very usefull

1. DİBAKADEMİ
(GENEL MERKEZ GENÇLİK KOLLARI DIŞ İLİŞKİLER BAŞKANLIĞI AKADEMİSİ)
DİBANALİZ
(DIŞ İLİŞKİLER BAŞKANLIĞI ANALİZLERİ)
KİTAP SERİSİ
-1-

2. 23.09.2013
Değerli Okuyucu,
AK Parti Genel Merkez Gençlik Kolları Dış İlişkiler Başkanlığı olarak “DİBAKADEMİ”
(Dış İlişkiler Başkanlığı Akademisi) çatısı altında Analiz ve Bülten’ler yayımlamaktayız.
15 günde bir yayımladığımız Bülten’lerimizde dünya gündeminin öne çıkan haberlerini
derliyor ve okuyucularımız ile paylaşıyoruz.
Analizlerimizde ise güncel uluslararası meseleleri ve uluslar arası gelişmeleri doğru
okumamıza yardımcı olacak bir takım konuları “tez” titizliğinde ele almakta ve sizlerle
paylaşmaktayız.
Bugüne kadar yayımladığımız “DİBANALİZ”leri okuma kolaylığı oluşturması bakımından
kitap olarak bir araya getirdik.
Faydalı olması dileğiyle…
Osman TİMURTAŞ
Genel Merkez Gençlik Kolları
Genel Başkan Yardımcısı
Dış İlişkiler Başkanı

3. 1
“MÜSLÜMAN KARDEŞLER”
RAPORU
Hazırlayan: Abdülhâkim Alperen SARI
Enderun Cemiyeti - ANKARA

4. 2
MÜSLÜMAN KARDEŞLER RAPORU
Giriş
Son iki yüzyıla bakıldığında, dünyadaki en istikrarsız coğrafyaların Batılı Oryantalist
yazarlar tarafından Doğu/Şark olarak adlandırılan topraklar olduğu görülmektedir. Ortadoğu
olarak adlandırılan coğrafya da bu istikrarsızlıklardan payını fazlasıyla almıştır. 19. Yüzyılla
beraber Batılı sömürgeci devletlerin de aktif katılımıyla bölgedeki Osmanlı hâkimiyeti
kaybolmaya başlamış ve bu da bölgedeki huzur ortamının bozulma sürecinin başlangıcı
olmuştur. Bu dönemde birçok ulus-devlet ortaya çıkmıştır. Totaliter bir ulus büyüsüyle gücün
idealize edilmesi tam olarak da 1930 ve 40’lardaki Arap radikalliğinde görülür.
II. Dünya Savaşı’ndan sonra küresel konjonktür gereği fiili sömürgeleştirmelerden
vazgeçilmesiyle beraber bölge ülkelerinin bağımsızlık hareketleri hız kazanmış ve yeni
kurulan düzende sıra otoriter rejimlere geçmiştir. Sonuç olarak da bölge halkları huzur,
sükûnet ve istikrar kavramlarının ne anlama geldiğini kendi hayatlarında yine
görememişlerdir.
Arap Baharı olarak adlandırılan süreç göstermektedir ki; geçmişe nazaran son yıllarda
eğitimli bir neslin yetişmesi yönetimden talep edilen hakların önceki kuşağa göre
farklılaşmasını ve artışını beraberinde getirmiştir. Bu talepler ışığında gerekli ve yeterli
iyileştirme yapmak yönetimler için kaçınılmaz olmuştur. Vatandaşlarına müreffeh bir hayat
sağlayamayan, aksine ülkesindeki elit azınlığın rahatına çalışan yönetimlerin meşruiyeti
ortadan kalkmış ve bölge yepyeni bir döneme girmiştir. Artık Ortadoğu’da iktidarını baskıcı
bir tutumla sağlayan ve halkına ‘teba’ gözüyle bakan yönetimler yavaş yavaş yerini daha
demokratik yapılanmalara bırakmaktadır. Eski düzenden faydalananlarsa büyük bir panik
yaşmaktadır. Nitekim Suudi Arabistan Kralı Abdullah, halk ayaklanmalarının ülkesine
sıçramasını engellemek için 11 milyar dolarlık bir fon oluşturarak memur ve askerlerin
maaşlarına yüzde 15’lik bir zam yapmıştır.
Mısır’ın Siyasi Tarihi
Osmanlı’nın son dönemlerinde merkezî idareye baş kaldıran ayanlardan biri olan
Kavalalı Mehmet Ali Paşa, Mısır’ın Osmanlı’dan kopuş sürecinin başlangıcını oluşturmuştur.
1923’te bağımsızlığını kazanan Mısır uzun bir süre İngiltere’nin güdümünde kalmış ve krallık
yönetiminden bağımsız hareket edememiştir. İngiltere desteğiyle siyasal modernleşmenin
(anayasal demokrasi ve sınırlandırılmış monarşi) sonuçlarını göstermediği, Mısır’ın
1950’lerde halâ ‘hizmetkar ülke’ rolünü üstlendiğinden ve hala fakir ve az gelişmiş ekonomik
yapısından anlaşılmaktadır. Coğrafi ve demografik özellikleriyle bölgenin en büyük güç

5. 3
odaklarından olan Mısır’ın tarihi sosyalizm,
otoriter cumhuriyetçilik, muhafazakâr ve liberal
grupların etkileriyle şekillenmiştir.
İsrail Devleti’nin kurulması bölgedeki
dengeleri altüst etmiş, birçok devlet de politikasını
değiştirmiştir. 1948’deki Arap-İsrail Savaşı
olumsuz sonuçlanınca zaten baştan aşağı değişen
dengeler yeniden şekillenmeye hazır bir hâle
gelmiştir. Bu dönemde Cemal Abdülnasır yönetimi altında bulunan ve çoğunluğunu
Müslüman Kardeşler’in oluşturduğu Hür Subaylar darbe gerçekleştirerek ülkede yeni bir
dönem başlatmıştır. Bu, ülkedeki tek siyasi partili dönem anlamına gelmektedir. Nasır
yönetimi, siyasi partileri ve etkin grupları tek tek
bastırmış ve ülkede otoritesini kurmuştur.
Yönetime kim gelirse gelsin rüşvet ve
yolsuzlukların giderilememesi halkın huzurunu
kaçırmış ve nihayetinde de ülkede güven ve
istikrar sağlanamamıştır.
1970’te Nasır’ın vefatından sonra iktidara
Enver Sedat gelmiş ve Nasır Dönemi’nde ne
yapıldıysa aksi yönde hareket başlamıştır.
Ekonomi liberal hâle getirilip, siyasi grup ve
partiler üzerindeki baskılar kalkmıştır.[1] Hem
Amerika hem de Arap devletlerini memnun edecek
strateji izlemiş ve bu yörüngede İsrail’in bölgede
varlığını sağlayan Camp David Anlaşması da bu
dönemde imzalanmış ve Amerika’nın bu anlaşma
gereği Mısır’a yıllık 1.3 milyar dolar ödemesiyle
Ortadoğu’daki Arap ülkelerin birlikte politika
yürütmeleri bu şekilde imkânsız hâle gelmiştir. [2]
1981’de Enver Sedat’ın suikastla öldürülmesiyle başa eski bir ordu mensubu Hüsnü
Mübarek gelmiştir. Ülkenin büyüme hedefleri kapsamında Mısır, ABD yanlısı bir politika
izlemiş, Körfez Savaşı’nda ABD ile aynı safta yer almış ve yine bu dönemde Arap Birliği’ne
dâhil olmuştur. Ülkenin Mübarek döneminde neo-liberal sürece girmesi ve yine Mübarek
döneminde 40 bin işçinin işten çıkarılması Mısır’daki huzursuzluğun ve halkın isteklerinin
göz önüne alınmadığının göstergesi olmuştur. Diğer ülkelerdeki halklara nazaran kendi
haklarını yeterli görmeyen Mısırlı vatandaşlar, Amerika’nın Irak’ı işgali karşısındaki pasif

6. 4
duruşu sebebiyle Hüsnü Mübarek yönetimini protesto etmiş ve bu süreç devrime kadar
gitmiştir. 2005 seçimlerinde muhalefet (en önemlileri MK ve Kifaye), birleşmiş ve büyük ve
gözle görünür bir muhalefet konumuna gelmişlerdir. Ülkede geçerli olan olağanüstü hal
yasalarının kalkması için dört kez sessiz direniş eylemi gerçekleştiren muhaliflerin
programlarına, binlerce kişi katılmıştır. Bu süreçte protestolar büyümüş ve 11 Şubat 2011’de
Mübarek yönetimi istifa etmiştir.
İşte devlet yönetiminin huzur ve refah ortamını sağlayamadığı bu konjonktürde ise
sivil toplum kuruluşları devreye girmiş ve halkın gerek içtimai gerek dini sorunları ile yakinen
ilgilenmiştir. Hasan El Benna ve eğitim süresince yakınlık kurduğu arkadaşlarının başlattığı
oluşum ise, bu örgütlerin başında gelmektedir. Kendilerine ülkenin gerçekleştirilmek istenen
İslami uyanışında rol biçip bu yörüngede sadece mescitlerde değil, kahvehanelerde veyahut
bilumum mekânlarda insanları marufa davet etmiş
ve münkerden de alıkoymaya çalışmış olan ve daha
sonradan Müslüman Kardeşler adını alacak bu
topluluk halkta da karşılık bulmuştur. Nitekim en
etkin temsilcisinin Müslüman Kardeşler olduğu
“Politik İslam” (Politik İslam düşüncesi,
1950’lerden sonra ulus-devlet anlayışına rakip
olmuş ve bölgede İran ve Sudan’da uygulanmıştır.
Politik İslam, ulus devlet yerine ahlaki, dini,
hukuki ve idari açıdan İslam’ı esas alan ve batılı devletlerin kuklası olmayı reddeden bir
devlet yapısı önerir) düşüncesi, Batı sömürgeciliğine ve modernite krizine en büyük rakip
olarak ortaya çıkmıştır denebilir.
Müslüman Kardeşler’in Doğuşu
Hâlihazırda İngiliz kuvvetlerinin rahatlıkla kol gezdiği, halk arasında gelecek
ümitlerinin azaldığı ve Batı’nın gücünün her geçen gün daha fazla hissedildiği Mısır’da
toplumun ileri gelenlerinden bazıları, kitlesel olmasa da çabalamaktaydılar. [3] Seyyid
Abdülvehhâb liderliğinde Mahmudiye’de kurulan ‘Hassâfîler Hayır Cemiyeti’ de bunlardan
biriydi. Bu cemiyetin çalışmalarını yürüttüğü iki alan vardı. Birincisi, bidâtlarla savaşmak ve
ikincisi, ülkeye yerleşen misyonerlerle mücadele etmekti. Daha sonra yerini Müslüman
Kardeşler’in alacağı bu cemiyetin sekreterliğini ise Hasan El Benna yürütmekteydi. [4]
1928 yılında, bir öğretmen olan Hasan El Benna ve birkaç arkadaşı tarafından kurulan
Müslüman Kardeşler, ilk anda resmileşmeden temelini düşünce, maneviyat ve çalışmak
olarak belirlemiş ve çalışmalarına ara vermeden devam etmiştir. [5] Genç bir oluşum şeklinde

7. 5
başlayan bu birlikteliğin bir diğer amacı ise, halkı bidâtlardan arınmış İslami düşünen bireyler
haline getirmek için sosyal ve dini programları eksiksiz bir eğitimle aktarmaktı.
Başkanlığını Benna’nın yürüttüğü bu toplulukta, bir süre sonra bir merkez inşası fikri
ortaya atılmış ve yapılan toplantıda mescitli bir merkez yapılması kararlaştırılmıştır.
İsmailiyye halkı bu hareketteki insanlar hakkında iyi düşüncelere sahip olsa da bu yargı
genele yayılamamıştı. Kimi zaman beşinci mezhep davetçileri, kimi zaman ne yapacağını
bilmeyen gençler, kimi zaman da birtakım yollarla insanlardan menfaat elde eden çıkarcılar
olarak düşünülmekteydiler. Bu yüzden cami inşası, yardımseverler tarafından iyi şekilde
tanınmaya vesile olacaktı. Bu projede en büyük yardımı 500 Sternlik destek ile Şeyh
Muhammed Hasan Zemelut ve caminin arsasını hibe edişiyle Muhammed Efendi Süleyman
yapmıştır. [6]
Vefatına kadar cemiyetin başkanlığını yürüten Benna ile cemiyetin ideologluğunu
yapan Seyyid Kutub oluşumun et etkili ikilisi olmuştur. Cemiyetin tarihinde en etkili
karakterler bu iki insan olmuş zaman zaman problemler yaşansa da bu iki isim etkinliklerini
yetkinliklerinden alıyor demek yanlış olmaz.
İlk Çatışma
1932’de Hasan El-Benna’nın ayrılma ihtimali göz önüne alınarak, bir halef seçilmek
istenmiştir. Bu konuda Benna’nın adayı Kardeşler’in ilk üyelerinden olan Ali el-Cedevi’dir.
İdare Kurulu’nun adayı ise Mustafa Yusuf’tur. Mustafa Yusuf, Ali el-Cedevi’nin resmi bir
eğitiminin bulunmaması ve mesleğinin marangozluk olmasını ve dolayısıyla bir statüsünün
olmamasını öne sürerek kendisinin seçilmesinin gerekli olduğunu iddia etmiştir. Yusuf,
Âlimlik diploması olduğu ve hitabeti de iyi olduğundan kendisini bu göreve daha layık
görmektedir. Buna rağmen Müslüman Kardeşler’in lideri olarak Cedevi seçilmiştir. Mustafa
Yusuf, Cedevi seçildikten sonra, propagandasını devam ettirmiş, Cemiyetin bu zor günlerinde
kendisinin bu görevi ücret almadan dâhi yapabileceğini dile getirip Cedevi’nin aldığı ücreti
eleştirmiş ve mali problemleri bulunan Cemiyet’in mali kayıtlarının incelenmesini ya da
Hasan el-Benna’nın tüm borçları üstüne almasını önermiştir. Benna’nın ikinci yolu tercih
etmesiyle Mustafa Yusuf ve arkadaşları istifalarını sunmuşlardır. Bu konuda araştırmacılar
kaynak olarak genelde Hasan el-Benna’nın hatıralarından faydalansa da Mustafa Yusuf ve
arkadaşlarının çıkardığı broşürler de göz ardı edilmemelidir.
*Benna, İsmailiyyi Mubeyyinun Fîhi A’mâlu Reîsu Cem’iyyetil-İhvânil-Muslimîn
adındaki broşürlerin yayımlanmasını engellemeye çalışmış ama Yusuf bu teklifi kabul
etmemiştir.

8. 6
Yayılma
1936’da şube sayısının 150’yi bulduğu ve 1937 yılının Temmuz ayında sayının 216
olduğu belirtilir. Bu şubeler üç dereceye ayrılmıştır. Mali ve idari eksiği bulunmayan birinci
derecedeki şubeler ‘ed-derecetul-ûlâ’; şube olarak kurulan ancak müştemilatı eksik olan ikinci
derecedeki şubeler ‘ed-derecetus-sânîyeh’; şube olmayı taahhüt eden ancak henüz kuruluşunu
tamamlayamayan üçüncü derecedeki şubelere ise ‘ed-derecetus-sâliseh’ isimleri verilmiştir.
Bir yıl sonra Benna sayının 300’den fazla olduğunu belirtmiştir. Muhalif grupların
ayrılışından sonra sayı 265’e düşmüştür. Niceliksel durum böyle iken, nitelik bakımından
grupların birinci dereceye yükselişi iki katına çıkmıştır. 1941’de şube sayısı 500’e
ulaştırılmıştır. Nisan 1944’de Cemiyet’in İdari Bölgeleri’nin başkanlarına dağıtılan bir iç
yayında, el-Benna ‘Allah Teâlâ bu İslami misyonu fazlasıyla destekledi ve insanların
kalplerinde ona bir yer açtı. O’nun desteğiyle şube sayısı 1000’i geçmiştir’ [7] demiştir. Üye
ve sempatizan sayıları ise bir türlü objektif bir şekilde ortaya konamamıştır. Cemiyet’in
kaynaklarında bu konu biraz abartılmıştır. Hasan el-Benna, ‘Mısır’daki 20 bin Müslüman
Kardeş’e adında bir yazı yazmıştır. Bundan üç yıl sonra Şubat 1939’da ise Kral’a ‘Müslüman
Kardeşler’den 100 bin dindar genç namaza başlamayı bekliyor’ diye seslenmektedir. [8] Bunu
Lia başta olmak üzere birçok akademisyen söylem düzeyindeki ifadeler olarak yorumlamakta
ve bağlayıcı bir gerçekliğinin olmadığını iddia etmektedirler.
Şubeler bazındaki genişlemelerde ise, Benna, İsmailiyye’deki yapılanmayı kurduktan
sonra bu ortamın diğer kentlere de yayılmasını hedeflemiştir. [9] Bunun için adımlar öncelikle
Port Said, el Bahr el Sağir, Süveyş ve Kahire’de atılmıştır. Hareketin genişlemesi için merkezi
Kahire’ye taşındı. Bu süreçte kontrolü elden kaybetmemek için Hasan El Benna, atamaları ve
adımları birinci elden kontrolde tutmuştur.
1940 Sonrası Müslüman Kardeşler
1940’lı yılların başı Müslüman Kardeşler’in siyasallaşmaya başladığı yıllar olarak
görülür. Bu süreç, 1941’de ilk kez seçimlere katılmaları ile başlamıştır. 1942’de Benna
adaylığını koymuştur. Kralla veya önde gelen gruplarla işbirliğine girişme gibi bir düşüncesi
olmayan Müslüman Kardeşler; başa gelen kralların Batılı devletlerin kuklası olmaktan ileri
gidemediği bu süreçte Müslüman Kardeşler bu boşluğu olumlu yönde kullanmış ve büyük
kitlelere ulaşmıştır.İsrail ile yapılan savaştaki yenilgi, İngilizlerin ülkeden kovulamaması gibi
olaylarla ülkede güç kazanan milliyetçilik fikrine Seyyid Kutub ve Hasan el-Benna şiddetle
karşı çıkmıştır.

9. 7
Kutub, İsrail yenilgisini ‘Yahudiler dinlerine Araplardan daha sadık oldukları için
zaferi hak ettiler’ şeklinde dini bir temelde açıklamıştır. [10] Zira, Benna’nın zihnindeki
düşünce Müslüman Arap toplumunun bir bütün olmasından ve Sünni-Şii ayrımının
bitirilmesinden yana idi.
Nukraşi, Müslüman Kardeşler’i yasadışı
ilan edip kapatma kararını almıştır. Bu kararı
uygulayamaya koyduktan bir süre sonra 1948
Aralık’ında öldürülmüştür. Başbakan Nukraşi’nin
ölümünden sorumlu tutulan Müslüman Kardeşler,
zan altından kalmaktan kurtulamamıştır. 1949’un
Şubat ayında Hasan el-Benna devlet ajanları
tarafından öldürülmüştür. [11] Hasan el-
Benna’dan sonra karizmatik liderlik vasfına bu
kadar sahip bir başkan bulunamamıştır. Kendisinden sonraki Hasan el-Hudaybi dahi ilmen
rüştünü ispatlamış olsa da teşkilat içindeki bölünmelere engel olamamıştır.
1950’de Nukraşi’nin yerine geçen Nahas Paşa Hükümeti yasağı kaldırmış ve bir yıl
sonra da örgütün el konan mallarını ve genel merkezini iade etmiştir. 1952’de Hür Subaylar
ve Müslüman Kardeşler Kral Fuad’ı askeri bir darbeyle devirdiler. Hür Subaylar Darbesi
olarak adlandırılan bu müdahaleye Kral daha sonra hatıratında “İktidarımı devirenler
Müslüman Kardeşler’di. Devrim subayları onların elinde bir maşadan ibaretti” diyecekti.
Fakat iktidara gelen Abdülnasır, Kardeşler’e verdiği sözleri tutmayı değil kendi iktidarını
güçlendirmek amacıyla muhalif sesleri susturmayı ve çok partili hayata son vermeyi seçti.
1954’te İngiltere-Mısır arasında imzalanan anlaşma ile bağlar tamamen kopmuş ve artık
Müslüman Kardeşler Abdülnasır’ı İngiliz menfaatlerinin koruyuculuğunu yapmakla suçlamış
ve aleyhte propagandalar yapmıştır. Aynı sene Abdülnasır’a yapılan başarısız suikast
girişiminin ardından binlerce Kardeşler üyesi tutuklanmış ve toplama kamplarına
gönderilmiştir.
Kalp krizi sonucu vefat eden
Abdülnasır’dan sonra başa Enver Sedat gelmiş ve
başta Müslüman Kardeşler olmak üzere bastırılan
gruplara zeytin dalı uzatmıştır. İslami gruplara
sahip çıkmış, Kardeşler’den tutuklananları serbest
bırakmış, ülke dışına çıkarılanları ülkeye tekrar
çağırmıştır. Bu politika, ülkede demokrasiyi
yaşatmak olarak değil meşruiyetini pekiştirmek
olarak yorumlanmıştır. [12] Camp David anlaşmasıyla, Sedat ve Kardeşler’in arası açılmıştır.

10. 8
Müslüman Kardeşler’in tarihi boyunca en hassas olduğu noktalardan biri de Filistin’di. Sözü
geçen anlaşmayla Filistin topraklarının büyük bir kısmının İsrail’e bırakılıyor olması büyük
tepki toplamıştır. Ve bu nokta Kardeşler’in ‘ılımlı’ halinden vazgeçmesine sebep oldu.
Gerginleşen ortamda İhvan yanlısı olduğu iddia edilen subaylar ordudan atıldı,
parlamentodaki üyeler de tekrar hapse atıldı. 1981’de bir suikasta kurban giden Sedat,
döneminde her ne kadar baskıları kaldırmış olsa da otokratik yapıya son vermemiştir.
Mübarek, başa geldiğinde seleflerinden farklı olarak ülkedeki laiklerle bir diyalog
ortamı geliştirmeye çalışmış ve bu amaçla Vefd Partisi’nin 1984’te seçimlere girmesine izin
vermiştir. [13] Kardeşler ise Mübarek’in bu adımını hem Vefd Partisi ile hem de Sosyalist İşçi
Partisi’yle işbirliği içine girerek boşa çıkardı. Oyların yüzde 17’sini alan bu birleşmede 60
koltuğun 35’i Müslüman Kardeşler’e aitti. Bu sonuçtan sonra Mübarek, gitgide büyüyen bu
muhalif sesten rahatsız olmaya başladı. Camp David Anlaşması nedeniyle tepki toplayan
Mısır’ın, Körfez Savaşı’nda da ABD’nin yer almasıyla hem kendi halkından hem de Arap
dünyasından aldığı tepkinin şiddeti artmıştır.
Hasan El Benna
14 Ekim 1906 tarihinde Mahmudiye kasabasında doğmuş olup dindar bir ailenin
mensubudur. Babasının Hadis âlimi olması hasebiyle, ilk dini eğitimini ailesinden aldı demek
yanlış olmaz. İçtimai hayatında dahi dini kurallara göre yaşamayı kendine şiar edinen Benna,
henüz orta üçteyken Ahlak ve Edep Cemiyeti’nin kuruculuğunu yapmıştır. 15 yaşında
hafızlığını tamamlayıp 17 yaşında Darü’l-Uluma kaydolmuştur. Burayı dereceyle bitirip
1927’de Arapça öğretmeni olarak İsmailiyye köyüne atandı. Burası Hasan el-Benna’nın
antiemperyalist düşüncelerinin temelini oluşturmuştur, zira İngiliz-Fransız Kanal Şirketi’nin
merkezi buradaydı, şehrin batısında İngiliz birlikleri ve askerleri bulunmaktaydı.
Öğretmenliği ve MK liderliği süresince öğrencileri ile birlikte olmasının yanı sıra
mektuplar ve risaleler yayınlamış, kahvelerde ve bulduğu her uygun ortamda insanları İslami
yaşama çağırmıştır. Bu risalelerde, İslami kavramlar halka tanıtılmış ve halk bu risaleler
vasıtasıyla irşad edilmiştir; aynı zamanda MK yapılanması halka tanıtılmıştır. ‘Müslüman
Kardeşler’in daveti sadece belirli bir İslam ülkesine yönelik değildir. O, İslami hayat tarzı
süren bir halka sahip olan bütün ülkelerin liderlerinin ve yöneticilerinin kulaklarına ulaşması
dileğiyle bu çağrıyı yapmaktadır. Bu çerçevede daveti, geleceklerini ilerleme, gelişme ve
medeniyetin temel unsurunu temsil eden sağlam temeller üzerine kurmayı amaçladığı bütün
İslam ülkelerine yöneliktir. [14]

11. 9
Müslümanların ciddi bir fikri atılımda bulunmasının yanında, harekete de
geçilmeliydi. Eğitim sistemlerinin reforme edilmesi, İslam dünyasının cehalet, fakirlik gibi
unsurlardan kurtarılıp İslam yasalarıyla yönetilen bir toplum kurulmalıydı.
Genç yaşlarda tasavvufa merak salan Benna, Hasefiye tarikatına katılmıştır. Hasan el-
Benna daha sonra MK’ye öncülük ettiğini söylemiştir. 20 yılda tarikata tam olarak mensup
olmuş insanlar arasına girmiştir. Tasavvufun çıkış
noktasının olumlu olduğunu ancak daha sonra İslam’a
mugayir unsurlar girdiğinden dolayı safiyetini
yitirdiğini belirtmiştir.
Benna’nın siyasi düşüncesini oluşturan önemli
şahsiyetlerden biri Celaleddin Afgani’dir. Benna,
Afgani’nin panislamist politikalarını benimsemiştir ve
büyük ölçüde bunları söylemlerine de yansıtmıştır. Bu
düşünceye göre İslam dünyasındaki çözülmeyi
engelleyecek ve yabancı boyunduruğundan kurtulmayı sağlayacak yegâne çözüm
Müslümanların ittihat etmesidir. Belirli bir otorite etrafında bu ittihadı sağlamayı düşünen
Afgani’nin şu sözleri bunu destekler nitelikte: “Söylediklerim meselelerin genelini bir kralın
eline verelim anlamına gelmez, bu gerçekten de zordur. Ama benim esas arzum Kuran’ın bir
araya getirdiği hükümetlerdir; onların birlikteliklerinin sureti din olsun. Her kral gücü yettiği
kadar diğerlerini korumak için iktidarını mümkün derecede iyi kullansın, hayatı onların
hayatına; hayatta kalması da onların hayatta kalmalarına bağlı olsun.” [15]
Benna’nın hayatında etkili olan bir diğer isim ise Muhammed Abduh’tur. Afgani’nin
tilmizi (öğrencisi) olarak tarihe geçmiştir. Abduh’un İbn Teymiyye’den dinin selef kurallarına
geri dönerek İslam’ı arındırma düşüncesinden esinlendiği ve MK’nin bugün de koruduğu
selefi düşünceyi oluşturduğu kabul görmektedir. Bu düşünceye binaen, Comte felsefesini
kullanarak evrensel olarak kabul görecek bir İslami düşünce meydana getirmeyi ve bir grup
eşit ve ulema tarafından halka İslam’ı anlatacak bir sistem kurmayı amaçlamıştır. Bir başka
popüler tanım da mutlak itaat sistemine gelmiştir. ‘Mutlak otorite İslam’ın kurallarına
aykırıdır. Halifeye, ancak Peygamber’in izinden gittiği sürece itaat edilmelidir’ der. [16]
Bir başka tanımı da İslam’ın modernite ve vahiy arasındaki muğlâkta kalmış
durumuna yapmıştır Abduh. Kant’ın da Saf Aklın Eleştirisi kitabında kısmen değindiği
konuya İslami bakış açısıyla izah getirmiştir. İslam vahiy ve aklın arasındadır düşüncesi halen
Abduh’un modernist mi yoksa ıslahatçı mı olduğu sorusuna cevap vermeyi zorlaştırmaktadır.

12. 10
Burada yer vereceğimiz son isim ise Reşit Rıza’dır. Halen panarabist midir yoksa
panislamist mi sorularına cevap verilememesine karşın, 1902-1903 yılları arasında Menar
Dergisi’ndeki yazıları ve Türk hükümetine halifelik noktasındaki ‘tüm İslam dünyasını
kucaklayıcı önerileri’ panislamist olduğu görüşünü destekler. Fakat yazılarında Araplar ve
Osmanlı Türkleri arasında etnik bir ayrıma gittiği de açıktır. [17]
Rıza, birçok makalesinde Filistin sorununa da değinmiştir. Menar dergisinde bu
konuyu çokça işlemiş ve Filistinlilere bazı çözümler önermiştir. Bunlardan birisi de onları
“Kuran ve Peygamberin sünneti ile yönetilen bir ulus olmaya’’ çağrısıdır. [18]
Seyyid Kutub
Ekim 1906’da Mısır’da doğmuştur. Hasan el-Benna ile beraber Müslüman
Kardeşler’in fikri önderi olarak kabul edilmektedir. İkisi de 1906 yılında doğmuş olmakla
beraber hayatları boyunca hiç karşılaşmamışlardır. Bunun sebebi, Benna’nın öldürüldüğü
1949 yılına kadar Seyyid Kutub’un Müslüman Kardeşler ile henüz yollarının kesişmiş
olmamasıdır. Kutub’un İslam’a genel olarak yöneliş aşaması 1940’lı yılların sonlarına denk
gelmektedir. Önceki dönemini “Kur’an’ın gizlerini anlayıp ona dönmeden önce hayatımın 30-
40 yılını Avrupa felsefesi çalışarak ziyan ettim” diyerek anlatmıştır. Kutub, 1949’da
Amerika’ya gitmiş/gitmek zorunda kalmış ve burada iki yıl kadar kalmıştır. Amerika’daki
yaşam tarzı, ahlaki yapı, din tasavvurunu gözlemleme fırsatını bulduğu bu yıllarda Batı
medeniyeti hakkındaki olumsuz fikirleri de netlik kazanmıştır. Yurda dönüşünde ABD’yi o
denli sert bir dille eleştirmiştir ki; sonucunda Eğitim Bakanlığı’ndan istifaya zorlanmıştır.
1952’de yapılan darbede Müslüman Kardeşler ile Nasır beraber hareket etseler de
darbeden kısa süre sonra Nasır yönetimi ile ters düşmüşlerdir. Bu yeni dönemde de birçok
MK üyesi gibi Kutub’un da bastırılma süreci ve hapishane günleri başlamış oluyordu.
Nasır’ın zindanlarında yaşadığı ve tanık olduğu zulmün Kutub’un radikalleşmesinde temel
etken olduğu kabul edilmektedir. İdam edildiği 1966 yılına kadar -kısa aralıklar dışında-
hayatı hapishanelerde geçmiştir.
Fikirleri...
Kur’an tefsiri olan ve klasik tefsir geleneğine bağlı kalmayarak yazdığı ‘Fi Zilalil
Kur’an’ ve ‘Yoldaki İşaretler’ adlı eserleri fikri hayatının zirve noktaları olarak kabul
edilmektedir. Kutub’un fikirlerini anlayabilmek için bu iki eser temel noktalardır. Batı
medeniyetini ve dünyanın güncel meselelerini de ciddi bir şekilde tetkik eden Kutub,
Kur’an’ın sadece bireysel yaşam tarzı üzerine değil, toplumsal ve siyasal yapı üzerine de
kurallar koyduğunu ve Allah’ın koyduğu eskimeyen kuralların insan yapımı kurallardan -
şüpheye yer vermeyecek şekilde- üstün olduğunu söylemiştir. Eserlerinde İslam’ın yaşadığı

13. 11
çağın kavramları, durumları, yaşayışı ve varoluş algılamasına nasıl baktığı sorularına cevap
aramıştır. Bu bağlamda İslam’ın temel kavramlarını da yeniden yorumlamıştır. ‘Rabbani
Hareket Yöntemi’ adlı bir hareket sistemi ortaya koymuştur ve bu sistemin de temellerini
Kur’an’dan ve sünnetten almaya çalışmıştır; çünkü ona göre Allah hareket yöntemini
davetçilerin içtihadına bırakmamıştır. Hareketin karşısında tavır aldığı şey ‘cahiliye’dir.
Kutub “Gerçek şu ki; cahiliye tarihi bir dönemden ibaret değildir. Aksine cahiliye bir tavır
alıştır, bir durumdur, bir inanıştır. Bir düşünüştür ve bu temeller üzerinde organik bir
yapılanma ve bir toparlanmadır” [19] demektedir. Hareketi de şöyle tanımlamıştır: “İslami
Hareket öyle bir harekettir ki, maddi otorite karşısında soyut açıklamalarla yetinmediği gibi,
kişilerin vicdanları üzerinde de maddi güç kullanarak egemenlik kurmak yolunu da
kullanmaz”. [20] Ayrıca toplumsal düzelmenin de yukarıdan dayatmayla olmayacağını
düşünmektedir. “Muhakkak bir topluluk, kendi nefislerindekini değiştirmedikçe Allah da
onların durumlarını değiştirmez” Ra’d 11 ayeti uyarınca düzelmenin ve çözülmenin toplumla
olacağını söylemektedir. Seyyid Kutub, bireylerin “Allah’ın var ve bir olduğuna” kuvvetli bir
şekilde iman ettikleri takdirde dinin koyduğu kurallara da tabiatıyla uyacaklarını söylüyor. Bu
sebepten de akide problemlerine öncelik veriyor. Hatta bu durum, onun fıkhı önemsemediği
eleştirilerine maruz kalmasına da sebep olmuştur.
Bir fikir adamı olarak Kutub’u anlamak ve anlatmanın dışarıdan yapılan tespit
cümleleriyle değil; bizzat onun kendi yazdığı eserleriyle olacağı düşünüldüğünden aşağıya
eserlerinden bazı alıntılar koyulmuştur. Alıntılar yukarıda bahsedilen temel meselelerle ilgili
seçilmiştir:
“Bir İslam Toplumu’nun kurulabilmesi için bugün insanlığın mahrum olduğu şey,
‘evrimleşmiş’ bir İslam Hukuku değildir. İnsanlığın bu alandaki en büyük eksikliği, İslam’ı
bütünüyle kabul etmekle ilgilidir. İslam fıkhının evrimleşebilmesi için, buna elverişli toprağı
bulması gerekir. Bu toprak ise İslam Toplumu’ndan başkası değildir.” [21]
“Kur’an-ı Kerim akli bir antrenman olmak üzere gelmiş bir kitap değildir. O, bir
edebiyat ve sanat kitabı da değildir. Bir kıssa ve tarih kitabı da olamaz. Bütün bunlar her ne
kadar onun muhtevasında yer alıyorsa da, o bir hayata şamil olmak üzere gelmiş bir
kitaptır.” [22]
“İslam’ın ilk görevi, yeryüzünün dört bir yanında bulunan egemen cahili
tasavvurlarla veyahut cahili şartlarla barış yapmak değildir. İslam, hem tasavvur açısından
hem de bu tasavvurdan fışkıran şartlar açısından cahiliye ile birlikte ortalama ve yarım
çözümleri kabul etmez. Ya o ya da bu.” [23]

14. 12
“Batı dehası bu süre içerisinde ilim, kültür, müessese ve maddi üretimden oluşan
önemli bir birikim ortaya koymuştur. İnsanlık şu anda bu büyük birikimin zirvesinde
bulunuyor. Bu birikimi ve onu temsil edenleri küçümsemek kolay bir şey değildir.” [24]
“Cahiliye soyut bir nazariye olarak ifadesini bulmadığından, aksine bu şekilde bir
organik ve dinamik bir topluluğun ifadelendirdiği bir şey olduğuna göre; bu cahiliyeyi
ortadan kaldırmak ve insanları tekrar Allah’a geri çevirmek için soyut birtakım nazariyelerle
ortaya çıkmak, asla caiz de olmaz, hiçbir fayda da vermez. Çünkü o takdirde fiilen mevcut
olan ve dinamik ve organik bir toplulukla müşahhas ifadesini bulan cahiliyeye denk bir güçle
ortaya çıkılmamış olacaktır.” [25]
“İslam hakkında yazılmış binlerce kitap, mescitlerde, salonlarda veya meydanlarda
yapılan binlerce konuşma, İslam’ı propaganda eden binlerce film, Ezher’den veya Ezher’in
dışından binlerce heyet... Evet bütün bunların hepsi, yeryüzünün herhangi bir parçasında
İslam’a göre ve İslam için yaşayan, bu dinin özelliklerini müşahhaslaştıran ve İslam’da hayat
şeklini ortaya koyan küçük bir İslam toplumunun vereceğini asla veremez.” [26]
El Ezher
Eğer Allah dilese, Ezher’in ilmi gücüyle tarikatların ruhî gücü bir araya gelse,
bunlara İslami toplumların ameli gücü eklense, hiç şüphesiz eşi görülmemiş bir ümmet
çıkardı ortaya. (Hasan el-Benna, sy. 44)
Müslüman Kardeşler’in büyümesinde ve bu denli büyük hareket haline gelmesindeki
en önemli paylardan biri de el-Ezher’li hocalara ve öğrencilere aittir. Benna, Ezher’i ‘kuru bir
eğitim ve insanların ihtiyaçları dışı eğitim vermek’ noktasında eleştirmiştir. Hasan el-
Benna’nın el-Ezher rektörü Şeyh Mustafa el-Meraği’yle olan dostluğu sebebiyle söylemlerini
belli dönemlerde yumuşatmıştır. Benna’nın ‘El-Ezher’deki İslam bilginlerin, Müslüman
Kardeşler’in başarısının aynı zamanda el-Ezher’in başarısı olduğu ve aralarında bir birliğin
tabii olduğuna ikna etmek için çaba harcanmalıdır. Ne pahasına olursa olsun mümkün
olduğunca el-Ezher’li ulemayı ve öğrencilerini kazanmak gerekmektedir. Kardeşler aynı
zamanda Vaaz ve İrşad dairesinin ve cami imamlarının desteğini de almalı ve onlarla işbirliği
yapmalıdırlar’ [27] söylemi ifadeyi destekler niteliktedir. Bu konuda aksi bir iddiayı belirtmek
gerekirse Cemal el-Benna ‘El-Ezher ile Müslüman Kardeşler arasında bir sevgi ve dostluk
yoktu Müslüman Kardeşler’e yalnızca bir avuç Ezherli katıldı’ demiştir. [28]
Yapılanma
Müslüman Kardeşler, genel hatlarıyla aynı çizgiyi takip etse de gerekli hamleleri
yerinde ve doğru şekilde yapmışlar ve bu sayede başarıyı yakalamışlardır. Üye sayısının artışı

15. 13
ve Müslüman Kardeşler fikriyatının ülke geneline yayılmak istenmesi üzerine işlerin daha
rahat yürütülebileceği Kâhire’ye taşınmış ve bu olay Müslüman Kardeşler için bir dönüm
noktası olmuştur. Bu dönemde 300’e yakın şubeye ulaşılmıştı. Cemiyetin 1930’larda yönetimi
dört düzeye bölünmüştür. Kahire’de yer alan Merkez, Bölgeler, Mıntıkalar ve Şubeler. [29]
Genel Şûra Meclisi
İlk toplantı 17 Mart 1935 Cumartesi günü yapılmıştır. Bu toplantının müdavimleri
arasında Genel Mürşid, yönetim kurulu, şube temsilcileri yer alırken halktan isteyenler de
katılabilmektedir. Bütün ana kararlar burada alınmaktadır. Üçüncü toplantısında alınan
kararlarla Müslüman Kardeşler’in idari yapılanması şekillenmiş ve 10 ayrı bölüm
oluşturulmuştur. Bu bölümler;
-Genel Mürşid,
-Genel İrşad Bürosu,
-Bölge temsilcilerinden oluşan Genel Danışma Meclisi,
-Şube temsilcileri,
-Merkezi Danışma Meclisleri,
-Bölge Kongreleri,
-Büro temsilcileri,
-İzcilik Kolları,
-Kızkardeşler Kolları. [30]
İzciler ile kızkardeşler kolu dışındaki birimler Müslüman Kardeşler’in idari
yönetiminde yer almıştır. Üyelerin katılımı ve rütbe sistemlerine bakıldığında, ilk çatışmadan
derslerin çıkarıldığı ve toplumsal statüye göre değil meziyete dayalı bir terfi sistemi
uygulandığı görülür. Hasan el-Benna, MK’ya katılmak isteyen kişinin yemin etmesi
gerekmektedir. [31]
Genel İrşad Bürosu Heyeti
İlk kongrede alınan ‘belirli aralıklarla bölgesel kongreler yapılmalı’ kararını
uygulamaya koyup sorumluluğu üstüne alan kuruldur. Üç ayda bir toplanılır ve yakın şubeler

16. 14
katılım gösterirdi. Burada, o güne kadar yapılanlar sorgulanır gelecekte ne yapılacağı
tartışılırdı.
İlk kongrelerinde, her şubenin kendi kapasitesine göre uygun sayıda çocuğa Kuran
eğitimi vermesi, vaizlerin yakın beldeleri dolaşması, gazetelerin teşvik edilmesi gibi halkın
dini içselleştirmesini sağlayıcı kararlar alınmıştır. [32]
Yine bu zamanlarda hedefler arasına Öğrenciler Kısmı’nın kurulması ve Ezher’deki
ilim adamları ve öğrencilerin çalışmalarından faydalanılması eklenmişti. Daha sonra komşu
bölgelere giderek hareketi büyütme görevi de bu heyete verilmiştir. Heyetin içinde Ezher’den
öğrenciler ve akademik personel bulunması koyulan hedefin amacına vardığını göstermekte.
Mali Yapılanma
1920’lerde İslami cemiyetler kendi finansörlerine bağlıydılar ve bağımsız hareket
etme yeteneklerini kolayca kaybedebiliyorlardı. Bu nedenle, cemiyetin mali bağımsızlığını
sağlaması Benna’nın temel kaygısı haline gelmiştir.
Zaman içinde İhvan hakkında en büyük soru işaretleri, içlerinde zengin insanların çok
olmamasına rağmen bu harcamaların nasıl yapıldığı konusunda ortaya çıkmıştır. Tabii, bu
hareket planlanırken mali yönü de göz önüne alınmıştır.
Öncelikle üyelerden her birinin kazancının beşte birini derneğe bağışlaması
isteniyordu. Alt sınır olarak ise onda bir belirlenmişti. Ayrıca başka bir gelir de 1937 yılının
Mayıs ayında çıkarılmaya başlanan En-nezir dergisinin ve sair risalelerden elde edilen
gelirlerdir. Bunun dışında Ramazan ayında ve Hz. Muhammed (sav)’in doğum gününe denk
gelen günde bir miktar para toplayabilmektedir.
Dışarıdan destek alındığı durumlar da görülmektedir. Buna örnek olarak, Süveyş
Kanalı Şirketi’ne ait kurumlar gösterilebilir. Kanal Bölgesi ve Kahire’de bazı kasabalardaki
şubelerin desteklenmesi için bu kurumlardan alınan belli miktarda yardımlar vardır. [33]
Yine aynı kurumlar, İngiliz yönetiminde olmasına rağmen, İsmailiyye’deki bir cami ve
üstüne okul yapımında ciddi bir maddi yardım yapmıştır. Bu yardım, İngilizlerin Mısır
halkının antipatisiyle karşılaşmamak için yaptığı göstermelik yardımlardan sayılabilir.
Müslüman Kardeşler’in Batılı güçlerle ilişkisinin bulunduğu yorumu yapılması çok doğru
olmaz. Çünkü Müslüman Kardeşler İngilizler’in desteklediği örgütler listesinde yer
almamaktadır. [34]

17. 15
Müslüman Kardeşler ve Eğitim
Daha önce, Genç Müslüman Kardeşler üyesi olan ancak yeteri şevki burada
göremeyen Benna, hükümet sisteminden bağımsız, İslami bir sisteme dayanan ve gençliğe
İslami bir çevre edindirmeyi amaçlayan bir eğitim şablonu çizmiş ve bunu daha sonra
yürürlüğe geçirmiştir.
Hasan el-Benna, 1912 yılında Reşid Rıza tarafından kurulmuş olup öğretmen ve
davetçi yetiştirmeyi planlayan Vaaz ve İrşad Okulu’na bir gönderide bulunmuştur. [35] Bu
davete bir cevap geldiği konusunda kaynak bulunamamış olup Hasan el-Benna’nın
düşüncelerini hayata geçirdiği ve ‘Hira İslam Enstitüsü’ adı altında bir okul kurduğu
hatıralarından okunmaktadır. [36] Bu okulun kıyafeti ve eğitim sistemi kendine hastır.
Kıyafeti ulusal dokuya uygun bir cübbe, ulusal yapım bir fes ve sandalettir. Dersler iki
aşamalıdır, sabah öğretimi erken başlar ve öğle namazından önce son bulur, öğle öğretimi ise
ikindi namazından hemen sonra başlar. Benna’nın hatıralarında belirttiği gibi amaçlarından
biri dini tatbiki öğretmek ve öğrencileri Ezher’e hazırlamaktır. Bundan hareketle Lia’ya göre,
Hasan el Benna’nın amacı, genç ve adanmış vaizlerin yetiştirilmesi, en modern propaganda
programlarının tatbiki, resmi İslam’dan uzak durma ve siyasi ve ulusal meselelere güçlü bir
ilgidir. [37] Daha sonra aktifliğini koruyamamış olmasına karşın bulunduğu dönemde halktan
karşılık bulmuştur.
Bayanlar için ise ‘Müminlerin Anneleri Okulu’ açılmış ve programları ve öğretmen
seçimleri Benna tarafından yapılmış ve Genel Maarif Bakanlığı onu devralana kadar
planlandığı ölçüde başarılı olmuştur.
1938’de ‘İslam, inanç ve devlettir, kitap ve kılıçtır, bir hayat tarzıdır’ söylemi
yaygınlaşarak politize olmaya başlamıştır. Buna örnek olarak, II. Dünya Savaşı’na girmeme
taraftarı olan MK, Vefd Partisi’ne direkt karşı çıkmamasına karşın; Süveyş Kanalı Şirketi’nin
millileştirilmesi gibi riskli siyasi pozisyonlar aldı.
1933’te Kral Fuat’a bir mektup yazan Benna, bunları elli istek adı altında Hatıralarım
adlı eserinde detaylı bir biçimde belirtmiştir.
MK’nin silahlı kanat oluşturması ile ilgili olarak Oliver Carre’e göre İngiliz işgaline
karşı mücadele etmek düşüncesi etkili olmuştur. Bu konudaki görüş ayrılıklarından sonra, bir
kısım bölünmeler yaşanmış ve gizli aygıt (al-jihaz ak sirri) ya da özel örgüt (en-Nizam el
Khas) denilen bir kanat oluşturulmuştur. [38]

18. 16
Bu ordu, hukuk, ilkyardım ve silah eğitimi almış ve bir odada Kuran’a el basarak
sadakat yemini etmiştir. Bu kanadın bir bölümü Nasır’ın Hür Subaylar hareketi ile ilişkilidir.
1948’de Arap-İsrail Savaş’ına katıldıklarından MK’nin hareket yeteneği görülmüş ve bunun
sonucunda Mısır ordusu ile ilişkiler güçlenmiştir.
Ürdün Yapılanması
Kura tarafından kurulmuştur. 1930’da MK ile tanışan ve daha sonrasında aktif roller
alan bu isim, kuruluşunun iznini Kral Abdullah’tan 1945 yılında alabilmiş ve 1946’da hayır
kurumu olarak açılmıştır. Kral Abdullah açılışına katıldığı gibi bu kuruma açıkça da destek
vermiştir. Açılış prensipleri arasında en dikkat çekeni ‘Arap kültürüne İslami ilkelere göre
katkıda bulunmak’ idi. Amaçlarını ise, İslam’ı arındırmak, Müslüman ülkelerini birleştirmek,
fakirlere yardımı yaygınlaştırmak ve evrensel bir İslami kültür oluşturmak olarak
açıklamışlardır. [39]
Bu yapılanma asıl atılımı Muhammed Abdurrahman Kalifa başa geldiğinde yaşamıştır.
Kalifa, MK’nin büyük bir İslami platform ve doktrinden beslendiğini ve siyasi, ekonomik,
kültürel ve sosyal meselelerle ilgilenmesi gerektiğini belirtmiştir. Bu açıklama, MK Ürdün
yapılanmasını İslami bir komite kapsamına sokmuştur. [40]
Mısır’da Nasır’ın baskıları sonucu Ürdün yapılanması kendi karakterini yansıtır ve
bunu yayınlar:
1. Ürdün İslami dünyanın ayrılmaz bir parçasıdır,
2. Müslüman Kardeşler İslami olmayan hiçbir rejimi kabul etmez,
3. Şeriatı uygulamayan hiçbir hükümeti desteklemez.
Zihniyetler paralellik gösterdiğinden, Mısır Müslüman Kardeşler ve Ürdün aynı
sorunlara parmak basmış ve hükümetten aynı isteklerde bulunmuştur. Filistin sorunu İslami
bir problem olarak ele alınmış ve anti-seminist çalışmalar hep bu noktada kendine yer
bulmuştur.
Suriye Yapılanması
Müslüman Kardeşler’in Mısır dışına çıktıkları ilk yer Suriye’dir. İlk lideri El-Ezher’de
hukuk okuyan ve Mısır’da Hasan el Benna ile tanışan Mustafa Sibai’dir. İlk büroları 1935’de
belli başlı kentlerde açılmıştır. Örgütün merkezi Halep’tedir. 1957’de Müslüman Kardeşler’in
merkezinin Mısır’da yasaklanması sonucu Suriye kolu, bölgedeki tüm MK faaliyetlerinin
merkezi konumuna gelmiştir. Mısır hükümetinin baskıları sonucu Suriye yönetimi, 1958’de
faaliyetleri yasaklamıştır. Ayrıca Esad yönetiminin Sünnileri dışlaması da örgütün önemli

19. 17
dezavantajlarından birisidir süreç içerisinde. Söylemlerdeki Arap vurgusu da Müslüman ama
Arap olmayan halkların da uzaklaşmasına sebep olmuştur. Müslüman Kardeşler, bütün
Suriye’de özellikle Halep, Hama ve Humus’un içinde bulunduğu Kuzey-Batı Suriye
bölgesinde etkili olmaktadır. Mısırlı Müslüman Kardeşler’e göre Suriyeli Müslüman
Kardeşler’in daha az eğitimli ve varlıklı olduğu söylenmektedir.
1979’da Halep Harp Okulu’nda Alevi öğrencilere açılan ateşte 83 öğrenci öldürüldü.
İktidarsa buna karşılığı 1980’de Halep’te güvenlik güçlerine ateş açıldığı söylenen bir
binadaki 80 kişiyi infaz ederek vermiştir. Başarısız bir darbe girişiminden sonra 1980’de
Suriye’de çıkartılan kanunla Müslüman Kardeşler’e mensup herkesin suçlu kabul edileceği ve
cezasının idam olduğu belirtilmiştir. Bu gelişmeler üzerine üyeler Irak ve Ürdün’e
sığınmışlardır. Suriye Müslüman Kardeşleri Genel Sekreteri Muhammed Riyad Şukfa da bu
kanundan dolayı 26 yıl Irak’ta sürgün hayatı yaşamıştır.
1982’deki Hama katliamından önceki ayaklanma da yine MK tarafından başlatılmıştır.
Hama katliamı MK için büyük bir darbe olmuştur ve Arap Baharı sürecine kadar da örgütün
Suriye içinde önemli bir faaliyetine rastlanmamıştır.
Gelinen son süreçte Müslüman Kardeşler Suriye’deki isyan dalgasına destek
vermektedir. Suriye Müslüman Kardeşleri Genel Sekreteri Muhammed Riyad Şukfa, dini bir
devlet empoze etmeye çalışmadıklarını ve bütün Suriyelilerin eşit haklara sahip olduğu bir
yönetim istediklerini belirtmiştir.
Müslüman Kardeşler ve Siyaset
Mısır’da, siyasi partilerin eski ve köklü bir geçmişi vardır. 1907 yılında Mustafa
Kamil tarafından kurulan Vatan Partisi (Hizbu’l-Vatanî) ile kısa bir süre sonra Ahmed Lütfi
tarafından kurulan es-Seyyid Ümmet/Millet Partisi (Hizbu’l-Ümme) bunların en eskileridir.
Sonraki dönemlerde de Mısır’ın siyasal ve kültürel hayatında önemli bir yeri olan Vefd
Partisi, işgal altındaki toprakların geleceği açısından İngilizlerle resmi olarak görüşme
yetkisini almıştır.
Abdülnasır döneminde bu gelenek sekteye uğrasa da Enver Sedat döneminde kısmi
olarak yeniden başlamış, 1977 yılında 40 nolu siyasi partiler kanunu ile üç eğilim altında
hayata yeniden geçirilmiştir (Sol eğilimi temsilen Sosyalist Birlik Partisi - Hizbu’t-
Tecemmu’l-İştirakî; Sağ eğilimi temsilen Delegasyon Partisi - Hizbu’l-Vafd ve Ilımlı/Orta
eğilimi temsilen Demokratik Vatan Partisi - el-Hizbu’l-Vataniyu’d-Dimukratî). [41]
1928’de bu hareket başladığında politik bir hareket değildi, bunun nedeni olarak
ülkenin İngiliz sömürgesi durumunda olması, halktan destek almadan bu yolda başarılı

20. 18
olmanın imkansız olması gösterilebilir. Kahire dönemi bu noktada çok önemli bir işlev
görmüştür ve zaman içinde Politik İslam’ın en önemli temsilcisi olmuştur.
Birçok farklı siyasi yönetim tarzları altında geliştiğinden, Müslüman Kardeşler
ideolojisi de bu süreçte değişik evrelerden geçmiştir. Bu çeşitlilik; yeni nesli, fikri yapıyı ve
politikayı ilgilendiren zengin bir çeşitlilik sağlamıştır. [42]
2007’de yayınladıkları program taslağı ile siyasi parti olmanın işaretlerini veren MK,
2011 Şubat’ında parti kuracağını duyurmuş ve 30 Nisan’da da resmi hüviyetine kavuşmuştur.
Özgürlük ve Adalet Partisi olarak Mart 2011 referandumunu desteklemişlerdir (Referandumu
destekleyenler arasında liberaller ve ordu da vardı). Ve o yılki seçimlerde yüzde 36 oy
almıştır (Halk Meclisinde 498 koltuğun 217’sini, Şura Meclisi’nde 270 koltuğun 105’ini,
Kurucu Meclis’te ise yüzde 16 oy almıştır) partinin hedefi ise yüzde 50’ye ulaşmak olarak
koyulmuştur.
En başta demokrasi anlayışından söz edilmezken, 2000’lerde söylemler değişmiştir.
“Çözüm İslam’da” söyleminin yerini artık “demokratik değişim” almış durumda. Abdül
Munim Ebu Futuh’un, ‘MK şuna inanıyor ki, demokrasi eksikliğinin en önemli nedeni Batılı
hükümetler, çünkü demokrasi eksikliğinin terör ve şiddete neden olduğu artık kanıtlanmış
olmasına karşın İslam ve Arap ülkelerinde diktatörleri destekliyorlar’ söylemi bu görüşü
desteklemektedir. Yine İhvan’ın liderlerinden İrşad Bürosu üyesi Saad el-Hüseyin,
Milliyet’ten Hasan Cemal’e yaptığı açıklamada şöyle konuşmuştur: “Son dönemde iyi sınav
verdi ordu. Halktan yana kullandı gücünü... En kısa zamanda seçilmiş hükümete bırakacağız
diyor ordu. Ona inanıyoruz”. “Yol haritası nedir?” sorusuna ise; “Demokrasinin temel
ilkelerine sadığız, bağlı kalacağız. Halk isterse geliriz, istemezse gideriz” şeklinde cevap
vermiştir. [43]
Özgürlük ve Adalet Partisi
Bu süreç içerisinde, MK Şura Meclisi de Özgürlük ve Adalet Partisi’ni kurmuş ve
başkanlığına 2000-2005 yılları arasındaki en iyi parlamenter seçilen Muhammed Mursi’yi
getirmiştir. Müslüman Kardeşler Genel İrşad üyesi olan Mursi, ciddi bir siyasi ağırlığa
sahiptir. Mursi’nin yardımcılığını ise, Dr. İsam el-Aryan ile Hıristiyan düşünür Dr. Refik
Habib yapmaktadır. Partinin Genel Sekreteri Dr. Muhammed Sa’d el-Ketatini dini çevrelerde
tanınan bir şahsiyettir. Parti yeni kurulmuş olmasına rağmen büyük bir halk kitlesinin
desteğini almış bulunmaktadır. [44]
Partinin siyasi düşünceleri ve hareket eksenleri ise şu şekilde özetlenebilir: Filistin
sorunu önceliklidir ve İsrail tanınmamaktadır, Mısır’a ABD eksenli manipülasyonlar
istenmemekte ve kendi politikalarını yapma taraftarıdır. Türkiye ve İran hakkındaki

21. 19
düşünceleri ve atabilecekleri adımlar ise olumludur. İran ile ortak çıkar noktasında her türlü
işbirliğine hazır olduklarını belirtirlerken, Türkiye’nin içinde bulunduğu durum beğenilmekte,
Başbakan Erdoğan’ın yaptığı açıklamalar kabul görmekle birlikte, ortak bir kültürü
paylaştığımızı da kabul etmektedirler.
Müslüman Kardeşler ve Türkiye
1930’lu yılların Müslüman Kardeşler Cemiyeti ile şu anki yapısı çok değişmiş
durumda. Şu anda birçok söyleme de konu olmuş durumda olan ifadeye göre, ilk başlarda
antikapitalist söylemler olsa da şu anda MK’nin içinde kapitalist zihniyetler yer almakta. Yine
aynı şekilde halifeliğin kaldırılması nedeniyle Türkiye’ye kızgın olunmasına rağmen şu anda
MK içinde Türkiye örneğini görüp benzerini gerçekleştirmek isteyen grubun ağırlığı
hissedilmeye başlandı. En son olarak MK Teşkilatı Rehberlik Konseyi Başkanı Muhammed
Bedii, Türkiye’nin 2002’den beri yaşadığı
kalkınmayı örnek göstererek sabır istedi.
“Türkiye, evlatları kalkınmayı gerçekleştirene
kadar bekledi. Devrimlerin yaşandığı birçok
ülkede olduğu gibi Mısır'da da farklı gruplar
arasında anlaşmazlıklar yaşanması doğal”
dedi.[45] İhvan’ın efsanevi lideri Hasan El
Benna’nın Avrupa’da yaşayan torunu Tarık
Ramazan’a göre, “İhvan bünyesinde farklı
eğilimler barınıyor. Fakat hareketin liderliği artık genç üyelerin arzularını tam olarak temsil
etmiyor. Gençler dünyaya daha açık, ülke içinde reform gerçekleştirmek derdinde ve Türkiye
örneğinden heyecan duyuyor. Birleşik bir hiyerarşik görünüşün arkasında birbiriyle çatışan
güçler var. Hareketin hangi yola gireceğini kestirmek çok zor.” İhvan’nın içinde katı
dindarlarla ‘Türkiye örneği’ni savunanlar arasında her şey olabilir, ancak artık İhvan’ın
‘radikal İslamcı’ olarak tanımlanan türden bir yol tutacağını ileri sürmek gerçekçi olmaz.[46]
Sonuç ve Değerlendirme
Çoğu Ortadoğu ülkesi gibi Mısır da önemli bir süreçten geçmektedir. Bunun
sonucunda ülkenin geleceği şu anda atılacak adımlar ve problemsiz ilişkiler ile
şekillenecektir. Türkiye’nin bu noktada ihtiyacı olan ise, kültürel ilişkileri düzenleyecek
sağlıklı bir politika. Yine bu paralelde, Ezher’in yeniden yapılanması sürecinde Türkiye’nin
aktif davranıp muhtemel bir Türkiye karşıtlığının önüne geçmelidir. Özgürlük ve Adalet
Partisi’nin Türkiye’nin yaşadığı sağlıklı dönemi ve politikalarını beğenmesi; aynı zamanda,
işbirliğine hazır olması da bunu kolaylaştıracak etmenler arasında sayılabilir. Devrim sonrası
akademisyenlerin ve köşe yazarlarının çoğunlukla Türkiye demokrasisinin, dış ilişkilerde

22. 20
izlenen yolun incelenmesi gerektiğinin altını ısrarla çizmesi Türkiye ile iyi ilişkilerin habercisi
ve kolaylaştırıcı başka bir etmeni olabilir.

23. 21
KAYNAKÇA
1. http://www.enderuncemiyeti.org/mis.pdf
2. OAKMAN Jonathan, ‘’ The Camp David Accords’’, Case Study
3. Hasan El Benna, Hatıralarım, Beka Yay. sy.85
4. Hasan El Benna, Hatıralarım, Beka Yay. sy.39
5. Hasan El Benna, Hatıralarım, Beka Yay. sy.133
6. Brynjar Lia, Hasan el-Benna ve Müslüman Kardeşler Cemiyetinin Doğuşu, s. 70
7. Kısmul-Manâtıq:Neşretun Ammeh (basılmamış), sy. 2-3
8. En-Nezir, no.2, 1358/1939, başyazı.
9. 9 Yusuf Rodriguez, “A Short Biography on Hasan Al-Banna - Islamic revolutionary
and teacher of Da’wah,” Latino American Dawah Organization, January 1, 2002,
http://latinodawah.org/newsletter/jan-mar2k2.html (accessed November 20, 2006).
10. Mortimer, Faith & Power, 286.
11. http://www.taraf.com.tr/ayse-hur/makale-musluman-kardesler-kimdir.htm
12. Louis J. Cantori, “Religion and Politics in Egypt,” in State and Ideology in the
Middle East and Pakistan, ed. Fred Halliday and Hamza Alavi, (London: Macmillan
Education, 1988), 82.
13. http://www.ozgurlukdunyasi.org/arsiv/74-sayi-219/352-1928den-gunumuze-
musluman-kardesler
14. Hasan al-Banna, ‘’to wehat do wer Invıte Humanity’’,
www.prelude.co.uk/mb/banna/index2.htm
15. Ahmed Emin, Zu’ama’ el-ıslah fi’l-‘asr el hadis, Mektebe ennahda el-masriyye,
Kahire, 1949, s. 84.
16. A. Nabiş Khoury, Islam and Modernization in the Middle East: Muhammed Abduh, An
Ideology of Developement, s.17.
17. Adeed Dawisha, Arap nationalism in the twentieth Century: From Triumph to
Despair, Princeton and Oxford: 2003, sy20-22.
18. “Rashid Rıda, Muhaveretü’ş-muslih ve’l-mukallid fi mes’eleti’l-ictihad ve’t-taklid s.
76”
19. Fi Zilalil Kur’an- 13.Cüz, s.141-142
20. Me’alimu fi’t-Tarik s.57
21. el-İslamu ve Müşkilatu’l-Hadara s. 184
22. Me’alimu fi’t-Tarik, s.15
23. Me’alimu fi’t-Tarik s.145-148,
24. Me’alimu fi’t-Tarik s.6
25. Me’alimu fi’t-Tarik s.46-47
26. el-İslamu ve Müşkilatu’l-Hadara 180-181
27. El, Minhac, s. 10-11
28. Cemal el-Benna ile mülakat, Bahar 1995.
29. http://www.haksozhaber.net/ihvan-i-muslimin-teskilati-fikri-ve-siyasi-yapi--
23655h.htm
30. Hasan El Benna, Hatıralarım, Beka Yay. sy.340
31. MK Cemiyeti’nin Genel Yasası’nın (1934) 6. Maddesi: “Cemiyetin ilkelerini
onaylamaya, onun amaçlarının gerçekleşmesi için çalışmaya, İslam ahlakına sıkı sıkı
bağlanmaya, cemiyetin vakarını korumaya ‘Allah şahidim olsun!’ diyerek söz veriyor
musunuz? [Beklenen cevap, ‘Evet, söz veriyorum.’dur] O halde ben de seni kendim ve
MK adına Allah katında kardeşlerimizden biri olarak kabul ediyor ve sana sabır ve

24. 22
doğru sözlülüğü emrediyorum; Allah beni ve seni bağışlasın. [Cevap, ‘Ben de bunu
kabul ettim. Sizin kardeşiniz olacağım.’ olmaktadır.]”
32. Hasan El Benna, Hatıralarım, Beka Yay. sy.300
33. Cemal el-Benna, Hitabu Hasan el-Bennaiş-Şabbi ila Ebihi, s. 126
34. Brynjar Lia, Hasan el-Benna ve Müslüman Kardeşler Cemiyetinin Doğuşu, s. 72
35. Hourani, Arabic Thought in The Liberal Age 1798-1939, sy 227.
36. Hatıralarım, Hasan el-Benna, Beka Yay. S 168.
37. Brynjar Lia, Hasan el-Benna ve Müslüman Kardeşler Cemiyetinin Doğuşu, s. 84
38. Olivier Carre, Les Freres musulmans : Egypte et Syrie s. 30-31.
39. Mansoor Moaddel, Religion and the State, s.538.
40. Quintan Wiktorowicz, The Management of Islamıc Activism, s. 96
41. RAMAZAN YILDIRIM, TARIK ABDULCELİL, Mısır Siyasi Haritası, s. 4.
42. Amr Al-Chobaki, “The Future of the Muslim Brotherhood,” IkhwanWeb, June 12,
2006, 6, http://www.ikhwanweb.com/lib/brotherfuture.doc (accessed September 2,
2007).
43. http://www.ozgurlukdunyasi.org/arsiv/74-sayi-219/352-1928den-gunumuze-
musluman-kardesler
44. Parti’nin Facebook Sayfası: http://ar-ar.facebook. com/7oria.we.3adala
45. http://www.cnnturk.com/2013/dunya/03/06/musluman.kardesler.turkiyeyi.ornek.goster
di/699022.0/
46. http://www.ozgurlukdunyasi.org/arsiv/74-sayi-219/352-1928den-gunumuze-
musluman-kardesler

25. 1
ARAP BAHARI’NIN İLK
CEMRESİ: TUNUS
Hazırlayan: Bünyamin Uzuncan

26. 2
ARAP BAHARI’NIN İLK CEMRESİ: TUNUS
Tunus, asırlar boyunca Fenike Uygarlığı’ndan Kartaca’ya, Roma İmparatorluğu’ndan
Osmanlı’ya kadim medeniyetlerin hüküm sürdüğü topraklar olarak süregelmiştir. Bu Akdeniz
ülkesi; adeta Avrupa’nın Afrika’ya, Afrika’nın da Avrupa’ya açıldığı bir kapı niteliğindedir.
Jeopolitik ve stratejik ehemmiyetinin yanı sıra entelektüel kimlikleriyle yetişen genç nüfusu,
onu diğer Afrika ülkelerinden farklı kılmaktadır. 1300’lü yıllarda İbni Haldun gibi filozofların
yeşerdiği bu coğrafya, devraldığı bu kültürel mirasa liyakat noktasında çaba sarf etmektedir.
Toplumsal olaylarda dış görünüşün değil iç dinamiklerin önem arz ettiğini, insan ve toplumun
karşılıklı etkileşimini ve yaşamın değişkenliğini açıklayarak, sosyoloji biliminin kurucuları
arasında yer alan filozof, fikri bir devrin ve değişimin öncüsü olmuştur. Bugünün Tunuslu
gençleri, İbni Haldun’un torunları olarak 700 yıl
sonra bir başka fikri, siyasi ve sosyolojik devrin,
bir başka dönemin öncüsü olmuşlardır: Arap
Baharı’nın.
Arap Uyanışı, Arap Devrimi ve en yaygın
ifade şekliyle Arap Baharı olarak adlandırılan halk
ayaklanmaları, Tunuslu Muhammed Bouazizi’nin
17 Aralık 2010 tarihinde kendini ateşe vermesiyle
başlamıştır. Baskıya, zulme, şiddete ve adaletsizliğe tahammülün sınıra dayandığının işaret
fişeği olan bu tek kişilik eylem, baharın gelmek üzere olduğunu müjdeleyen bir cemre
olmuştur.
İddia odur ki üniversite öğrenimini yarıda bırakarak seyyar arabasıyla Sidi Bouzid
kentinde pazarcılık yapan Bouazizi, polisin kendisinden istediği rüşveti vermeyi reddetmiştir.
Polis, seyyar arabasına el koymuş; Tunuslu bu genç, birkaç defa emniyet kurumuna başvurup
seyyar arabasını geri istese de, olumlu yanıt alamamıştır. Aşiret üyesi olan ve toplumsal
normların çok güçlü olduğu bir çevrede büyüyen Bouazizi’nin bir kadın polis tarafından
tokatlandığı iddialar arasındadır. Ekmek teknesine el konulmasının, onurunun kırılmasının ve
çabalarının sonuçsuz kalmasının deforme ettiği psikolojiyle hareket eden Bouazizi, Sidi
Bouzid valilik binasının önünde bedenini ateşe vermiş, birkaç gün sonra da yaşamını
yitirmiştir. Bu Tunuslu gencin farkında olarak ya da olmayarak rejime verdiği mesaj ise adeta:
“Sizin yaptıklarınız, bu yaptığımın yanında daha az kötü değil!” olmuştur.
17 Aralık tarihinde yaşanan bu hazin olay, Arap Baharı olarak adlandırılan halk
ayaklanmalarının kıvılcımı olduysa da, yaşanan ayaklanmanın sebepleri çok daha öncelerine
dayanmakta, çok daha büyük çapta siyasi, ekonomik ve sosyal sorunlar ihtiva etmektedir.
Devrimin ruhunu anlamak için, halkların meydanlarda ne diye haykırdığına bakılmalı; diğer

27. 3
taraftan da olgular ve geçmişten bugüne yaşanan
olaylar arasında analiz ve sentezler yapılarak
devrimlerin bilinçaltı ortaya çıkarılmalıdır.
Uzunca Rejimin Kısaca Geçmişi
On dokuzuncu yüzyılın son çeyreğine kadar
Osmanlı Devleti’nin bir parçası olan Tunus, 1881
yılında Bordo Anlaşması ile Fransa himayesine
girmiştir. O tarihten itibaren Fransızların sömürü ülkelerinden birisi olan bu Mağrip ülkesi,
bağımsızlığını ise ancak 1956 yılında kazanabilmiştir. 1930’lu yıllarda Tunus’un bağımsızlık
mücadelesini örgütleyen Habib Burgiba ve İkinci Dünya Savaşı sonrasında kurulan Destur
Partisi, bu ülkenin siyasi tarihinde önemli iki aktör olmuştur. Cumhuriyetin kuruluşundan
itibaren milliyetçi-seküler bir anlayışla iktidarın elde tutulması, diğer fikir ve ideolojilerin
temsil haklarının olmasını engellemiştir. Ülke yönetiminde laik politikaları benimseyen,
İsrail’e karşı yumuşak bir siyaset izleyen Burgiba, hem içeride hem de dışarıda hoşnutsuzluk
meydana getirmiştir. İslami El Zeytuna Üniversitesi’nin kapatılması gibi Tunus’taki İslami
camianın tepkilerini alan uygulamalar, bu
dönemde sürekli gündemde kalmıştır. Diğer
taraftan İslami kesinin dışlandığı, ötekileştirildiği
bir süreç olarak nitelendirilen Burgiba iktidarında,
muhalif sesler ya tutuklanmış yahut da ülke dışına
sürgün edilmiştir.
1987’ye gelindiğinde ise, Tunus siyasi
tarihinde eskisinden pek de farklı olmayan ‘yeni’
bir dönem başlamıştır. Mevcut cumhurbaşkanının sağlık durumunun görevini ifa etmesine
engel teşkil ettiğini ileri süren General Zeynelabidin Bin Ali devletin başına geçmişti.
Önceleri muhalefet karşısında ılımlı bir tavır sergileyen yeni cumhurbaşkanı, sürgündeki fikir
ve siyaset adamlarını ülkeye geri çağırmıştır. Böyle bir siyasi atmosferde gerçekleşen 1989
seçimleri sonrasında İslami duyarlılıkları olan En Nahda Partisi %14,6 oranında oy alarak en
güçlü muhalefet partisi konumuna ulaşmıştır. Bu vaziyet ise Destur Partisi ve Bin Ali
tarafından bir tür tehdit olarak algılanmış ve İslami muhalefet başta olmak üzere, ülkedeki
muhalif sesler bastırılmaya başlanmıştır. Nahda Partisi’nin lideri Muhammed Gannuşi ülkeyi
terk etmiş, bu partinin birçok üyesi de tutuklanmıştır. Aynı şekilde ülkedeki muhalif seslerden
bir diğeri olan seküler Cumhuriyet Kongresi de benzer baskılara maruz kalmıştır.
Diktatörün Emniyet Subapları

28. 4
Ülke içindeki ya da ülke dışındaki muhalifler zaman zaman seslerini yükseltseler de,
Bin Ali attığı adımla 23 sene iktidarda kalmayı başarmıştır. Özellikle 1990’larda Soğuk Savaş
sonrasında Avrupa ve Kafkaslarda yönetimler yıkılıp haritalar değişirken, Arap
coğrafyasındaki diktatörlerin nasıl ayakta kaldığı sorulabilir. Yanıt oldukça basittir: Düşman
yaratmak. Hem siyasi hem de ekonomik anlamda Batılı devletleri arkalarına alan seküler-
milliyetçi Arap diktatörler, içte İslami camiayı, dışarıda ise İsrail gibi Arap dünyasının
yıllarca mücadele ettiği bir unsuru tehdit olarak gündemde tutma yoluna gitmişlerdir. Böylece
İslami kesimin iktidara geçme ihtimaline karşılık Batıdan destek görmüşlerdir. Diğer yandan
Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi’nde Ortadoğu Uzman Yardımcısı olan Nebahat
Tanrıverdi O’ya göre ise bu iktidarın arkasında temel olarak, uygulanan dış politika,
ekonomik politikalar ve iç politikadaki dinamikler yatmaktadır: “Bin Ali iktidarı döneminde
Tunus ekonomisi istikrarlı ama kısıtlı bir büyüme göstermiştir. İşsizlik oranlarındaki artış
hızlı bir yükseliş grafiği şeklinde seyretmediği için sosyal tepkiler bu güne kadar sınırlı
kalmıştır. Tunus’un Gayrisafi Yurtiçi Hasılası 2007 yılında %6,3; 2008 yılında %4,6 ve 2009
yılında %3,1’lik bir büyüme göstermiştir. Ayrıca enerji ve maden sektörlerindeki yatırım bu
yıllarda artış göstermiştir.” Turizmin de önemli bir gelir kaynağı olduğunu belirten Tanrıverdi
O, enflasyon artış oranlarının 2008’de %5,1; 2009’da ise %3,5 olduğunu belirtiyor.
Sonrasında ise sözlerine şöyle devam ediyor: “En büyük ticari ortağı olan Fransa ise Bin
Ali’nin 23 yıllık iktidarında önemli rol oynamıştır. Öte yandan 1980’li yıllardan 1994 yılına
kadar Filistin Kurtuluş Örgütü’nün merkez ofisine ev sahipliği yapmıştır. Filistin meselesine
verdiği tam destek, Tunus’un Arap dünyasında takdir kazanmasını sağlamıştır. Bölgesel
anlamda Arap Mağrip Birliği ve Afrika Birliği’ne katkılarda bulunmuş, bu birliklere
başkanlık yapmış Bin Ali, iktidarı boyunca Avrupa ve Afrika arasında özellikle ekonomik
anlamda işbirliğinin artırılması için politikalar yürütmüştür. Dış politikada takındığı bu
tavırlar nedeniyle Bin Ali’nin iç politikada izlediği otoriter tavır göz ardı edilmiş, uluslararası
anlamda bir muhalefet ile karşılaşmamıştır. 23 yıllık iktidarının tüm otoriter yanlarıyla bu
güne kadar ayakta kalmasının bir nedeni de bu bağlamda izlenen dış politika olarak
görülmelidir.” Tüm bunların yanı sıra ülke içindeki muhalif seslere müsaade etmeyişi, yetişen
nesli siyasetten uzak bir yapıya mahkûm etme çabaları ve Bin Ali karşıtı şahısların baskı ve
şiddetle sindirilmesi, bunca sene iktidar kalabilmesinin önemli sebepleri arasındadır.
Devrimin Bilinçaltı
Tunuslu Muhammed Bouazizi’nin kendini ateşe vermesi Arap Halklarının sokaklara
dökülmesinde buz dağının görünen kısmıdır. İnsanların isyan etme noktasına gelmelerinde 20,
30 hatta 40 yılın derin izleri vardır. Bu bağlamda isyanların siyasi, ekonomik ve sosyal
sebeplerini irdelemek; hem bütünsel hem de ayrı ayrı ele almak isabetli bir değerlendirmenin
anahtarı olacaktır.

29. 5
Tunus’taki 23 yıla ve öncesine bakıldığında, özgürlük, demokrasi, insan hak ve
hürriyetlerinden uzak bir rejimin eseri olduğu görülür. Globalleşen dünyada bilgi ve
sermayenin dolaşımının saniyeler içinde gerçekleştiği aşikârdır. Öte yandan, Tunus Halkı
bilgi teknolojileri bakımından dünyaya entegre olmuşken; Bin Ali rejimi gibi otoriter ve
baskıcı bir yapının hüküm sürmesi büyük bir tezattır. Özellikle hızla artan genç nüfusun bu
durumu görmemesi mümkün değildir. İktidardakilerin söylemleriyle eylemleri arasındaki
farklılık, bölgeler arasında ayrımcılık yapmaları, reformları geciktirmeleri ve siyasette maddi
çıkarların ön planda olması Gazeteci-Yazar Turan Kışlakçı’nın belirttiği siyasi nedenlerden
birkaç tanesidir. Daha da önemlisi; Arap diktatörlerin ömür boyu başta kalma anlayışları,
babadan oğula geçen iktidarlar, Batılı ülkelerin kuklaları haline gelmeleri ve seçimlerde
adaletin olmayışı sebepler arasındadır. Bu sebeplerin beraberinde getirdiği, dinamik ve
potansiyel muhaliflerle mücadele edilip onların sindirilmek istenmesi, gençlerin siyaset dışına
itilmeleri ve siyasi refleks gösterenlere de sert bir biçimde müdahale edilmesi de devrimlerin
siyasi anatomisinin yapı taşlarındandır.
İktisadi açıdan bakıldığında Tunus ekonomisi, diğer Kuzey Afrika ülkelerine nispeten
daha iyi bir durumda olsa da, görmezden gelinen birçok problemin varlığı açıktır. Ülke
ekonomisinin büyük oranda turizm ve tarıma dayalı olması, ekonomi alanında bölgesel
dengesizliklere sebep olmuştur. Güney-Kuzey ayrımının çok net yaşandığı bu Akdeniz
ülkesinde sahil kesim turizmden istifade ederken bu durum iç bölgeler için geçerli değildir.
Diğer taraftan Muhammed Bouazizi’yi de seyyar satıcılık yapmaya mecbur eden işsizlik,
ülkenin en büyük problemlerinden birisidir. Üniversite mezunu gençlerin oranı her geçen gün
artış gösterirken, bu gençlerin istihdam edilmesine yönelik çalışmalar son derece yetersiz
kalmıştır. Gençlerin birçok kez dile getirdiği bu problem, özellikle son 3-4 yıldır daha da
derinleşmiştir. Ülkedeki işsizlik oranları Bilkent Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Araştırma
Görevlisi Ali Oğuz Diriöz tarafından şu şekilde ifade edilmiştir: “2011 Ocak ayına
gelindiğinde Tunus’taki işsizlik oranı %15 seviyelerine gelip ülke tarihinin en yüksek
seviyesindeyken, aynı oran gençlerde %30 seviyesindeydi.” Diğer taraftan devlet
kademelerinde ya da özel işletmelerde görev almak isteyen gençlerin önündeki bir diğer engel
de ayrımcılık ve adam kayırmacılıktır. Birbirine neden-sonuç ilişkisiyle bağlı olan bu
sorunlarla muhatap olan gençler, milli gelir dağılımındaki adaletsizlikten, yolsuzluklardan,
kurum ve işletmelerin iktidara yakın olan kimselerin tekelinde olmasından artık bıkar hale
gelmişlerdir. Yolsuzluklar bağlamında gelinen noktayı Turan Kışlakçı şöyle ifade etmektedir:
“Uluslararası Şeffaflık Örgütü’nün 2007’de yaptığı çalışmalar durumun daha da kötüye
gideceğini göstermektedir. Çünkü Tunus, 2005’te 43. sıradayken, 2007’de 61. sıraya
düşmüştür. O dönemlerde, sahil bölgeleri ile iç bölgeler arasında ekonomik uçurumlar söz
konusuydu. Yerel ekonomi kilitlenmişti. Bu durumda Avrupa’ya kaçmaktan başka yol
görünmüyordu. 2009’da Avrupa ülkelerini etkisi altına alan küresel ekonomik kriz Tunus’un
ekonomisini direkt etkilemiştir. Bu durum yatırımların gerilemesi, turistlerin azalması,

30. 6
tüketimin düşmesi ve Tunus’taki ekonomik zorlukların şiddetlenmesiyle kendini
göstermiştir.” Öte yandan unutulmamalıdır ki Tunus’un en büyük ticari partneri Fransa’dır.
Avrupa Birliği’nin en güçlü ülkelerinden birisi olan Fransa da krizden etkilenmiş; buna
paralel olarak yurtdışından işçi kabulü noktasında önlemler almıştır.
Arap Baharı’nı değerlendirirken halk ayaklanmalarının sosyal sebeplerini analiz etmek
olaylara daha geniş yelpazeden bakma imkânı verecektir. Siyasi ve ekonomik nedenleri sosyal
nedenlerden ayrı düşünmek hiç şüphesiz mümkün değildir. İşsizlik, adam kayırma, yolsuzluk
gibi ekonomik sıkıntılar aynı zamanda toplumların sosyal meseleleridir. Toplumların,
diktatörlük rejimlerinin değişmesi ve demokrasiyle tanışma yönündeki talepleri siyasi birer
talep olsa da sosyal yapıyı çok derinden etkileyen konuların başında gelmektedir. Diğer
yandan ülkede senelerdir var olan toplumsal haksızlık, rüşvetin yaygınlaşması, zulmün
artması, sosyal adaletten söz etmenin mümkün olmayışı ve en önemlisi de insan hak ve
hürriyetlerinin devlet tarafından güvence altına alınamaması, devrimin ayak sesleri olmuştur.
Ülkedeki orta gelirli sınıfın günden güne azalması ise halk ayaklanmalarının tabana
yayılmasında etkili olmuştur; çünkü orta gelirli kimselerin azalması değişim talebinin
artmasını beraberinde getirmektedir.
Yasemin Devrimi: 23 Yıla 22 Gün
Tunus halkının Muhammed Bouazizi’nin ölümünden sokaklara dökülüp meydanlarda
“Eş-şab yurid iskate’n nizam! – Halk rejimin düşmesini istiyor!” sloganları atmaları hiçbir
ideolojik ya da dini yaklaşım olarak görülemez. Öyle ki 17 Aralık’ta Bouazizi’nin akrabaları
ve öğretmen sendikasının katıldığı eylemler kısa süre içinde Sidi Bouzid kentinin tamamına
ve diğer kentlere de yayılmıştır. Özellikle gençlerin Twitter, Facebook ve bloglar vasıtasıyla
çok çabuk organize olmaları katılımların yüksek
rakamlarda olmasına yardımcı olmuştur.
Zeynelabidin Bin Ali ve rejim aleyhine yapılan
gösterilere polis güçleri müdahalede bulunmuş,
şiddetle bastırmaya çalışmışlardır. Bu gösteriler
sırasında onlarca, yüzlerce insan hayatını
kaybetmiştir. Gösteriler başladığı ilk günden
itibaren toplumun bütün kesiminde karşılık
bulmuş; 21 Aralık’a kadar Sidi Bouzid başta
olmak üzere tüm sahil kentlerine yayılmıştır. Başkent Tunus’ta ise halk olup bitenden
haberdar olup 25 Aralık’ta sokaklara dökülmüştür. Meydanları dolduran binlerce insan daha
özgür, daha onurlu daha insanca bir yaşam için taleplerini dile getirmişlerdir. Olayların
büyümesi ve gösterilerin başkente kadar yayılması, Bin Ali’yi harekete geçirmiştir. İlk olarak
28 Aralık’ta Tunus’taki Arous Hastanesi’nde tedavi gören Bouazizi’yi ziyaret

31. 7
etmiş ve tedavisine katkıda bulunacağını söylemiştir.
Ancak Bouazizi’nin 4 Ocak’ta hayata veda etmesi üzerine ülkedeki gösteriler yeniden
hız kazanmıştır. Yerel sendikalardan muhalefet partilerine, gençlik hareketlerinden kadın
hareketlerine, toplumun tabanını oluşturan kalabalık kitleler eylemlerine kararlılıkla devam
etmişler ve ideolojik ortak noktaları bulunmayan insanlar birlikte hareket ederek isteklerini
dile getirmişlerdir. “Tunus olayları tamamen yerli bir harekettir ve bu özelliğinden dolayı her
geçen gün bölgede zemin/karşılık bulacaktır.” diyen Gazi Üniversitesi-Uluslararası İlişkiler
Bölümü’nden Yrd. Doç. Dr. Mehmet Şahin durumu şöyle özetlemektedir: “Nitekim Tunus’ta
yaşanan olaylar ve akabinde Mısır, Ürdün, Fas, Cezayir, Yemen gibi ülkelerde bu bağlamda
meydana gelen gelişmeler söz konusu durumu açıkça ortaya koymaktadır. Çünkü sokağa
çıkan insanlar her zaman yaptıkları gibi İsrail’in yapmış olduğu bir olayı protesto etmek için
harekete geçmediler, ekonomik zorluklar, yönetici elitin yolsuzluklarını haykırmak için
sokaklara döküldüler. Sokaklarda, insanca bir yaşam, özgürlük ve eşitlik için harekete
geçtiler. Görünen o ki, Muhammed Bouazizi’nin
kendini yakarak ‘kralın çıplak olduğunu’
göstermesi bölgede karşılık bulacaktır. Bölge
gerçekleri buna müsaittir. Çünkü bölgede siyasal
temsil olanakları kısıtlıdır. Gelir adaletsizliği had
safhadadır. Buna bağlı olarak yönetici sınıfın
yolsuzluğu ve lüks yaşam koşulları halkın
tepkisini çekmektedir. Artık Ortadoğu’da yaşanan
gelişmeler ‘siyasal İslamcı hareket’in bir sonucu
olarak lanse edilmeyecek kadar açık ve etkileyicidir. Bugüne kadar bölgeyi yönetenler, kendi
halklarını siyasal ve ekonomik sisteme entegre edemeyerek başarısız olmuşlardır.”
Bu bilinç ve farkındalıkla ülkenin birçok bölgesinden başkent Tunus’a binlerce
gösterici hareke geçmiştir. Twitter, Facebook gibi sosyal ağlarla haberleşen insanlar, böylece
birlikte hareket edebilme olanağına kavuşmuşlardır. Anlaşılacağı üzere sosyal medyanın etkin
olarak kullanıldığı Yasemin Devrimi, ‘Twitter Devrimi’ olarak da isimlendirilecektir. Kısa
süre içinde başkent Tunus’ta beş 500 binden fazla gösterici Tunus Belediyesi önünde ve
Tunus Emniyet Müdürlüğü’nün bulunduğu Burgiba Caddesi’ne gösterilere katılmıştır. Bunun
üzerine Bin Ali orduyu olayları bastırmak üzere göreve çağırmış; fakat ordu bu emre itaat
etmemiştir. Hatta ordu ve Bin Ali’ye bağlı özel kuvvetler arasında çatışmalar yaşanmış, bu
çatışmalar 14 Ocak gününe kadar devam etmiştir.
Devrimin gidişatını etkileyecek iki önemli etkenden ‘medya’ unsurunu internet
üzerinden yayın yaparak çözen Tunus halkı, ‘ordu’ güçlerinin Bin Ali’nin emirlerine itaat
etmeyip, göstericilerin aleyhine bir müdahalede bulunmamasıyla devrime çok daha fazla

32. 8
yaklaşmışlardır. Diğer taraftan 13 Ocak’ta Bin Ali, 2014 seçimlerinde yeniden aday
olmayacağını açıklamış; ama gösteriler daha da fazlalaşmıştır. Ve nihayet 14 Ocak günü
Tunus’ta 23 yıl iktidarda kalan Zeynelabidin Bin Ali, başkent Tunus’taki gösterilerin 22.
gününde ülkeyi terk ederek Suudi Arabistan’a kaçmıştır. Onun kaçmasıyla birlikte rejim
düşmüş, Tunus’ta yeni bir dönem başlamış ve yaseminler çiçek açmıştır.
Bahar Temizliği ve Yeni Tunus’un İnşası
Yasemin Devrimi’nin Tunus’ta başarıya ulaşmasının ardından diğer Arap ülkelerinin
rejimlerin değişip, diktatörlerin gidebileceğine dair inançları artmıştır. Tunus Devrimi’yle
birlikte Arap Baharı olarak adlandırılan bu süreçte Mısır, Fas, Cezayir, Yemen, Libya, Ürdün
gibi birçok ülkede halk ayaklanmaları başlamış; kimisinde dikta rejimler yıkılmış, kimisinde
de reform sözleri verilmiştir. Tunus’ta cereyan eden olaylar, bu bağlamda ilk ve başarılı bir
değişim hikâyesi olarak diğer Arap ülkelerine hem örnek hem de ilham kaynağı olmuştur.
Suriye’de ise muhalifler ve rejim arasındaki çatışmalar hala sürmektedir.
Devrik diktatör Zeynelabidin Bin Ali döneminin başbakanı Muhammed Gannuşi 17
Ocak’ta yeni hükümeti açıklamış; savunma, içişleri ve dışişleri bakanlarının görevlerine
devam edeceğini öğrenen Tunuslular, bu duruma büyük tepki göstermişlerdir. Bin Ali
kadrolarının yönetimdeki varlıklarını sürdürme çabaları bir kez daha başkentteki gösterilerin
başlamasına sebebiyet vermiştir. Muhaliflerin bu tepkilerinin neticesinde yeni hükümet de
istifa etmiştir. Gannuşi bu defa eski kadrodan kimsenin olmadığı, 12 bağımsız bakanın yer
aldığı bir hükümet kurulduğunu duyurmuş; bu durum da Tunusluları memnun etmemiş ve
gösteriler tüm sıcaklığıyla sürmüştür. Halkın bu kararlılığı Gannuşi’yi de istifaya
sürüklemiştir. Nihayet başbakanlık makamına getirilen Beji Said Essebsi 7 Mart günü
teknokratlardan oluşan yeni hükümet listesini belirlemiştir. Eski yönetimin üst düzey
kadrolarına da 10 yıl siyaset yasağı getirilmiştir.
Arap Baharı’nın ilk cemresi olan Tunus, 23 Ekim 2011’de Kurucu Meclis
Seçimleri’ne gitmiş, gerçekleşen demokratik seçimlerle yeni Tunus’un inşası konusunda umut
vermiştir. Seçimler sonucunda 217 sandalyenin 89’unu Raşid Gannuşi liderliğindeki En
Nahda Partisi, 29’unu Moncef Marzuki önderliğindeki Cumhuriyetçi Kongre Partisi almıştır.
Bu partilerin arkasından üçüncü olan Aridha-Demokrasi, Adalet ve Kalkınma İçin Halk
Talebi 26, dördüncü olan Ettakatol-Emek ve Özgürlükler Demokrasi Forumu ise 20 sandalye
kazanmıştır. 16 sandalyesiyle dikkat çeken İlerici Demokrat Parti ise seçimlerin beşincisi
olmuştur. Mecliste temsil hakkı kazanan diğer siyasi oluşumlar ise şöyledir; El Al Moubadara
5, MDP-Modernist Demokratlar Birliği 5, Afek Tounes 4, Tunus Komünist İşçi Partisi 3,
Demokratik Sosyalistler Hareketi 2, Halk Hareketi 2, 1 bağımsız aday ve diğer siyasi
partilerden ise 15. Toplumda karşılık bulan fikir, görüş ve ideolojilerin büyük kısmının

33. 9
yansıdığı Kurucu Meclis Tunus’un demokratikleşmesi bağlamında önemli bir adım olmuştur.
Kurucu Meclis’in seçimlerden itibaren en fazla bir yıl içerisinde Anayasa taslağı
oluşturulması kararlaştırılmış, hazırlanan anayasa taslağının referanduma götürüleceği
vurgulanmıştır. Halkın iradesinin yansıyacağı bu Anayasa, Tunus’un demokratikleşme sinde
ve insan hak ve hürriyetlerini gözeten bir yönetim yapısına kavuşmasında mihenk taşı
olacaktır.
Son Söz Yerine
Arap Halklarının demokrasi, özgürlük, onur ve ekmek taleplerini, kurmaca ya da Batılı
ülkelerin bir oyunu olarak lanse etmek Tunus’tan Suriye ve nihayetinde insanlık tarihine
haksızlık etmek olacaktır. Zira değişimin oldukça başarılı ve hızlıca gerçekleştiği Tunus’ta
dahi 350’den fazla insanın can verdiği unutulmamalıdır. Arap coğrafyasında bu süreçte
binlerce kişi hayatını kaybetmiş, kaybetmektedir. Tunus’ta, Libya’da, Yemen’de, Mısır’da ve
nihayet Suriye’de yaşananlar, Arap Halklarının insanca yaşama, iradelerini yaşamlarına
yansıtma kavgaları; hürriyet ve adalet mücadeleleridir. Bu mücadelenin Türkiye başta olmak
üzere uluslararası camiada yankı bulması, Arap Baharı’nın dış güçler tarafından tertip edildiği
anlamına gelmemektedir.
Dikta rejimlerin devrilmesi, her şeyin bittiği anlamına gelmemektedir; aksine yeni
başlangıçlar olarak nitelendirilmelidir. Arap coğrafyasının yıllardır baskı altında yaşamış
insanlarına düşen görev ise demokratikleşme sınavını yüz akıyla vermeleridir. Adalet,
özgürlük, onur ve insanca yaşam gibi değişimlerin ruhunu oluşturan hasletler asla
unutulmamalıdır. Osmanlı Devleti’nin asırlar boyunca hem hâkim hem de hadim olduğu bu
coğrafyanın yeni iktidarları Edebali’nin şu cümlesini daima hatırlarında tutmalıdırlar: “İnsanı
yaşat ki devlet yaşasın!”

34. 10
KAYNAKÇA
 Adil, Muhammed; “Tunus Halk Devrimi ve Sonrası”*
 Ayhan, Veysel; “Tunus İsyanı: Arapların Devrim Ateşini Yakması”*
 Diriöz, Ali Oğuz; “Bağımsızlığından Günümüze Tunus’a Kısa Bir Bakış”*
 Kaya, Mustafa; “Tunus Olayları ve Bölgesel Etkileri”*
 Kışlakçı, Turan; “Arap Baharı”
 Oğuzlu, Tarık; “Arap Baharı ve Yansımaları”*
 Şahin, Mehmet; “Tunus Olayları, Ortadoğu ve Türkiye Deneyimi”*
 Tanrıverdi O, Nebahat; “Tunus’ta Halk Ayaklanmasının Nedenleri ve
Etkileri”*
 Tanrıverdi O, Nebahat; “Yaklaşan Seçimler Öncesi Tunus’ta Siyasal
Denklemler”*
* Söz konusu makalelere Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi’nin
web sitesi olan www.orsam.org.tr adresinden erişilmiştir.

35. 11
ARAP BAHARININ EN KANLI CEPHESİ
SURİYE
Hazırlayan: Emre Gökyiğit
Enderun Cemiyeti Analisti

36. 12
Arap Baharı'nın En Kanlı Cephesi: Suriye
Suriye, tarih boyunca Akdeniz’in tüm doğu kıyılarını içine alan coğrafyayı
tanımlamak için kullanılmıştır. İlk defa eski Yunanlıların üç kıtanın birleştiği yeri anlatmak
için kullandıkları bu isimle, XX. yüzyılın başına kadar bugünkü Suriye, Lübnan, Ürdün,
Filistin ve İsrail’i içine alan bölge
kastedilmektedir. Siyasi olmaktan ziyade, coğrafi
bir özellik taşıyan bölge, “Büyük Suriye İdeali”nin
doğal sınırlarını ifade ettiği gibi modern Suriye
Devleti’nin de coğrafyaya dayalı resmi
politikalarının en önemli tarihi argümanı
niteliğindedir. M.Ö. 64 yılında Roma
İmparatorluğu denetimine giren Suriye’de,
Roma’nın parçalanmasından sonra, M.S. IV.
yüzyılda, yaklaşık bir buçuk asır sürecek Bizans hâkimiyeti başlamıştır. Bu süreçte Suriye,
Sasani saldırılarına maruz kalmıştır.
Suriye'de Müslüman Arap devletlerinin hakimiyeti Halid bin Velid komutasındaki
orduların 634 yılında bölgede denetimi sağlamasıyla başlamıştır. Bununla paralel olarak
Suriye kültürel olarak Müslüman Arap kimliğine yönelmiştir. Uzun yıllar İslam aleminin
başkenti olarak kalan Şam, Emevilerin Abbasiler tarafından 750 yılında yıkılmasıyla bu
özelliğini yitirmiştir. Sonraki süreçte bölgeye hakim olan Memlük Sultanlığı, 24 Ağustos
1516'da Yavuz Sultan Selim'in şark seferinin Mercidabık ayağında yıkılmış ve Suriye
toprakları Osmanlının denetimine geçmiştir. Osmanlıların Suriye hakimiyeti yaklaşık dört asır
sürmüş ve bu süreç içerisinde Suriye siyasi, sosyal, ekonomik ve kültürel açıdan altın çağını
yaşamıştır. Ancak, Tanzimat ve Islahat Fermanları ile Hristiyanlara eşit haklar verilmesi,
Suriye’de Müslümanlar arasında tepkiyle
karşılanmıştır. Batılı devletlerin müdahalesiyle
bölgedeki gerilim artarken, daha önceki yıllarda
yaşanmış olan Marunî-Dürzî savaşlarına bu defa
da din temelli Müslüman-Dürzî ve Müslüman-
Hristiyan çatışmaları eklenmiştir.
II. Meşrutiyet’in ilanının ardından İttihat
ve Terakki yönetiminin izlediği politikalar,
Suriye’de Arap milliyetçiliğine dayalı bir muhalefetin gelişmesine zemin hazırlamıştır.
Modern Suriye devletinin kuruluş süreci Osmanlı Devleti'nin dağılmasıyla başlar. 1. Dünya
Savaşının mağlup devletlerinden olan Osmanlı'nın Ortadoğu'daki toprakları Avrupalı iki
sömürgeci devlet olan İngiltere ve Fransa tarafından paylaşıldı. Paylaşımın gerçekleştiği 1920

37. 13
tarihli San Remo Antlaşmasına göre, İngiltere ve Fransa böl-yönet stratejisi gereği güneyde
Mısır, kuzeyde Anadolu yarımadası, doğuda Irak ve batıda Akdeniz arasında kalan tarihi
Suriye topraklarını, İslam tarihindeki adıyla Şam Vilayeti'ni birkaç devlete böldüler.
Fransızlar, Suriye’de dini ve etnik azınlıkları desteklemek suretiyle Arap
milliyetçiliğini zayıflatarak, konumlarını güçlendirmek için gayret sarf etmişlerdir. Bu
çerçevede, kuzeyde bir Alevi devleti, merkezde bir Sünni devleti ve güneyde bir Dürzi devleti
kurulması hedeflenmişti. Sadece Lübnan’da Hıristiyan bir devlet kurulmuş, Suriye’nin geri
kalanı etnik ve dini farklılıklar çerçevesinde beş ayrı otonom bölgeye ayrılmıştır. Bunlar;
Cebel-i Dürzi, Halep, Lazkiye, Şam ve İskenderun’dur. Suriye manda yönetimi süresince
özellikle Türkiye ve Irak'ta bir takım siyasi baskılara maruz bırakılan Kürt, Ermeni ve
Süryanilerin göç sığınağı haline geldi. Bu göçlerin neden olduğu siyasi istikrar kırılganlığı,
Fransızların 13 Haziran 1939'da Hatay'ın Türkiye'ye ilhakına onay vermesiyle daha da
belirginleşti.
Yıllarca devam eden halk isyanları ve dökülen kanların ardından Fransa 2. Dünya
Savaşı'nın bitimini müteakiben 17 Nisan 1946'da tüm birliklerini Suriye topraklarından
çektiğini uluslararası kamuoyuna duyurmuştur. Böylelikle Fransızların 25 yıl sürmüş olan
manda yönetimi resmen sona ermiştir.
Fransa’nın ülkeden çıkmasından sonra bağımsızlık için beraber mücadele etmiş
Suriyeli liderler arasındaki dayanışma ve birlik de
sona erdi, Şam’daki siyasal birlik zedelendi, farklı
etnik grupların yerel aidiyetleri devam etti ve ülke
farklı siyasal söylemlerin çatışmasına sahne oldu.
Ülkedeki siyasal sistemin oluşturulması konusunda
farklı kesimler değişik (Haşimi rejimi, Batı yanlılığı,
Sovyet yanlılığı) taleplerde bulundular. Fransızların,
Arap milliyetçiliğinin gelişmesini engellemek için
mezhepsel bağları ve diğer yerel aidiyetleri
cesaretlendirici siyasetinin de bu farklılıklardaki etkisi büyüktür.
1946'daki bağımsızlık ilanından Hafız Esed'in 1970'te iktidarı darbeyle ele
geçirmesine kadar genellikle bölgesel ve küresel güçlerin destek verdiği bir çok başarılı ve
başarısız askeri darbe gerçekleştirilmiştir. Suriye'de siyasi istikrarın sağlanamayışı ülkenin
gelişimine de mani olmuş, var olan tüm enerji iç çekişmelerle harcanmıştır.
Hafız Esed, 13 Kasım 1970’de Salah Cedit yönetimine karşı askeri darbe yaparak
iktidarı ele geçirmiştir. Milliyetçi ve sosyalist bir çizgide olan Suriye rejimi, Esed tarafından

38. 14
devam ettirildi. Hafız Esed sadece “Düzeltme Hareketi” (Hareketü’l Tashih) ile rejimi restore
etmek istiyordu. Yapılan referandumda oyların %99,2’sini alan H.Esad Suriye’nin ilk Nusayri
kökenli Devlet Başkanı oldu.
Suriye’de 1970–2000 yılları arasında, çerçevesini ve merkezini Hafız Esad’ın
belirlediği rejim, hassas siyasal ve toplumsal dengeler üzerine kurulmuş ve istikrarı yakalamış
“Esad usulü bir totalitarizm” olarak adlandırılabilir. Devlet Başkanlığı, parti genel sekreterliği
ve silahlı kuvvetler başkomutanlığı makamları, Esad’ın kişiliğinde, tüm devlet ve toplum
kurumlarını boydan boya kaplayan gayet karmaşık çıkar ilişkileri ağının merkezinde yer
alıyordu. Başkanlık monarşisinde gücünü yoğunlaştırmak için akraba ve mezhep dayanışması
kombinasyonundan, Leninist parti sadakatinden ve bürokratik yönetimden yararlandı.
Toplumsal Yapı
Suriye'de heterojen bir toplumsal yapı
mevcuttur. Bu parçalı yapı büyük ölçüde Suriye
coğrafyasının bir sonucudur. Bir geçiş noktası
olmasının yanı sıra Ortadoğu bölgesinin dışlanmış
halklarının yurt edindiği bir coğrafya olan
Suriye'nin her bir dağlık bölgesi bir başka etnik
unsura sığınak olmuştur.
Suriye nüfusunun yaklaşık %90’ı Arap, %9’u Kürt ve %1’i de Ermeni, Çerkez ve
Türkmen gibi küçük etnik gruplardan oluşmaktadır. Ülkedeki parçalanmışlık inanç boyutunda
daha fazla dikkat çekmektedir. Suriye nüfusunun yaklaşık %90’ı Müslüman’dır. Toplam
nüfusun yaklaşık %73-75’i Sünni Müslüman, %12’si Nusayri (Şii, Alevi), %10-12’si
Hıristiyan ve %3’ü Dürzi’dir. Ülkede ayrıca küçük bir Yahudi ve Yezidi topluluğu da
yaşamaktadır.
Sünni Araplar dini anlamda Suriye'nin geleneksel hakim unsuru olmuşturlar. İslami ve
Araplık bilinçleri üst düzeyde olan Sünniler, Baas idaresine değin ülkedeki en önemli siyasi
ve iktisadi aktör olarak öne çıktılar. Dini ve kültürel bir grup olan Nusayriler ise önceden
dağlık bölgelerde yaşayan köylüler olmalarına rağmen Baas rejimiyle birlikte ülke siyasetinin
hakimi oldular.
Nusayrilik, kökleri Şia mezhebinin İsmailiye fırkasına dayanan ve Şam’da
(Nusayriye/Semman Dağı) ortaya çıkan bir dini gruptur. Nusayriler Hz. Ali’nin ölmediğine,
onun ilah ve/ya ilaha yakın biri olduğuna inanırlar. Şeriatın hem zahiri hem de batıni yönü
olduğunu iddia ederler. Geleneksel Şiiler, bir sentez sonucunda gelişen Nusayriliği
kendilerinden saymazlar.

39. 15
Suriye Hristiyanları daha çok şehir merkezinde ikamet eder ve orta sınıfı teşkil ederler.
Rum Ortodoks, Rum Katolik, Suriyeli Ortodoks, Suriyeli Katolik ve Marunilerin oluşturduğu
dini cemaatler halinde yaşamaktadırlar. Hristiyanlar ülkedeki entelektüel kesimin öncülüğünü
yaptıkları gibi Arap milliyetçiliği gibi ideolojik hareketlerin gelişmesinde de büyük rol
oynamışlardır.
Arapların haricindeki etnik grupların başında gelen Sünni Müslüman Kürtlerin büyük
çoğunluğu Türkiye sınırına yakın bölgelerde ve Şam'ın belirli bir semtinde, geleneksel
kabilevi yapılarını bozmadan köy veya küçük kasabalarda yaşamaktadırlar.
Suriye’deki azınlıkların toplam nüfusa oranları düşük olsa da belirli bölgelerde
çoğunluğu oluşturmaları bu azınlıkların gelecekte yerel özerklik talebinde bulunma ihtimalini
arttırmaktadır. Örneğin, Dürzi nüfusunun %90’ının yaşadığı el-Süveyde bölgesindeki toplam
nüfusun yaklaşık %88’i Dürzi’dir. Benzer şekilde, yaklaşık %75’i Lazkiye ve çevresinde
yaşayan Nusayriler, bölge nüfusunun yaklaşık %62’sini oluşturmaktadır.
Manda yönetimini kolaylaştırmak ve çoğunluğu oluşturan Sünnilerin bağımsızlık
taleplerini etkisiz kılmak amacıyla toplumdaki ayrışmayı kullanan Fransızlar, Suriye’den
çıktıktan sonra da toplumsal bölünmüşlüğü kendi siyasal projeleri ve çıkarları doğrultusunda
kullanmaya devam etmişlerdir. Örneğin Fransa, manda döneminde orduda daha çok
azınlıklara yer vermiştir. Suriye ordusunun temelini oluşturan Özel Doğu Akdeniz Birlikleri
(Les Troupes Spéciales du Levant) adlı askeri birliklerin çoğunluğu Nusayri ve Dürzilerden,
az miktarda da Kürt Ermeni ve Çerkezlerden oluşmaktaydı.
Ordu, başından itibaren ülkenin kaderinden birinci dereceden sorumlu siyasal aktör
olarak görüldüğünden iktidar peşindeki her aktör ve/ya kesim öncelikli olarak ordudaki
hâkimiyeti ele geçirmeye çalıştı. Bundan dolayı başından itibaren ordunun siyasete doğrudan
müdahalesi olağan karşılanmaktadır. Bağımsızlıktan sonraki 20 yıllık sürede Sünniler, daha
sonraki dönemde ise Nusayriler orduya hâkim olmuşlardır. Bugün sivil halka karşı şiddet
kullanan askeri birliklerin çoğunlukla Nusayri subayların komutasındaki birlikler olduğu iddia
edilmektedir.
Suriye toplumu sınıfsal olarak da üç farklı kesimden oluşmaktadır. Birincisi,
ekonomik, siyasi, kültürel ve toplumsal gücün merkezleri olan şehirlerde oturan kesimdir.
İkinci önemli toplumsal sınıf olan Bedeviler, geleneksel Arap değerlerinin gerçek taşıyıcısı ve
temsilcisi olduklarını düşünmektedirler. Üçüncü toplumsal kesim olan köylüler ise genellikle
kırsal yerleşim bölgelerinde belirli bir toprak parçasından bile mahrum yaşayan kesimi
oluşturmaktadırlar.

40. 16
Ekonomik Yapı
Tarım bakımından bölgenin en şanslı ülkelerinden biri olan, topraklarında petrol gibi
doğal kaynaklar barındıran ve köklü bir ticaret geleneğine sahip olan Suriye, bu olumlu
yönlerine rağmen ekonomik kalkınma sürecinde pek başarılı olamamıştır. Bu başarısızlığın
temel nedenlerinin başında hükümet kararlarındaki isabetsizlik ile bölgedeki siyasal
istikrarsızlık gelmektedir.
Ekonomisi çıkmaza girdiğinde sosyalist ilkelerden feragat eden Hafız Esed’in
yönetiminde, birincisi 1970’li yıllarda ikincisi ise 1990’lı yıllarda olmak üzere iki kez
“infitah” adı verilen liberalleşme politikası uygulanmaya çalışılmıştır. Soğuk Savaş'ın sona
ermesi ve Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra dereceli olarak sosyalist ekonomik
sistemden vazgeçen Suriye, piyasa ekonomisine geçiş konusunda ilk adımları atmaya
başlamıştır.
Beşar Esed döneminde ise 1990'lı yıllarda atılan mütevazı adımlar çok daha ileri
götürülerek kapsamlı bir ekonomik reform paketi
uygulamaya geçirilmiştir. Bu paketle birlikte; özel
bankacılık sistemi ve menkul kıymetler borsası
kurulmuş, yabancı sermaye girişi özendirilmiş,
dışa açılım politikası uygulanmaya başlanmıştır.
Beşar Esed, reform sürecinin bir parçası olarak
sosyalist ülkelerde eğitim alan yaşlı ekonomi
kurmaylarını Batı'da eğitim almış liberal eğilimli
kişilerle değiştirmiştir.
Ancak rejimin tüm gayretlerine rağmen özel sektördeki gelişmelerin yeterli olmaması
nedeniyle en önemli finans kaynağı olan petrole bağımlılık ve ekonomik olumsuzluklar
artarak devam etmiştir. Uzun süredir Batılı ülkeler tarafından ekonomik ambargolar ekonomik
sorunların daha da artmasına katkı sağlamaktadır.
Siyasal Yapı
1963’te iktidara gelen Baas Partisi’nin ülkedeki siyasal istikrarı sağlaması ancak Hafız
Esed’in 1970 yılında iktidarı ele geçirmesi ve 1971 yılında yapılan referandumda oyların
%99,2’sini alarak devlet başkanı seçilmesiyle mümkün olmuştur. Devleti istikrara
kavuşturması ve sistemin kurumsallaştırılması konusundaki başarılarından ötürü Esed, yerli
ve yabancı gözlemciler tarafından Suriye’nin kurucu babası olarak nitelendirilmektedir.

41. 17
Milliyetçi, realist ve pragmatist özellikler taşıyan bir liderlik tecrübesi sergileyen Esed,
30 yıllık iktidarı boyunca ülkedeki siyasal, ekonomik ve toplumsal hayatı kontrol altında tutan
totaliter bir rejim inşa etmiştir.
Nusayrilik devletin temel bakış açısının şekillenmesinde başat rol oynadığından dolayı
Esed rejimi, aynı zamanda Nusayri rejimi olarak da algılanmış ve nitelendirilmiştir. Özellikle
orduya ve istihbarat kurumlarına hâkim olan Nusayriler arasındaki cemaatçi ve mezhepçi
dayanışma Suriye siyasal sisteminin, dolayısıyla Esed iktidarının devamının temel
belirleyicileri olmuşlardır. Nusayriler, Baas rejimini kendileriyle özdeşleştirmişlerdir. Bu
hizipçi anlayışın temelinde, Nusayrilerin Sünniler tarafından ötekileştirilmeleri, hatta bazen
kafir olarak görülmeleri gibi tarihsel algılamalar yatmaktadır.
Toplumun her kesimini sadece bir azınlık unsuru olan Nusayrilerle kontrol
edemeyeceğini bilen Esed, meşruiyetini artırmak amacıyla, kendi Sünni elitini yaratmış,
bilhassa Şam’ın önde gelen Sünni aileleriyle ilişkilerini iyi tutmuş ve Sünnileri yatıştırmak
için onlara hükümette yer vermiştir. Örneğin, Esed başbakanlarını, savunma bakanlarını ve
dışişleri bakanlarını Sünni Müslümanlar arasından seçmiştir. Özel sektör güçlü olmadığı için
devlete bağımlı burjuva sınıfı da Şam’ın yerel burjuvasıyla birlikte Esed rejimine destekçi
olmuştur.
Baas Partisi ve İdeolojisi
Baas Partisi, hemen hemen hepsi Batı eğitimi almış ve liderliğini Ortodoks Hıristiyan
Mişel Eflak’ın ve Selahaddin Bitar’ın öncülüğünü yaptıkları Suriyeli bir grup Arap
entelektüeli tarafından, 1943 yılında Arap Yeniden Diriliş Partisi adıyla kurulmuştur.
Bir kitle partisi olmak amacıyla yola çıkan
Baas Partisi, toplumsal eşitlik ve sekülerizm
ilkeleri dolayısıyla daha çok azınlıkların ilgisini
çekmiştir. Baas liderleri, daha önceleri şehirli ve
Sünni Arapların tekelinde bulunan Arap
milliyetçiliğini seküler bir temel üzerinde yeniden
tanımlayarak Batı tarzı bir ideolojiye
dönüştürmüş ve böylece azınlıklara dayanan bir
rejim oluşturmuşlardır. İslam’ı ikinci plana iten
Baas Partisi, Arap tarihindeki merkezi rolü dolayısıyla İslam dinini Arap milli kültürünün
ayrılmaz bir parçası olarak görmeye devam etmiştir.
Devletin bütün kurumları Baas Partisi’nin denetimine girmiş ve şubeleri Esed rejimine
sadakat üreten endoktrinasyon merkezleri haline gelmiştir. Esed, toplumun her kesiminden

42. 18
insanı parti çatısı altında toplayarak Suriye’yi bir Baas ülkesi haline getirmiştir. Böylece darbe
yapma potansiyeline sahip askeriye, rejimi eleştirerek meşruiyetini kaybetmesine sebep
olabilecek medya ve üniversiteler, ekonomik talepleri yükselten işadamları ve sendikalar gibi
otoriter bir rejim için tehlikeli olabilecek bütün kurumları denetim altına alarak tüm bu
tehditleri ideoloji ve örgütlenme ile rejime razı kurumlar haline getirmiştir.
Dış Politika
Suriye coğrafi konumu, Arap dünyasındaki yeri ve iki kutuplu dünya sisteminin bir
sonucu olarak bölgesel bir güç haline gelmiştir. Uzun süre dış politikadaki en önemli karar
merci olan Hafız Esed’in kişiliği, siyasal tercihleri, tek elden yönetilen ve kişiselleştirilen dış
politikanın en önemli belirleyicileri olarak ön plana çıkmıştır. Esed 30 yıllık iktidarı boyunca
küresel ve bölgesel güç dengelerini çok iyi gözeterek yönetimi istikrarlı kılmayı başarmıştır.
Halk nezdinde meşruiyet kazanmak adına Filistin Sorunu ve İsrail ile çatışmayı bir
araç olarak kullanan Suriye, Filistin'i Suriye'den koparılmış bir toprak parçası olarak kabul
ettiğini ilan etmiştir. Bu sebepten Filistin'de yaşananları Suriye'nin iç meselesi olarak kabul
etmiş ve İsrail işgaline karşı kayıtsız kalmamıştır.
AB ülkelerine olan bağımlılığı azaltmak ve İsrail’in kayıtsız şartsız destekçisi ABD
baskısını dengelemek amacıyla Batı-dışı güçlerle ilişkilerini geliştirmeye çalışan Suriye,
dünyanın en önemli askeri ve ekonomik güçlerinden Rusya ve Çin’le ilişkilerine özel bir
önem vermiştir. Batılı ülkelerin Suriye karşıtı politikalar izlemesi Suriye’nin Batı dışı
ülkelerle güç dengesi siyaseti izlemesini gerektirmiştir. Suriye, Soğuk Savaş Dönemi boyunca
Sovyetler Birliği’nin en önemli müttefiki olarak ön plana çıkmıştır. Ancak Sovyetlerin
yıkılmasından sonra Batılı ülkelerle ilişkileri geliştirme ihtiyacını hissetmiş, hem ABD hem
de Avrupa ülkeleriyle özellikle ekonomik ilişkilerini geliştirmeye çalışmıştır.
Beşar Esed Dönemi
Hafız Esed’in 10 Haziran 2000
tarihindeki ölümü ve yerine oğlu Beşar’ın
geçmesi ülke tarihinde bir dönemin sonunu ilan
eden ve yeni bir dönemin başlangıcını vadeden
önemli bir kilometre taşıdır. Beşar Esed,
Suriye’de babasının kurduğu rejimin temel
taşlarını oluşturan ordunun, istihbarat
servislerinin, Nusayri ileri gelenlerinin ve Baas
Partisi’ndeki kökleşmiş kadroların desteğini
sağlayarak iktidara gelmiştir.

43. 19
Eğitiminin iki yıllık bir kısmını Batıda tamamlayarak bir tıp doktoru olarak yetişmiş
Beşar’ın devlet başkanı olması bazı soru işaretlerini beraberinde getirse de, Batı düşüncesine
ve küreselleşmenin değerlerine aşina olan genç bir liderin ülke yönetimine gelmesi Suriye’nin
geleceği konusunda hem içerde hem de dışarıda iyimser beklentilere yol açmıştır. Hafız’ın
yerine geçmesi beklenen büyük kardeş Basil’in 1994’te geçirdiği trafik kazasında ölmesinden
sonra veliaht tayin edilen Beşar, 1994 yılından iktidarı devraldığı 2000 yılına kadar devlet
başkanlığı için hazırlanmıştır.
Beşar’ın iktidarının toplumsal ve siyasal meşruiyet kazanması için bazı adımlar atılmış
ve gerekli halkla ilişkiler çalışmaları yapılarak Beşar halka dürüst, reformcu, ılımlı ve açık
görüşlü bir kişi olarak tanıtılmıştır. B. Esed, 10 Temmuz 2000 referandumunda oyların
%97'sini alarak Suriye Devlet Başkanı olmuştur. Böylece, Hafız Esad'ın kendisinden sonra
ülkeyi yönetecek oğlu için planladığı "yumuşak geçiş" başarıyla tamamlanmıştır.
İktidara geldiğinde Beşar’ın, amaçlarına ulaşmada ve hedeflediği reformları
gerçekleştirmede kendisine yardımcı olacak yakın bir çevresi yoktu. Babasının çevresini ve
sosyal sermayesini kullanmanın yanında pek çok arkadaşını önemli mevkilere getirerek kendi
kadrosunu oluşturmuş ve yönetimini sağlamlaştırmıştır. Yönetiminin ilk dönemlerinde
değişim beklentileri doğrultusunda Esed, muhaliflere uygulanan zulmün sembolü haline gelen
Mezze Hapishanesi’ni kapatmış; ülkedeki siyasi mahkûm sayısını da dört binden, binin altına
düşürmüştür.
Ülkede bir bahar havası esmeye, insanlar sokaklarda siyasi ve entelektüel tartışmalar
yapmaya ve sivil toplum kuruluşları kurulmaya başlamıştır. 2001’de yeni bir bankacılık
yasası çıkarılmış ve özel bankaların açılmasına izin verilmiş; 1963 yılında tüm bankaların
millileştirilmesinden bu yana ilk özel banka 2004’te açılmıştır. Lübnan, Suudi Arabistan ve
Ürdün sermayeli bankaların faaliyetlerde bulunmalarına izin verilmiştir. Batılılar bu
gelişmeleri Prag Baharından esinlenerek “Şam Baharı” olarak nitelendirmişlerdir.
Suriye ekonomisinin görece daha iyi durumda olması, Suriye’nin İsrail karşıtı ve
Filistin yanlısı politikası, Baas rejiminin ülke içinde herhangi bir muhalefete şiddetle cevap
vermesi üzerine örgütlü bir muhalefetin olmaması dolayısıyla 2010 yılı sonlarında Tunus’ta
başlayıp önce Mısır’a daha sonra ise diğer Arap ülkelerine sıçrayan isyan dalgasının Suriye’yi
etkilemeyeceği düşünülmüştü.
Ancak beklenen olmamış, Mart ayında Dera kentinde başlayan ayaklanmalar tüm
ülkeyi sarmış ve halk rejimin değişmesi talebiyle sokaklara dökülmüştür. Buna karşılık Esed
yönetiminin olayları şiddet kullanarak bastırmaya çalışması, Suriye'yi Arap isyanlarının en
kanlı cephesi yapmıştır.