gayoy makitang konsistensi sa ilang pag-espeling— tatawng way sumbanan nga gisunod.

1. Mga Batakan Sa Panitik Sa Binisaya-Sinugboanon (Rules on Cebuano Spelling) http://bismag.pbworks.com EDGAR S. GODIN Associate Editor, Bisaya [email_address]

2. Pasiuna Usa ka siglo na kapin sukad makahimungawong ang mga Bisaya sa kahinungdanon sa estandard nga panitik kun espeling sa pinulongang Binisayang Sinugboanon. Namatikdan kini sa kanhing nanag-unang mga magsusulat dihang migula ang unang mantalaang Binisaya, ang "Ang Suga" (1901) ni Don Vicente Sotto. Matod ni Sotto, dili tiaw ang gibati nilang kalisod sa pagsulat o pagtitik sa Binisaya kaniadto ("Ang Suga", Vicente Sotto, Bisaya Enero 24, 1931) ug gani, wala nila kalikayi ug wa gyod gani seguro sila magdahom nga naglabi diay ang Kinatsila sa ilang mga sinulat. Ug dayag na lang nga impluwensiyado usab sa Kinatsila ang ilang pagtitik sa mga pulong, gawas pa nga wala pa gayoy makitang konsistensi sa ilang pag-espeling— tatawng way sumbanan nga gisunod.

4. (Sumpay sa pasiuna…) Unya nanungha ang mingsunod pang mga basahong Binisaya ( Babaye , Alimyon, Silaw, Bag-ong Kusog, Bag-ong Balud , ubp.) nga sama sa gihapon, managlahi ug wa magkauyon sa espeling nga angay sagopon. Sagad nagabase sa undak kuno sa paglitok. Apan namatud-an nga kining pagbase sa undak o tono sa paglitok dili gayod makakab-ot og kahiusahan (Twa. Artikulo ni Hermosisima, Bisaya Aug. 5, 1964; gi- reprint : Budaya Dec. 2003) nga matod pa niya, "bisan si Padre Cabonce nag-awhag nga kinahanglan pangitaan og usa ka paagi nga magpamasamahon sa pagsulat sa ‘u’ ug ‘o’….“ Ug salamat nga ang dudagkong publikasyon nga nanagpatik og Binisayang mga mantalaan sa Manila, usa na niini ang Bisaya (sa Soler pa kanhi), nagkasilingan ra, maong sayon ra sa mga staff ang pagtagbo-tagbo aron hisgotan ang kahiusahan sa panitik Binisaya. Ug dinhi nahimugso ang Akademiyang Bisaya nga gitukod sa mga editor kanhi ( Hermosisima et al ) diin matag Sabado sa hapon adto sila sagad magtigom sa balay ni Pres. Carlos Garcia. Ug human nila malatid ang lagda sa ‘o’ ug ‘u’, natuhay-tuhay ang espeling bisan tuod ingnon ta, dili pa gayod hingpit.

5. (Sumpay sa pasiuna…) Ug kay dili pa hingpit, may nagkugi pagpadayon sa nasugdan. Natukod usab ang "Bag-ong Akademiya" nga nagbase na sa Sugbo sa pagpangulo ni Atty. Adelino Sitoy ug Atty. Cesar Kilaton. Nahimugso ang "Binisaya-Sinugbuanon Nga Batadila" ug "Diksiyonaryong Bisaya", mga proyekto nga maisip nga laing kalamposan sa pagtuon sa atong pinulongan. Apan sa paglatas sa panahon, nunot usab sa pagpanungha sa daghang nagkalainlaing Binisayang mantalaan sa kaprobinsiyahan, ingon sa inanay na usang nalubong sa kalimot ang nalatid nga mga lagda. Nanag-iyahay na usab. Ug mibalik ang kaguliyang sa espeling. Ngano kini? Sa akong paniid, tungod kini sa kakulang sa kahibalo— sa kakulang sa kasayoran ug pagpakabana o kaha sa lainlaing panahom sa mga magsusulat ug mga editor labot sa panitik sa Binisaya. Ug salamat niining dakong kahigayonan nga ikapaambit kining mga batakan sa panitik – ang bunga sa unang mga pagtuon nga gitamod ug gisagop sa magasing Bisaya.

6. Tribya: AKADEMIYA SA DILANG BISAYA (AKADABA) Ang AKADEMIYA SA DILANG BISAYA (AKADABA) -- gisakpan nila ni kanhi Pamuno Carlos P. Garcia ug kanhi Bise Presidente Emmanuel Pelaez isip mga patron; samtang ang banggiitang mga editor nga sila si Francisco Candia, Diosdado C. Mantalaba, Laurean Unabia ubp. maoy nanag-unang mga sakop; ug maoy nanimon sa academic council sila si Mlbn. Tomas V. Hermosisima, Mlbn. Napoleon Dejoras, Mlbn. Filomeno C. Kintanar, Mlbn. Fausto Dugenio, Flaviano P. Boquecosa, ug Dr. Jesus E. Perpiñan. Gisugdan pagtuki sa sayong mga tuig sa dekada 60 apan gimantala ingon nga opisyal nga sumbanan sa tanang buot mosulat og Binisaya ilabi na sa motampohay sa Bisaya niana nang pagka Hulyo 15, 1987. (Pagpanumpa Sa Bag-ong Mga Punoan Sa AKADEMIYA SA DILANG BISAYA, Bis. Mayo 20, 1964)

17. Angay Timan-an: Tungod kay walay tunganggikit ( infex ) sa Binisaya nga may titik 'O', wala gayoy pulong nga may titik 'O' sa tunga o sulod nga silaba gawas sa mga pulong hinulaman gikan sa Iningles o Kinatsila, ubp. Sa mga gamotpulong nga gibalik-balik paglitok nga may titik 'O' sa sulod o tunga nga silaba, kini gi- justify sa haypen pagpasabot nga kana pulong gamot nga gisubli lamang paglitok. Hinungdan usab nga ang pulong 'hunahuna' dili angay haypenan tungod kay dili man pulong gamot ang 'huna'. Twa: "Mga Pulong nga Gibalik-balik Pagtabi"

27. 6-B. Adunay mga pulong binalik-balik paglitok apan dili mga pulong lintunganay ( root ) nga gisubli lamang paglitok, kondili usa gayod ka tibuok o lintunganay nga pulong. Gilangkob kinig mga silaba nga dili makabarog kon dili sublion paglitok, busa ang ‘u’ ug ‘o’ niini magsunod sa lagda 1. Kining mga pulonga dili angayng buakon sa giyon sanglit usa man siya ka tibuok nga pulong.

29. 6-C. Kon ang pulong binalik-balik paglitok may pagka susama sa giingon sa 6-A apan gigamit na ingong espesipikong ngalan (labi nag proper noun ) sa usa ka butang, mananap, o dapit, ang maong pulong maisip nang kamatang sa giingon sa 6-B ug busa magsunod na sa maong lagda.