σημειώσεις : ενότητα 8 πηγή : http://www.study4exams.gr/

1. ΑΡΙ΢ΣΟΣΕΛΗ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ» - 8θ ενότθτα
ΜΕΣΑΦΡΑ΢Η
Αν λοιπόν κάκε τζχνθ εκπλθρϊνει ςωςτά το ζργο τθσ με αυτόν τον τρόπο, ζχοντασ δθλαδι
ςτραμμζνο το βλζμμα τθσ προσ το μζςον και κατευκφνοντασ προσ αυτό τα ζργα τθσ (γι’ αυτό
και ςυνθκίηουν να λζνε ςτο τζλοσ για τα ολοκλθρωμζνα ζργα ότι δεν είναι δυνατόν οφτε να
αφαιρζςουμε οφτε να (τουσ) προςκζςουμε τίποτα, γιατί θ υπερβολι και θ ζλλειψθ φκείρουν
τθν τελειότθτα, ενϊ θ μεςότθτα τθ διαςϊηει, και οι καλοί τεχνίτεσ εργάηονται, όπωσ λζμε,
ζχοντασ το βλζμμα τουσ ςτραμμζνο προσ αυτό)˙ από τθν άλλθ πάλι, αν θ αρετι είναι
ακριβζςτερθ και ανϊτερθ από κάκε τζχνθ, όπωσ ακριβϊσ και θ φφςθ, (τότε) κα μποροφςε να
ζχει για ςτόχο τθσ το μζςον. Και εννοϊ τθν θκικι (αρετι)˙ γιατί αυτι ςχετίηεται με τα
ςυναιςκιματα και τισ πράξεισ και ς’ αυτά υπάρχει υπερβολι και ζλλειψθ και το μζςον.
ΕΣΤΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ ΢ΣΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
ἐπιτελεῖ < ἐπὶ + τζλοσ: ανεκτζλεςτοσ, αποτζλεςμα, αποτελεςματικόσ, ατζλεια, ατελισ,
αυτοτελισ, εκτζλεςθ, εκτελεςτισ, εκτελεςτικόσ, εντζλεια, επιτελάρχθσ, επιτελείο, επιτζλεςθ,
επιτελισ, επιτελικόσ, ευτελισ, θμιτελισ, ιδιοτελισ, ιςοτζλεια, νομοτζλεια, πολυτζλεια,
πολυτελισ, ςυντζλεια, ςυντελεςτισ, τελειοποίθςθ, τζλειοσ, τελείωςθ, τελειωτικόσ, τζλεςθ,
τελεςτισ, τελεςτικόσ, τελετι, τελευτι, τελικόσ, τζλοσ, τελωνειακόσ, τελωνείο, τελϊνθσ,
υποτζλεια, υποτελισ.
βλζπουςα < βλζπω: αβλεψία, απρόβλεπτοσ, βλζμμα, βλεφαρίδα, βλζφαρο, βλζψθ, επίβλεψθ,
περίβλεπτοσ, πρόβλεψθ, προβλζψιμοσ. ἄγουςα < ἄγω: αγζλθ, άγθμα, αγωγι, αγϊγι,
αγωγιάτθσ, αγϊγιμοσ, αγωγόσ, αγϊνασ, ακτίνα, άμαξα, ανάγωγοσ, ανεξεταςτζοσ, άξιοσ,
άξονασ, απαγωγι, αρχθγόσ, δθμαγωγόσ, διαγωγι, ειςαγωγζασ, επαγωγικόσ, ευάγωγοσ,
λοχαγόσ, νθπιαγωγόσ, ξεναγόσ, παραγωγόσ, παρείςακτοσ, παρκεναγωγείο, προακτζοσ,
προςαγωγόσ, ςτρατθγόσ, ςυναγωγι, υδραγωγείο, χορθγόσ.
εἰ ϊκαςιν < ἔκω (κ. ςFεκ-, με ζκταςθ > ςFθκ-, με ετεροίωςθ ςFωκ-. Ο παρακείμενοσ προζκυψε
από: ςε- ςFωκ- α, αποβολι του ςυμφωνικοφ ςυμπλζγματοσ ςF- > ςε-ςωκ-α > ἔωκα χωρίσ
δάςυνςθ > εἴ ωκα με αντζκταςθ): εκιμικόσ, ζκιμο, εκιμολογία, εκιμοτυπία, εκιμοτυπικόσ,
εκιςμόσ, εκιςτικόσ, ζκοσ, ικοσ.
ἐπιλζγειν < ἐπὶ + λζγω (κ. λεγ-, Fερε- > Fρε- > Fερ-, ἐρε-, ῥε-, Fεπ- > εἰ π-): αναλογικά,
αναντίλεκτοσ, απόρρθτοσ, διαλογικόσ, ειρινθ, επιλογι, επιλογικά, επίλογοσ, ζποσ, επφλλιο,
κεολόγοσ, καλλιζπεια, λεκτικόσ, λζξθ, λζξθμα, λεξικό, λζςχθ, ορκοεπισ, πολυλογάσ, ριμα,
ριςθ, ριτορασ, ριτρα.
ἔχουςιν < ἔχω (κ. ςεχ-, ἕχ-, ςχ-, ςχε-, > ςχθ-, με ετεροίωςθ): ανακωχι, ανκεκτικόσ, άςχετοσ,
άςχθμοσ, ενοχικόσ, ζνοχοσ, ζξθ, εξισ, ευεξία, κατεχόμενα, κατοχικόσ, καχεκτικόσ, κλθρουχία,
παροχι, πάροχοσ, ραβδοφχοσ, ςκθπτοφχοσ, ςχεδόν, ςχζςθ, ςχιμα, ςχθματικόσ, ςχολείο,
ςχολι.
ἀφελεῖ ν < ἀπὸ + αἱ ρζομαι –οῦμαι (ρ. Fαρ + j + ω > Fαιρ- > αἱ ρ- > αἱ ρ + ε + ω > αἱ ρ῵ ρ. Fελ-, >
,
ἐ- Fελ- ον > ἔ-ελ-ον > εἶ λον > εἷ λον από επίδραςθ του ενεςτϊτα, ρ. Fαλ-): αίρεςθ, αιρετικόσ,
αιρετόσ, αναίρεςθ, αναιρετικό, αναφαίρετοσ, αρχαιρεςίεσ, αυκαίρετοσ, αφαίρεςθ,
αφθρθμάδα, διαίρεςθ, διαιρζτθσ, εξαιρετικόσ, εξαίρετοσ, κακαίρεςθ, προαίρεςθ,
προαιρετικόσ, ςυναίρεςθ, υπεξαίρεςθ.
προςκεῖ ναι < πρὸσ + τίκθμι (κ. κθ-, κε-. Ο ενεςτϊτασ προζκυψε από ενεςτωτικό
αναδιπλαςιαςμό κί-κθ-μι > τί-κθ-μι με ανομοίωςθ): αδιακεςία, αδιάκετοσ, ανάκεμα,
αντίκετοσ, αντιπαράκεςθ, απόκεμα, αποκθκάριοσ, αποκικθ, διάκεςθ, διακικθ, εγκάκετοσ,
ζκκεμα, ζκκεςθ, εκκζτθσ, ζκκετοσ, εμπρόκετοσ, επίκεςθ, επικετικόσ, επίκετο, κζμα,
κεματικόσ, κεμζλιο, κεμελιϊδθσ, Θζμιδα, κζςθ, κεςμόσ, κετόσ, κικθ, κατακζτθσ, νομοκζτθσ,
νουκεςία, παράκεμα, παράκεςθ, παρακετικά, παρακατακικθ, πρόςκεςθ, προςκετικόσ,
1

2. ΑΡΙ΢ΣΟΣΕΛΗ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ» - 8θ ενότθτα
πρόςκετοσ, προςκικθ, ςυγκατάκεςθ, ςφνκεςθ, ςυνκετικόσ, ςφνκετοσ, ςυνκικθ, τοποκεςία,
υιοκεςία, υπερκετικόσ, υποκετικόσ.
φκειροφςθσ < φκείρω (κ. φκερ-j-ω > φκζρρω με αφομοίωςθ > φκείρω με απλοποίθςθ και
αντζκταςθ, κ. φκαρ-, φκορ-, από μετάπτωςθ): αδιάφκοροσ, φκαρμζνοσ, φκαρτόσ, φκίςθ,
φκιςικόσ, φκορά, φκοροποιόσ.
ςῳ
ηοφςθσ < ςῴ (ρ. ςα-, κ. ςωFιδ-, > ςῴ με αποβολι του F και υπογραφι του ι- > ςῴ
ηω
δ-,
δ-j-ω >
ςῴ
ηω, κ. ςω < ρ. ςα-ο): άςωτοσ, διάςωςθ, διαςϊςτθσ, διαςωςτικόσ, ναυαγοςϊςτθσ,
ναυαγοςωςτικόσ, ςϊμα, ςϊοσ, ςωςίασ, ςϊςιμο, ςωςτικόσ, ςωςτόσ, ςωτιρασ, ςωτθρία,
ςωτιριοσ, ςϊφρων.
πάκθ < πάςχω: αδενοπάκεια, αντιπάκεια, αντιπακισ, αντιπακθτικόσ, απάκεια, απακισ,
εμπάκεια, εμπακισ, ευπάκεια, θδυπάκεια, καρδιοπάκεια, μετριοπάκεια, μετριοπακισ,
μυςτικοπάκεια, πάκθμα, πάκθςθ, πακθτικόσ, πακθτικότθτα, πακιάρθσ, πακογζνεια,
πακογόνοσ, πακολογία, πακολογικόσ, πάκοσ, πζνκιμοσ, πζνκοσ, πλθμμυροπακισ,
προςπάκεια, ςειςμοπακισ, ςυμπάκεια, ςυμπακισ, ςυμπακθτικόσ, ωραιοπακισ.
πράξεισ < πράττω (κ. πραγ-j-ω > πράττω ι πράςςω): αντίπραξθ, άπρακτοσ, απραξία, διάπραξθ,
είςπραξθ, ζμπρακτοσ, κοινοπραξία, πράγμα, πραγματεία, πράγματι, πραγματικόσ,
πραγματικότθτα, πραγματιςμόσ, πραγματογνϊμων, πραγματοποίθςθ, πρακτικόσ, πράκτορασ,
πρακτορείο, πραμάτεια, πράξθ, πραξικόπθμα, πραξικοπθματίασ, ςφμπραξθ.
ἐςτὶ ν < εἰ μὶ (ρ. ες- + -μι > ἐμ –μί με αφομοίωςθ, > εἰ -μὶ με απλοποίθςθ και αντζκταςθ):
ανοφςιοσ, εξουςιαςτικόσ, εςκλόσ, ετυμολογία, ετυμολογικόσ, ζτυμον, οντολογία, οντολογικόσ,
όντωσ, ουςία, ουςιαςτικόσ, παρόν, παροντικόσ, παρουςιαςτικό.
΢ΤΝΣΟΜΗ ΑΠΟΔΟ΢Η ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΤ
Ο Αριςτοτζλθσ ενιςχφει τθ κζςθ ςτθν οποία κατζλθξε ςτθν προθγοφμενθ ενότθτα, ότι θ αρετι
είναι μεςότθτα που προςδιορίηεται με βάςθ τα υποκειμενικά κριτιρια. Για να το πετφχει αυτό
ςυςχετίηει τθν αρετι με τισ τζχνεσ. ΢υγκεκριμζνα, αναφζρει ότι οι τεχνίτεσ επιδιϊκουν τθ
μεςότθτα, με τθν οποία δθμιουργοφν ολοκλθρωμζνα ζργα. Από αυτά δεν μποροφμε οφτε να
αφαιρζςουμε κάτι, γιατί κα τα οδθγιςουμε ςτθν ζλλειψθ, οφτε να προςκζςουμε κάτι, γιατί κα
τα οδθγιςουμε ςτθν υπερβολι. Η υπερβολι και θ ζλλειψθ φκείρουν τθν τελειότθτά τουσ, ενϊ
θ μεςότθτα τθ διαφυλάςςει. Αν λοιπόν θ τζχνθ ζχει ωσ ςτόχο τθσ τθ μεςότθτα, τότε αυτόσ
είναι ο ςτόχοσ και τθσ αρετισ –όπωσ και τθσ φφςθσ– αφοφ αυτι είναι ακριβζςτερθ και
ανϊτερθ από κάκε μορφι τζχνθσ. Ωςτόςο, ο φιλόςοφοσ διευκρινίηει ότι, όταν μιλάει για τθν
αρετι, εννοεί τθν θκικι αρετι, γιατί μόνο αυτι ςχετίηεται με τα ςυναιςκιματα και τισ πράξεισ,
ςτα οποία υπάρχει υπερβολι, ζλλειψθ και μεςότθτα.
Θεματική οργάνωση της ενότητας
Α) «Εἰ δὴ πᾶςα ἐπιςτιμθ… ςτοχαςτικι.» Η αρετι ενδεχομζνωσ ςτοχεφει ςτο μζςον, όπωσ θ
τζχνθ και θ φφςθ. Β) «Λζγω δὲ τὴν ἠκικιν· … καὶ τὸ μζςον.» Η μεςότθτα αφορά τθν θκικι
αρετι, όχι τθν διανοθτικι.
Ερμηνευτικά σχόλια
Α) «Εἰ δὴ πᾶςα ἐπιςτιμθ… ςτοχαςτικι.» Η ΑΡΕΣΗ ΕΝΔΕΧΟΜΕΝΩ΢ ΢ΣΟΧΕΤΕΙ ΢ΣΟ ΜΕ΢ΟΝ,
ΟΠΩ΢ Η ΣΕΧΝΗ ΚΑΙ Η ΦΤ΢Η. Η κζςθ του Αριςτοτζλθ ότι θ αρετι ενδεχομζνωσ ςτοχεφει ςτο
μζςον προκφπτει από δφο υποκετικζσ προκείμενεσ, μια εκτεταμζνθ παρενκετικι προςκικθ και
με δυνθτικι διατφπωςθ «ἂν εἴ θ». Χρειάηεται να παρακολουκιςουμε προςεκτικά τθν πορεία
τθσ ςκζψθσ του για να διαπιςτϊςουμε τθ μεκοδικότθτά τθσ και τθν ακρίβειά τθσ. ΢τθν
προθγοφμενθ ενότθτα ο Αριςτοτζλθσ αναφζρκθκε ςτθ μεςότθτα, υποκειμενικι και
αντικειμενικι, αλλά δεν τθ ςυνζδεςε ρθτά με τθν θκικι αρετι. Άλλωςτε τα παραδείγματά του
αναφζρονταν ςτθν αρικμθτικι αναλογία για να δείξει τθν αντικειμενικι μεςότθτα και ςτισ
διατροφικζσ ανάγκεσ των ακλθτϊν για να δείξει τθν υποκειμενικι μεςότθτα.
2

3. ΑΡΙ΢ΣΟΣΕΛΗ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ» - 8θ ενότθτα
1. «Εἰ δὴ πᾶςα ἐπιςτιμθ… πρὸσ τοῦτο βλζποντεσ ἐργάηονται)». 1θ υποκετικι προκείμενθ: Αν
θ τζχνθ ςτοχεφει ςτο μζςον, το οποίο διαφυλάςςει τθν τελειότθτα των ζργων. Ο Αριςτοτζλθσ
ζχει ιδθ διαπιςτϊςει ότι θ υποκειμενικι μεςότθτα είναι ειδοποιόσ διαφορά τθσ αρετισ ωσ
οριςτζασ ζννοιασ, αλλά είναι υποχρεωμζνοσ να δείξει ότι αυτό ιςχφει και για τθν θκικι αρετι.
΢υνεχίηει λοιπόν με υποκετικό ςυλλογιςμό ςυγκρίνοντασ τθν τζχνθ και τθ φφςθ με τθν θκικι
αρετι. Για να καταλιξει όμωσ ςτθ κζςθ αυτι, πρϊτα κα αναφερκεί ςτθ μεςότθτα που υπάρχει
ςτισ τζχνεσ. Εδϊ, είναι χριςιμο να επιςθμανκεί ότι οι όροι επιςτιμθ και τζχνθ ζχουν ςχεδόν το
ίδιο ςθμαςιολογικό περιεχόμενο ςτθν ενότθτα και δεν ζχουν καμία ςχζςθ με τουσ ίδιουσ
όρουσ, όταν χρθςιμοποιοφνται από τον Αριςτοτζλθ ωσ «διανοθτικζσ αρετζσ». Με τθν πρϊτθ
υποκετικι προκείμενθ ο Αριςτοτζλθσ δείχνει ότι κάκε τεχνικι εργαςία ςυνδζεται με ςκοπό και
πράξθ (οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ , πρὸσ τὸ μζςον βλζπουςα καὶ εἰ σ τοῦτο ἄγουςα τὰ ἔργα).
Μάλιςτα ο ςκοπόσ κακορίηει τθ γζνεςθ και θ ποιότθτα των μζςων «οὕτω» τθν ποιότθτα τθσ
πραγμάτωςθσ του ςκοποφ «εὖ ἐπιτελεῖ ». Ο τρόποσ πραγμάτωςθσ του ςκοποφ δίνεται
επεξθγθματικά με τα μετοχικά ςφνολα «βλζπουςα καὶ εἰ σ τοῦτο ἄγουςα τὰ ἔργα». Με τθ
μετοχι «βλζπουςα» εννοεί τθ κεωρθτικά προγενζςτερθ ςφλλθψθ του ςκοποφ που εδϊ
ταυτίηεται με τθ ςτόχευςθ του μζςου, και με τθ μετοχι «ἄγουςα» τθν πράξθ με τθν οποία
πραγματϊνεται ο ςκοπόσ τθσ μεςότθτασ. Η μεςότθτα εμφανίηεται δυνάμει ςτθ κεωρθτικι
ςφλλθψι τθσ ωσ ςκοποφ, ενϊ πραγματϊνεται ἐνεργείᾳ, κακϊσ με τθν πράξθ προςλαμβάνει τα
γνωρίςματά τθσ ςτα ζργα, δθλαδι το τζλειον και το αφταρκεσ.
2. «(ὅκεν εἰ ϊκαςιν ἐπιλζγειν…πρὸσ τοῦτο βλζποντεσ ἐργάηονται)» Παρενκετικι πρόςκετθ
ςτιριξθ τθσ υποκετικισ προκείμενθσ. Όταν λοιπόν θ τζχνθ - επιςτιμθ λειτουργεί ςωςτά,
επιδιϊκει τθ μεςότθτα και γι’ αυτό τα ζργα που δθμιουργεί είναι τζλεια, ολοκλθρωμζνα («τοῖ σ
εὖ ἔχουςιν ἔργοισ»). Με τον όρο «ολοκλθρωμζνο ζργο»εννοοφμε αυτό που βρίςκεται ςτθ
μεςότθτα, που τθρεί το μζτρο και τθν αρμονία και εξιςορροπεί τισ αντικζςεισ ανάμεςα ςτθν
υπερβολι και ςτθν ζλλειψθ. Γι’ αυτό από αυτό δεν μποροφμε οφτε να αφαιρζςουμε κάτι
(«οὔτ’ ἀφελεῖ ν»), γιατί δεν ζχει κάτι περιττό και με τθν αφαίρεςθ κα το οδθγιςουμε ςτθν
ζλλειψθ, οφτε να προςκζςουμε κάτι («οὔτε προςκεῖ ναι»), γιατί δεν του λείπει κάτι και με τθν
πρόςκεςθ κα το οδθγιςουμε ςτθν υπερβολι. Επομζνωσ, γίνεται κατανοθτό ότι θ υπερβολι
και θ ζλλειψθ διαταράςςουν τθν ιςορροπία και καταςτρζφουν τθν τελειότθτά του
(«φκειροφςθσ»), ενϊ θ μεςότθτα τθ διαφυλάςςει («ςῳ
ηοφςθσ»). ΢υγκεκριμζνα ο Αριςτοτζλθσ
αλλοφ αναφζρει ότι ζνα ζργο τζχνθσ δεν πρζπει να είναι οφτε «παμμζγεκεσ» οφτε
«πάμμικρον» (Ποιθτικι, 1450b, 37-39). Τπζρ τθσ τιρθςθσ του μζτρου ταςςόταν και ο Πλάτων,
ο οποίοσ ςτον «Φίλθβο» αναφζρει: «μετριότθσ γὰρ καὶ ςυμμετρία κάλλοσ διπου καὶ ἀρετὴ
πανταχοῦ ςυμβαίνει γίγνεςκαι» (= το μζτρο και θ ςυμμετρία ςυμβαίνει να μεταβάλλονται ςε
ομορφιά και αρετι,Φίλθβοσ, 64e, 6). Ενιςχφει πρόςκετα τα λεγόμενά του ο Αριςτοτζλθσ με
δεδομζνα από τον χϊρο τθσ εμπειρίασ. ΢τθν κακθμερινι πράξθ θ μεςότθτα είναι κφριο μζλθμα
του αγακοφ τεχνίτθ, δθλαδι εκείνου που ζχει ςυλλάβει και επιδιϊκει το τζλειο ζργο. Αξίηει να
ςχολιαςκοφν τα ριματα «εἰ ϊκαςιν» και «λζγομεν» όχι μόνο γιατί αποδίδουν τθν κοινι γνϊμθ
και κακθμερινι πρακτικι, αλλά και γιατί παραπζμπουν ςε μια μακρά φιλοςοφικι παράδοςθ:
α) ΢τθν κακθμερινι ηωι τουσ: αρκεί να κυμθκοφμε τισ γνωςτζσ φράςεισ «μθδὲν ἄγαν» και
«μζτρον ἄριςτον», που υποδεικνφουν τθν τιρθςθ του μζτρου. Επιπλζον, θ «ὕβρισ» προσ τουσ
κεοφσ αποτελοφςε υπζρβαςθ του μζτρου και επζφερε τθν τιμωρία. β) ΢τθν τζχνθ: τα κλαςικά
ζργα τζχνθσ των αρχαίων Ελλινων είχαν ωσ γνϊριςμα τθ μεςότθτα. Οι αρχαίοι Ζλλθνεσ, ςε
αντίκεςθ με τουσ ανατολικοφσ λαοφσ, απζφευγαν και αποδοκίμαηαν τθν υπερβολι ςτα ζργα
τουσ. γ) ΢τθ φιλοςοφία: Η αναφορά ςτο μζςον ωσ ςτοιχείο τελειότθτασ των ζργων επαναφζρει
τον ςχετικό προςωκρατικό προβλθματιςμό. Φαίνεται από μια άποψθ ςαν να ξαναπιάνει ο
Αριςτοτζλθσ το νιμα του Αναξίμανδρου, του Ηράκλειτου, του Πυκαγόρα. Η ζννοια τθσ
3

4. ΑΡΙ΢ΣΟΣΕΛΗ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ» - 8θ ενότθτα
«Δίκθσ», τθσ «παλίντονθσ αρμονίθσ», «του μζτρου» επανζρχεται με άμεςο και ζμμεςο τρόπο
ςτον ςτοχαςμό του Αριςτοτζλθ. Επίςθσ τθν τιρθςθ του μζτρου εξυμνοφςε τόςο ο Δθμόκριτοσ
όςο και ο Πλάτων. Ο Δθμόκριτοσ ζλεγε: «καλὸν ἐν παντὶ τὸ ἴ ςον, ὑπερβολὴ δὲ καὶ ἔλλειψισ
οὔ μοι δοκζει» (= ςε κάκε πράγμα καλό είναι το ίςιο (δθλαδι το μζτρο)˙ θ υπερβολι και θ
ζλλειψθ δεν μου αρζςει). Ο Πλάτων πάλι αναφζρει ςτον Φίλθβο: «μετριότθσ γὰρ καὶ
ςυμμετρία κάλλοσ διπου καὶ ἀρετὴ πανταχοῦ ςυμβαίνει γίγνεςκαι» (= το μζτρο και θ
ςυμμετρία ςυμβαίνει να μεταβάλλονται ςε ομορφιά και αρετι). Επίςθσ, ο Ιπποκράτθσ ςτθν
ιατρικι του, τόνιηε τθν αξία του μζτρου για τθ διατιρθςθ τθσ υγείασ. Ο Αριςτοτζλθσ βλζπει ότι
θ ςυμμετρία είναι ποςοτικι ζννοια, αναγκαία ωςτόςο ςτον ποιοτικό προςδιοριςμό του ζργου:
Άμεςα ωσ αρικμθτικι αναλογία, ωσ ποςοτικι ςχζςθ που εξαςφαλίηει τθν ιςορροπία. Ζμμεςα
ωσ προχπόκεςθ τθσ ποιότθτασ και μάλιςτα τθσ θκικισ. Ζτςι το υγιζσ ςϊμα (π.χ. ακλθτζσ), το
ολοκλθρωμζνο ζργο του εξειδικευμζνου χειρϊνακτα ι το ζργο τζχνθσ ςτθρίηουν τον ποιοτικό
τουσ χαρακτιρα ςτισ ποςοτικζσ ςχζςεισ. Σα παραδείγματα τθσ ενότθτασ 7 επιβεβαιϊνουν τθν
αριςτοτελικι αυτι αντίλθψθ.
3. «ἡ δ’ ἀρετὴ … καὶ ἡ φφςισ,»
2θ υποκετικι προκείμενθ: αν θ αρετι υπερζχει από κάκε τζχνθ, όπωσ και θ φφςθ.
΢το χωρίο αυτό ο Αριςτοτζλθσ ςυςχετίηει τισ ζννοιεσ τζχνθ (θ οποία εδϊ ταυτίηεται με τον όρο
«ἐπιςτιμθ»), φφςθ και αρετι και διαπιςτϊνει ότι ζχουν ζνα κοινό γνϊριςμα, αλλά και
διαφορζσ. Σο κοινό τουσ γνϊριςμα είναι ότι
και οι τρεισ ζχουν τθ δυνατότθτα να δθμιουργοφν μορφζσ. Η διαφορά τουσ ζγκειται ςε τι δίνει
μορφι θ κακεμιά. Ζτςι, λοιπόν: α) θ τζχνθ μορφοποιεί το υλικό τθσ, β) θ αρετι δίνει μορφι
ςτθν προςωπικότθτα του ανκρϊπου και γ) θ φφςθ δθμιουργεί κι αυτι τισ δικζσ τθσ μορφζσ.
Παράλλθλα, ο φιλόςοφοσ επιχειρεί να ιεραρχιςει τισ τρεισ αυτζσ ζννοιεσ. Ζτςι, κατ’ αυτόν, θ
φφςθ είναι ανϊτερθ από τθν τζχνθ, γιατί κάκε φυςικό ον ζχει τάςθ προσ τθν τελειότθτα. Από
τθ ςτιγμι δθλαδι που γεννιζται και αυξάνεται, οδθγείται, ανεξάρτθτα από τθ κζλθςι του, ςτο
«τζλοσ», ςτθν τελειότερθ μορφι του. Αντίκετα, τα ζργα τζχνθσ είναι ςτακερά και αμετάβλθτα
και δεν τείνουν πουκενά. Ο Αριςτοτζλθσ αναφζρει : «ο ςκοπόσ και το ωραίο είναι ςε
μεγαλφτερο βακμό παρόντα ςτθ φφςθ, παρά ςτα ζργα τθσ τζχνθσ» (Περὶ ηϊων μορίων, 639b,
19-21). Εξάλλου, όπωσ διαπιςτϊνει και ο Αςπάςιοσ, ο ςχολιαςτισ του Αριςτοτζλθ, «μιμεῖ ται
γὰρ τζχνθ τὴν φφςιν» (= θ τζχνθ μιμείται τθ φφςθ), γι’ αυτό και είναι κατϊτερθ αυτισ. Από τθν
άλλθ, θ αρετι είναι ανϊτερθ και από τθ φφςθ και από τθν τζχνθ, γιατί μορφοποιεί ςτθν ουςία
του τον άνκρωπο και αποτελεί φψιςτθ ζκφανςθ τθσ μεςότθτασ. Όπωσ, μάλιςτα, αναφζρει και
ο Αςπάςιοσ, θ αρετι είναι ανϊτερθ από τθν τζχνθ, γιατί θ αρετι είναι «τελειότθσ φφςεωσ καὶ
κατωρκωμζνθ φφςισ», δθλαδι μια φυςικι ιδιότθτα με επιτυχία οδθγθμζνθ ςτον ςκοπό τθσ.
Από τα παραπάνω γίνεται αντιλθπτό ότι, για τον Αριςτοτζλθ, ανϊτερθ όλων είναι θ αρετι,
ακολουκεί θ φφςθ και τελευταία ςτθν ιεράρχθςθ ζρχεται θ τζχνθ: Αρετι > φφςθ > τζχνθ
4. «τοῦ μζςου ἂν εἴ θ ςτοχαςτικι». ΢υμπζραςμα και ολοκλιρωςθ του ςυλλογιςμοφ.
Λογικά ςυνάγεται το ςυμπζραςμα ότι θ αρετι ενδεχομζνωσ ςτοχεφει ςτθ μεςότθτα. Σο
ςυμπζραςμα εκφζρεται με δυνθτικι ευκτικι, δθλαδι με δυνθτικι ζκφραςθ, απόλυτα
ςφμφωνθ με τον υποκετικό τρόπο ςκζψθσ και εκφοράσ του λόγου που προθγικθκε. Για να
αποδείξει, λοιπόν, ο Αριςτοτζλθσ ότι θ αρετι ζχει ωσ ςτόχο τθσ το μζςον, διατυπϊνει τον εξισ
υποκετικό ςυλλογιςμό: 1θ προκείμενθ: αν θ τζχνθ ςτοχεφει ςτο μζςον («Εἰ δὴ πᾶςα ἐπιςτιμθ
… ἄγουςα τὰ ἔργα») και 2θ προκείμενθ: αν θ αρετι είναι ακριβζςτερθ και ανϊτερθ από τθν
τζχνθ («ἡ δ’ ἀρετὴ πάςθσ τζχνθσ ἀκριβεςτζρα καὶ ἀμείνων ἐςτὶ ν»). ΢υμπζραςμα: θ αρετι ζχει
ωσ ςτόχο τθσ το μζςον («τοῦ μζςου ἂν εἴ θ ςτοχαςτικι»). Καλό είναι να επιςθμανκεί εδϊ ότι θ
χριςθ υποκετικοφ ςυλλογιςμοφ, ο οποίοσ βαςίηεται ςε προκείμενεσ από τισ οποίεσ θ μία
τουλάχιςτον είναι υποκετικι πρόταςθ, προςιδιάηει ςτο φφοσ του επιςτθμονικοφ λόγου, γιατί
4

5. ΑΡΙ΢ΣΟΣΕΛΗ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ» - 8θ ενότθτα
υποδθλϊνει μετριοπάκεια, διαλλακτικότθτα και ζλλειψθ δογματιςμοφ. Άλλωςτε, μζςα ςτο
πλαίςιο τθσ επιςτθμονικισ ζρευνασ εντάςςεται και θ διατφπωςθ υποκζςεων, οι οποίεσ
αργότερα επαλθκεφονται ι διαψεφδονται. Σθ μετριοπάκεια και τθ διαλλακτικότθτα
υποδθλϊνει και θ χριςθ τθσ δυνθτικισ ευκτικισ ςτο χωρίο «τοῦ μζςου ἂν εἴ θ ςτοχαςτικι», θ
οποία δθλϊνει αυτό που είναι δυνατό να γίνει ςτο παρόν και το μζλλον, δθλαδι το πικανό και
ενδεχόμενο. Η αρχικι αυτι υπόκεςθ κα πάρει τθ μορφι ςυμπεράςματοσ διατυπωμζνου ςε
οριςτικι ζγκλιςθ ςτθν αμζςωσ επόμενθ ενότθτα. Ασ μθν ξεχνάμε, εξάλλου, ότι ο Αριςτοτζλθσ
ςυνζγραψε τα Ηκικά Νικομάχεια (όπωσ πλθροφοροφμαςτε και από τθν ειςαγωγι του
ςχολικοφ εγχειριδίου) ςε ϊριμθ πια θλικία, τθν οποία χαρακτιριηε θ θρεμία, θ νθφαλιότθτα, θ
ϊριμθ ςκζψθ και θ ζλλειψθ δογματιςμοφ.
Β) «Λζγω δὲ τὴν ἠκικιν· … καὶ τὸ μζςον.» Η ΜΕ΢ΟΣΗΣΑ ΑΦΟΡΑ ΣΗΝ ΗΘΙΚΗ ΑΡΕΣΗ, ΟΧΙ ΣΗ
ΔΙΑΝΟΗΣΙΚΗ. ΢’ αυτό το ςθμείο ο Αριςτοτζλθσ ςυνδζει τθ μεςότθτα με τθν θκικι αρετι και
ςαφϊσ τθ διακρίνει από τισ προθγοφμενεσ εφαρμογζσ τθσ μεςότθτασ. Διαχωρίηει τθν θκικι
αρετι ωσ προϊόν τθσ ζξεωσ και ωσ προχπόκεςθ πράξεωσ από τθ διανοθτικι αρετι που
ςχετίηεται με τον νου και παραπζμπει ςτθ κεωρθτικι ηωι του ανκρϊπου. Διευκρινίηει ότι θ
θκικι αρετι αναφζρεται ςτα πάκθ και ςτισ πράξεισ, δθλαδι ςτθν εξωτερίκευςθ του
ανκρϊπου, ςτθ ςυμπεριφορά του εν γζνει. ΢τθν αριςτοτελικι ζννοια «πάκθ» αναφερκικαμε
και ςτθν 6θ ενότθτα των Ηκικϊν Νικομαχείων. Είδαμε λοιπόν ότι για τον Αριςτοτζλθ πάκθ
είναι θ επικυμία, θ οργι, ο φόβοσ, το κάρροσ, ο φκόνοσ, θ χαρά, θ φιλία, το μίςοσ, ο πόκοσ, θ
ηιλεια, θ λφπθ, δθλαδι αυτά που ςιμερα κα λζγαμε ςυναιςκιματα. Μάλιςτα, ο Αριςτοτζλθσ
κεωρεί ότι τα «πάκθ» είναι άλογεσ παρορμιςεισ τθσ ψυχισ και βιολογικζσ ιδιότθτεσ του
ανκρϊπινου είδουσ. ΢τισ ψυχικζσ καταςτάςεισ και ςτθ ςυμπεριφορά του ανκρϊπου βρίςκουν
εφαρμογι επίςθσ οι τρεισ ποςοτικζσ ζννοιεσ (υπερβολι, ζλλειψθ, το μζςον). Ακόμθ τα
ςυναιςκιματα και θ δράςθ του ανκρϊπου επιδζχονται τον ζλεγχο με βάςθ τισ τρεισ αυτζσ
ποςοτικζσ ζννοιεσ-κριτιρια. Από τθν άλλθ γίνεται φανερό ότι θ μεςότθτα αφορά τισ θκικζσ και
όχι τισ διανοθτικζσ αρετζσ. Κι αυτό, γιατί οι θκικζσ αρετζσ ςχετίηονται με τα ςυναιςκιματα και
τισ πράξεισ και ς’ αυτά υπάρχει υπερβολι, ζλλειψθ και μεςότθτα. Αντίκετα, οι διανοθτικζσ
αρετζσ δεν είναι μεςότθτεσ. ΢χετικά με τθ διανοθτικι αρετι τθσ ςοφίασ ο Αςπάςιοσ γράφει:
«φανερὸν δὲ ποιεῖ διὰ τοφτων ὅτι ἡ διανοθτικὴ ἀρετὴ οὐκ ἔςτι μεςότθσ· οὐ γὰρ δεῖ μζςωσ μὲν
εἰ δζναι, ὑπερβαλλόντωσ δὲ μι, ἀλλ’ ἐφ’ ὅςον οἷ όν τε εἰ δζναι ἄριςτα ἂν ἔχοι» (= με αυτά (ο
Αριςτοτζλθσ) κάνει φανερό ότι θ διανοθτικι αρετι δεν είναι μεςότθτα· γιατί δεν πρζπει να
ζχει κανείσ γνϊςεισ μεςαίασ ποιότθτασ και όχι υπερβολικά πολλζσ, αλλά κα
ιταν άριςτο να ζχει όςο το δυνατόν πιο πολλζσ γνϊςεισ). Δθλαδι ςτθν αρετι τθσ ςοφίασ
κεωρείται πολφ καλό να ζχει κανείσ πάρα πολλζσ γνϊςεισ, να βρίςκεται δθλαδι ςτθν
υπερβολι.
ΑΙ΢ΘΗΣΙΚΑ ΢ΧΟΛΙΑ
Αντικζςεισ «ἀφελεῖ ν ≠ προςκεῖ ναι» «φκειροφςθσ ≠ ςῳ
ηοφςθσ» «ἐλλείψεωσ, ὑπερβολῆσ ≠
μεςότθτοσ»
Επανάλθψθ «οὔτε – οὔτε»
Οι παραπάνω αντικζςεισ και θ επανάλθψθ των «οὔτε – οὔτε» τονίηουν τθν κρίςιμθ διαφορά
τθσ ζλλειψθσ και τθσ υπερβολισ από τθ μεςότθτα, κακϊσ και τθν άποψθ ότι θ υπερβολι και θ
ζλλειψθ ανατρζπουν τθν ιςορροπία που υπάρχει ςτα ζργα τζχνθσ, ενϊ θ μεςότθτα τθ
διαφυλάττει. Επίςθσ, μία ςθμαντικι διαφορά ςτθν ςυντακτικι δομι του κειμζνου αυτοφ ςε
ςχζςθ με τα προθγοφμενα είναι, ότι ενϊ ςτισ προθγοφμενεσ ενότθτεσ κυριαρχοφςε θ ςφνδεςθ
κατά παράταξθ, εδϊ ζχουμε υποταγμζνο λόγο, περιςςότερο ςυνειρμικό και επιςτθμονικό.
5