ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ / ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΟΎ ΠΕΔΙΟΥ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗΝ ΝΕΑ ΥΛΗ ΓΙΑ ΤΟ 2016

1. [ΚΕΦ.: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ] Επιμέλεια: Γ. Σόφη
1
ΙΣΤΟΡΙΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ
Α. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
1. Δημογραφικά δεδομενα (σ. 11-15)
α) Ο πληθυσμός
1η §
ΕΚΤΑΣΗ ΚΡΑΤΟΥΣ
ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΕΛΛΑΔΑΣ:
 φτωχή
 απαρχαιωμένες δομές
 μικρή σε έκταση
 ολιγάνθρωπη
ΣΥΝΟΡΑ: γραμμή Αμβρακικού – Παγασητικού
ΝΗΣΙΑ: Βόρειες Σποράδες κα Κυκλάδες
ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΟΣ ΚΟΡΜΟΣ: Ρούμελη – Μωριάς
ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΤΑ ΣΥΝΟΡΑ
1864-: Ιόνια νησιά
1881: Θεσσαλία
Βόρεια: εως Όλυμπο και Μακεδονία
2η §
ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΧΩΡΑΣ
ΜΙΚΡΗ ΠΥΚΝΟΤΗΤΑ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ
 15 κάτοικοι/τ.χλμ (1828)
 43 κάτοικοι/τ.χλμ. (1911)
 τριψήφιοι αντίστοιχα στη Δύση
ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΑΓΡΟΤΙΚΟΥ ΤΟΜΕΑ

2. [ΚΕΦ.: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ] Επιμέλεια: Γ. Σόφη
2
 εξάντληση τόπου και ανθρώπων
 εξαντλημένα εδάφη από την υπερβόσκηση και την
υλοτομία
 εκτεταμένη αγρανάπαυση
 προσπάθεια αγροτών για βελτίωση αποδόσεων
 θετικό στοιχείο τα περιφραγμένα περιβόλια
3η §
ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ
ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ
 Αύξηση πληθυσμού με γρήγορους ρυθμούς
 εξακολουθεί να είναι αραιοκατοικημένη η χώρα
 περιορισμένες οικονομικές δυνατότητες
 πενιχρά παραγωγικά πλεονάσματα
4Η §
ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ
ΚΡΙΜΑΪΚΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ
 1854: ναυτικος αποκλεισμός από τους Αγγλο-Γάλλους
κατά τη διάρκεια του Κριμαϊκού πολέμου
 πείνα, αρρώστιες, ανθρώπινες απώλειες
β) Οι μετακινήσεις μέσα και έξω από την Ελλάδα
1η §
Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΩΝ
ΠΟΛΕΩΝ
 μεγαλύτερες πόλεις αλλά όχι βιομηχανικά,
εμπορικά, χρηματιστικά αστικά κέντρα (όπως
στη Δύση)
 έμοιαζαν με μεγάλα χωριά
2η §
ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ
ΠΟΡΕΙΑ ΜΕΤΑΚΙΝΗΣΕΩΝ
 από την ύπαιθρο προς τα αστικά κέντρα (λίγες όμως
ευκαιρίες)
 προς
1. λιμάνια Ανατ. Μεσογείου
2. Μαύρης Θάλασσας
3. Δούναβη
4. Νότια Ρωσία
5. Μικρά Ασία
6. Αίγυπτο
 Αμερική (τέλος 19ου αρχές 20ου λόγω σταφιδικής κρίσης)
Σχολιασμός
1. Σύνορα Αμβρακικού – Παγασητικού (κόλπου) : Με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου
ωστόσο (10-22 Μαρτίου του 1829), οι τρεις Μεγάλες Δυνάμεις αποφάσισαν την
ανεξαρτησία του ελληνικού κράτους, με τον όρο ότι η Ελλάδα θα τελούσε υπό την
επικυριαρχία της Υψηλής Πύλης και καθοριζόταν ετήσιος φόρος προς τον σουλτάνο
1.500.000 γρόσια. Οριζόταν συνοριακή γραμμή στο ύψος Αμβρακικού – Παγασητικού
κόλπου, ενώ προβλεπόταν επίσης κληρονομικός ηγεμόνας της . Η αποδοχή του
Πρωτοκόλλου από την Υψηλή Πύλη έγινε με τη Συνθήκη της Αδριανούπολης (14 Σεπτ.
1829)

3. [ΚΕΦ.: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ] Επιμέλεια: Γ. Σόφη
3
2. Αγρανάπαυση ονομάζεται η προσωρινή διακοπή της καλλιέργειας ενός αγρού για να
αποκτήσει ξανά την παραγωγικότητα του. Συνήθως διαρκεί ένα χρόνο και εξαρτάται από
το είδος του εδάφους και τις κλιματικές συνθήκες που επικρατούν. Η αγρανάπαυση
είναι περισσότερο αναγκαία στους αγρούς που εφαρμόζεται εντατική μονοκαλλιέργεια
που έχει ως αποτέλεσμα την "κατανάλωση" των θρεπτικών συστατικών του εδάφους.
3. Ο Κριμαϊκός Πόλεμος (Οκτώβριος 1853 - Φεβρουάριος 1856) υπήρξε η ένοπλη
σύγκρουση μεταξύ της Ρωσικής Αυτοκρατορίας από τη μία πλευρά και των συμμαχικών
δυνάμεων της Βρετανικής Αυτοκρατορίας, της Αυτοκρατορίας της Γαλλίας, της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και του Βασιλείου της Σαρδηνίας από την άλλη πλευρά. Ο
βασιλιάς Όθωνας της Ελλάδας εκμεταλλεύτηκε την ευκαιρία υποκινώντας
επαναστατικά κινήματα κατά των Οθωμανών. Οι πρέσβεις των τεσσάρων μεγάλων
δυνάμεων επέδωσαν τελεσίγραφο με τις αξιώσεις τους στον Όθωνα, επιβάλλοντας του
να κηρύξει ουδετερότητα έναντι των εμπολέμων. Ακολούθησε ναυτικός αποκλεισμός
του Πειραιά. Έτσι, στις 13 Μαΐου 1854 γαλλικά πολεμικά πλοία εμφανίστηκαν στον
Πειραιά και αποβίβασαν στρατεύματα κατοχής. Τραγική συνέπεια της παρουσίας των
στρατευμάτων κατοχής ήταν η διάδοση της χολέρας στους πολίτες των Αθηνών και ο
θάνατος εκατοντάδων από την μεταδοτική αυτή ασθένεια.
4. Σταφιδική κρίση: Το κυριότερο εξαγωγικό προϊόν του Ελληνικού Βασιλείου, από την
Απελευθέρωση μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, ήταν η σταφίδα. Η ζήτηση
στην ευρωπαϊκή αγορά ήταν μεγάλη και η Ελλάδα ήταν ο κύριος εξαγωγέας. Η κύρια
αιτία της κρίσης του σταφιδεμπορίου ήταν η υπερπαραγωγή, που έριξε πολύ την
εξαγωγική τιμή της σταφίδας και που προκάλεσε αδιέξοδα και σημάδεψε την ελληνική
οικονομία στο τέλος του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού.
Ερωτήσεις
1. Πώς διαμορφώθηκαν τα σύνορα της Ελλάδας από τα πρώτα χρόνια της
Ανεξαρτησίας μέχρι το 1881;
1η παρ. «Η Ελλάδα δεν ήταν... τη Μακεδονία»
2. Να περιγράψετε την εικόνα του ελληνικού τοπίου τα πρώτα χρόνια του
ελεύθερου ελληνικού βίου και να τη συσχετίσετε με τη πληθυσμιακή
πυκνότητα του κράτους.
2η παρ. «Η πυκνότητα του πληθυσμού.. απέπνεε το τοπίο»
3. Να αναφερθείτε στην εξέλιξη του πληθυσμού του ελληνικού κράτους το
19ο αιώνα και στους παράγοντες που την επηρέασαν.
3η παρ. «Παρ’ όλα αυτά... της χώρας»
4. Τι γνωρίζετε για τις μετακινήσεις ελληνικών πληθυσμών εντός και εκτός
Ελλάδας ως και τις αρχές του 20ού αιώνα;
β. «Οι πόλεις μεγάλωναν... Ατλαντικό»

4. [ΚΕΦ.: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ] Επιμέλεια: Γ. Σόφη
4
Επεξεργασία πηγών
Αφού διαβάσετε τα παρακάτω ιστορικά παραθέματα και σε συνδυασμό με τις ιστορικές σας
γνώσεις να απαντήσετε στα εξής:
α. Ποιοι παράγοντες επηρέασαν την πορεία αύξησης του πληθυσμού της Ελλάδας;
β. Να παρουσιάσετε τα χαρακτηριστικά των μετακινήσεων των αγροτικών πληθυσμών μέσα
και έξω από την Ελλάδα και να τις ερμηνεύσετε
ΚΕΙΜΕΝΟ Α
Η Ελλάδα του 19ου αιώνα, όπως όλες οι χώρες στον κόσμο, γνώρισε και αυτή
τη δημογραφική έκρηξη. Από το 1840-1850 υπάρχει ένα ποιοτικό άλμα στο
ποσοστό της φυσικής πληθυσμιακής αύξησης: οι υγειονομικές επιπτώσεις
της βιομηχανικής επανάστασης εκτόπισαν οριστικά το «φυσιολογι κό»
ποσοστό θνησιμότητας. Έτσι, λοιπόν, γύρω στα μέσα του περασμένού (σημ.
19ου) αιώνα, υπάρχει μια αισθητή πτώση του ποσοστού θνησιμότητας, που
στις αρχές του 19ου αιώνα θα έπρεπε να φτάνει στα 20%, και το 1900 στα
17%. Συγχρόνως, φαίνεται πως εξαφανίζονται οι επιδημίες.
Κ. Τσουκαλάς, Εξάρτηση και αναπαραγωγή – Ο κοινωνικός ρόλος των
εκπαιδευτικών μηχανισμών στην Ελλάδα (1830 – 1922), σελ. 97- 98
ΚΕΙΜΕΝΟ Β
Είναι αλήθεια πως ο σχηματισμός των ελληνικών πόλεων (που στην ουσία
ήταν ανύπαρκτες την εποχή που δημιουργήθηκε το ελεύθερο βασίλειο),
προκύπτει βασικά από τη συρροή εργατών στα αστικά κέντρα. Όμως σ’
ολόκληρο το 19ο αιώνα είναι εντελώς αδύνατο να δώσουμε ακριβείς
αριθμούς (...)
Το τμήμα εκείνο του αστικού πληθυσμού που αυξήθηκε λόγω της
εσωτερικής μετανάστευσης δε θα πρέπει συνεπώς να ξεπερνάει το πολύ τις
100.000 κατοίκους. Συμπεραίνουμε, λοιπόν, ότι το μεταναστευτικό ρεύμα
προς το εξωτερικό ήταν αριθμητικά ισχυρότερο από το ρεύμα
αστικοποίησης. Με άλλα λόγια περισσότεροι κάτοικοι της ελληνικής
επαρχίας οδήγούνται προς το εξωτερικό, παρά προς τις πόλεις. Επιπλέον,
παρατηρούμε κι ένα ρεύμα παλιννόστησης από τις ελληνικές κοινότητες του
εξωτερικού κατευθείαν προς την Αθήνα.
ό.π. σελ. 107

5. [ΚΕΦ.: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ] Επιμέλεια: Γ. Σόφη
5
2. Οι παραγωγικές δυνάμεις μέσα και έξω από την
Ελλάδα και η Μεγάλη Ιδέα (σελ. 15-16)
1η §
ΑΙΤΙΕΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ
ΔΥΣΠΡΑΓΙΑΣ
ΠΟΛΛΕΣ ΔΕΚΑΕΤΙΕΣ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑ
 η Ελλάδα εξακολουθεί να μοιάζει περισσότερο
με την Ανατολή παρά με τη Δύση
ΑΙΤΙΑ
1. Απουσίαζαν τα ισχυρά κέντρα ανάπτυξης
2. Η χώρα δε διέθετε σημαντικές πρώτες ύλες
3. Δεν είχε πλεονάζον ειδικευμένο ή φθηνό
εργατικό δυναμικό
4. η συσσώρευση κεφαλαίο (ιδιωτικού ή
δημοσίου) ήταν ελάχιστη
5. η εσωτερική αγορά ήταν περιορισμένη έως
ασήμαντη
2η §
Η ΣΤΑΣΗ ΤΗΣ
ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ
ΔΙΑΣΠΟΡΑΣ
Η ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΣΤΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ
 ισχυρά κέντρα ελληνισμού κυριαρχούν στο χώρο τους και
ευρύτερα
 ελληνικά κεφάλαια και πλούτος αναπτύσσονται:
 από την Ουκρανία έως το Σουδάν
 από το Δούναβη έως τον Καύκασο
 από τη Σμύρνη έως την Κιλικία
Η ΣΤΑΣΗ ΠΡΟΣ ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ
— ήταν για πολλά χρόνια μια κακή ανάμνηση
— οι δικές τους επιτυχίες φαίνονταν ανώτερες σε σύγκριση με
τη στασιμότητα και την ένδεια της Ελλάδας
Η ΑΛΛΑΓΗ ΤΗΣ ΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥΣ
 προς το τέλος του 19ου αι. οι συνθήκες για τους Έλληνες της
Διασποράς δυσκολεύουν  βλέπουν την Ελλάδα ως
ασφαλές καταφύγιο και πεδίο ανάπτυξης οικονομικών
δραστηριοτήτων.
3η §
Η ΜΕΓΑΛΗ ΙΔΕΑ
ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ
η πρόοδος του ελληνισμού της Διασποράς ενίσχυε την ιδέα ότι το
μικρό ελληνικό βασίλειο ήταν ημιτελής κατασκευή, θεμέλιο για
κάτι μεγαλύτερο.
Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΙΔΕΑΣ
 δημιουργούσε προσδοκίες για ολοκλήρωση του εθνικού
οράματος
 προϋπέθετε σημαντική διεύρυνση των συνόρων
 είχε επιπτώσεις στον πολιτικό και οικονομικό χώρο
 οι ελληνικές κυβερνήσεις δεν ενδιαφέρονταν αποκλειστικά για
τα εσωτερικά ζητήματα
 όλα συνυφαίνονταν με το εθνικό όραμα 1. το κόστος των
προσπαθειών μεγάλωνε 2. οι οικονομικές πρωτοβουλίες
επηρεάζονταν από τις εθνικές κρίσεις

6. [ΚΕΦ.: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ] Επιμέλεια: Γ. Σόφη
6
Ορισμοί
 Μεγάλη Ιδέα: εθνική ιδεολογία που διαμορφώθηκε στην Ελλάδα, ενισχυόταν από
την πρόοδο του εκτός των εθνικών συνόρων ελληνισμού και στηριζόταν στην
άποψη ότι το υπάρχον κράτος δεν ήταν παρά μία ημιτελής κατασκευή, τα θεμέλια
απλώς για κάτι μεγαλύτερο. Δημιουργούσε προσδοκίες για ολοκλήρωση του
εθνικού οράματος, που προϋπέθετε σημαντική διεύρυνση των συνόρων. Είχε
επιπτώσεις στον πολιτικό και οικονομικό χώρο ιδιαίτερα σε εποχές που τα
προβλήματα έμοιαζαν με ανοιχτές πληγές (π.χ. κρητικό, μακεδονικό ζήτημα). (+σελ.
48) Η Μεγάλη Ιδέα και οι προϋποθέσεις της, ο εκσυγχρονισμός του κράτους,
αποτέλεσαν ισχυρά ιδεολογικά, πολιτικά και οικονομικά ερείσματα για τη
διεκδίκηση της Μεγάλης Ελλάδας με πιθανότητα επιτυχίας.
Σχολιασμός
Ως απόδημος Ελληνισμός ή ελληνική διασπορά χαρακτηρίζεται το σύνολο των
εκπατρισμένων Ελλήνων, που μολονότι εγκαταστάθηκε, έστω και με σχετική μονιμότητα,
σε χώρες ή περιοχές εκτός του εθνικού χώρου, εξακολουθεί να συντηρεί, σε επίπεδο
συλλογικό ή και ατομικό, τις υλικές, πολιτιστικές και συναισθηματικές του σχέσεις με τη
χώρα της άμεσης ή της παλαιότερης καταγωγής του[1]. Ο όρος αυτός δίδεται σε
αντιδιαστολή με τον ξενιτεμένο Ελληνισμό που περιλαμβάνει και Έλληνες που βρίσκονται
μεν στο εξωτερικό αλλά δεν διαμένουν μόνιμα εκτός Ελλάδας π.χ. οι Έλληνες ναυτικοί,
διπλωμάτες, εμπορικοί αντιπρόσωποι κ.λπ.. Με την αυτή σημασία του όρου αποδίδεται
και για κάθε απόδημο Έλληνα ο όρος «Έλληνας του εξωτερικού». Κατά το 19ο αίωνα οι
Έλληνες της Διασποράς στην Ευρώπη είχαν έντονη οκονομική παρουσία και
δραστηριοποιούνταν κυρίως στο εμπόριο.
Ερωτήσεις
1. Να αναφέρετε τα αίτια της οικονομικής και τεχνολογικής καθυστέρησης τα πρώτα
χρόνια του βίου του ελληνικού κράτους σε σχέση με την Ευρώπη.
1η παρ., σελ. 15 «Πολλές δεκαετίες... ασήμαντη»
2. Ποια στάση κράτησε η ελληνική διασπορά απέναντι στο ελληνικό κράτος ως τα τέλη
του 19ου αιώνα;
2η παρ. σελ. 15, «Επιπλέον, η χώρα... οικονομικών δραστηριοτήτων»
3. Τι γνωρίζετε για τη «Μεγάλη Ιδέα» και πώς επηρέαζε αυτή η εθνική ιδεολογία την
οικονομική και πολιτική ζωή της Ελλάδας;
3η παρ. σελ. 15-16 «Στο μεταξύ η πρόοδος... έρμαια των εθνικών κρίσεων»

7. [ΚΕΦ.: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ] Επιμέλεια: Γ. Σόφη
7
Β. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΤΑ ΤΟ 19Ο
ΑΙΩΝΑ
1. Το εμπόριο
1η §
ΑΙΤΙΕΣ
ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΕΝΟΥ
ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ
ΕΜΠΟΡΙΟΥ
ΚΑΘΗΛΩΣΗ ΕΜΠΟΡΙΟΥ ΤΟ 19ο ΑΙ.
1. τα οικονομικά μεγέθη της χώρας
2. ο μικρός πληθυσμός
3. η περιορισμένη αγοραστική δυνατότητα
4. απουσία παραγωγικών μονάδων μεγάλου
μεγέθους
ΑΛΛΑΓΗ ΤΙΣ ΤΕΛΕΥΤΑΙΕΣ ΔΕΚΑΕΤΙΕΣ
 άξια λόγου εμπορική
 σε μεγάλο ποσοστό τροφοδοτήθηκε από
εισαγόμενα καταναλωτικά προϊόντα
2η §
ΠΑΘΗΤΙΚΟ ΙΣΟΖΥΓΙΟ
ΠΛΗΡΩΜΩΝ
ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ ΕΜΠΟΡΙΟ
ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ
— εμπόριο έως το 1913 κυρίως εξωτερικό
— βασικό πρόβλημα το ισοζύγιο πληρωμών, η Ελλάδα
αγόραζε από το εξωτερικό περισσότερα απ’ όσα πωλούσε
— συνέβαλλε στην αντιμετώπιση του επισιτιστικού
προβλήματος
— η πλέον αξιόπιστη πηγή εσόδων για τα δημόσια ταμεία
(έσοδα τελωνείων)
Η ΣΤΑΣΗ ΠΡΟΣ ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ
— ήταν για πολλά χρόνια μια κακή ανάμνηση
— οι δικές τους επιτυχίες φαίνονταν ανώτερες σε σύγκριση
με τη στασιμότητα και την ένδεια της Ελλάδας
Η ΑΛΛΑΓΗ ΤΗΣ ΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥΣ
 προς το τέλος του 19ου αι. οι συνθήκες για τους Έλληνες
της Διασποράς δυσκολεύουν  βλέπουν την Ελλάδα ως
ασφαλές καταφύγιο και πεδίο ανάπτυξης οικονομικών
δραστηριοτήτων.

8. [ΚΕΦ.: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ] Επιμέλεια: Γ. Σόφη
8
3η §
ΑΥΞΗΣΗ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ
ΕΜΠΟΡΙΟΥ
Ρυθμοί ανάλογοι
— με τη γενικότερη βελτίωση των οικονομικών μεγεθών
— με τους ρυθμούς ανάπτυξης της διεθνούς εμπορικής
κίνησης
στατιστικά, η αύξηση των συναλλαγών εντυπωσιακή
 1851: 36.000.000 χρυσές δρχ. (αξία
εισαγωγών+εξαγωγών)
 1901:235.000.000
 1911: 315.000.000
ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΑΥΞΗΣΗΣ:
1. διεύρυνση Ελλάδας (προσάρτηση Ιονίων Νήσων –
Θεσσαλίας)
2. αύξηση πληθυσμού κατά 2,5 φορές
4η – 5η
ΕΙΔΗ ΕΞΑΓΩΓΙΚΟΥ
ΕΜΠΟΡΙΟΥ
4η §
ΚΥΡΙΑ ΕΞΑΓΩΓΙΜΑ
ΕΙΔΗ
παραγωγικά προϊόντα
— 2/3 σε αξία τα γεωργικά προϊόντα
— 3/4 στη δεκαετία 1900-1910
ΚΥΡΙΑ ΕΙΔΗ
1. στην πρώτη θέση η σταφίδα (1/2 συνολικών εξαγωγών
2. ελαιόλαδο
3. κρασί (μετά το 1900)
5Η
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ
ΕΞΑΓΩΓΙΜΑ ΕΙΔΗ
1. μικρές ποσότητες φυτικών προϊόντων για βιομ.
επεξεργασία (π.χ. βαμβάκι, καπνός)  2-3%
2. κατεργασμένα δέρματα (μέχρι το 1880)
3. μεταλλευτικά προϊόντα (1/5 των εξαγωγών), κυρίως
μόλυβδο, μαγγανιούχα μεταλλεύματα, σμύριδα, θηραϊκή
γη
4. ασήμαντες εξαγωγές βιομηχανικών προϊόντων
6η
ΕΙΣΑΓΩΓΕΣ
αγροτικά είδη (1/3 σε αξία)
 δημητριακά (σιτάρι)
βιομηχανικά είδη
 υφάσματα
 νήματα
 ορυκτά (άνθρακας)
 ξυλεία
 χημικά προϊόντα
 μηχανήματα
7Η
ΧΩΡΕΣ ΜΕ
ΕΜΠΟΡΙΚΟΥΣ
ΔΕΣΜΟΥΣ
Βιομηχανικά κράτη Δυτ. Ευρώπης
1. Αγγλία (εξαγωγή σταφίδας, σημαντικό ποσοστό
μεταλλευμάτων)
2. Γαλλία
3. μικρότερα κράτη π.χ. Βέλγιο
Οθωμανική Αυτοκρατορία
 λιγότερες εμπορικές σχέσεις από πλευράς όγκου και
αξίας

9. [ΚΕΦ.: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ] Επιμέλεια: Γ. Σόφη
9
8Η
ΕΛΛΗΝΙΚΗ
ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΣΤΟ
ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ
Ισχυροί ελληνικοί εμπορικοί οίκοι στις γύρω από την Ελλάδα
περιοχές
1. Νότια Ρωσία
2. περιοχές Δούναβη
3. Κωνσταντινούπολη
4. άλλα λιμάνια Οθωμανική Αυτοκρατορίας
5. Σμύρνη
6. Αλεξάνδρεια
 ανταγωνισμός με τους εγχώριους εμπόρους αλλά και
τους ισχυρούς εμπορικούς οίκους της Δύσης
Σχολιασμός
1. σμύριδα: Η σμύριδα Νάξου χρησιμοποιούνταν για την κατασκευή μυλοπετρών σε
αλευρόμυλους. Κονιοποιημένο χρησιμοποιείται ευρέως ως λειαντικό: στίλβωση λίθων
όταν βρέχεται με νερό, ή μέταλλων όταν αναμειγνύεται με λάδι. Η κονιοποιημένη
σμύριδα χρησιμοποιείται για κατασκευή γυαλόχαρτου όταν χρησιμοποιείται σε
επιφάνειες που καλύπτονται με κόλλα. Μετά τη δημιουργία του Ελληνικού κράτους η
ναξία σμύρις φθάνει βαθμιαία να θεωρείται ως ένα από τα κυριότερα εξαγωγικά
προϊόντα. Με νόμους που ξεκινούν από το 1852 ορίζεται ότι η σμύρις εξορύσσεται και
διατίθεται αποκλειστικά για λογαριασμό του δημοσίου μέσω του Ελληνικού
Μονοπωλίου.
2. θηραϊκή γη: Ηφαιστειακή σποδός που προέρχεται από το ηφαίστειο της Σαντορίνης και
καλύπτει σχεδόν όλη την επιφάνεια των νησιών Σαντορίνη, Θηρασία και Ασπρονήσι, με
στρώμα πάχους 15-50 μ.
Ερωτήσεις
1. Σε ποια κατάσταση βρισκόταν η εσωτερική εμπορική κίνηση κατά το 19ο αιώνα;
1η §, σελ. 17, «Τα οικονομικά μεγέθη... προϊόντα»
2. Ποιοι παράγοντες διαμόρφωναν το ισοζύγιο πληρωμών της χώρας σε ό,τι αφορά τις
εμπορικές συναλλαγές;
2η § σελ. 17, «Για τους ίδιους λόγους... δημοσίων εσόδων»
3. Να περιγράψετε τη διαμόρφωση των εμπορικών συναλλαγών ως το 1911, αναλύοντας
ταυτόχρονα και τους παράγοντες που συνετέλεσαν στην αύξησή τους.
3η § σελ. 18, «Η ανάπτυξη... κατά 2,5 φορές»
4. Τι γνωρίζετε για τις ελληνικές εξαγωγές κατά τη διάρκεια του 19ου και ως τις αρχές του
20ού αιώνα;
4η – 5η § σελ. 18, «Αν λάβουμε υπόψη... κυριολεκτικά ασήμαντες»
+ 7η σελ. 19 «Οι χώρες... όγκου και αξίας»

10. [ΚΕΦ.: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ] Επιμέλεια: Γ. Σόφη
10
5. Να αναφέρετε τα κύρια προϊόντα που εισήγαγε η Ελλάδα, καθώς και τις χώρες με τις
οποίες διατηρούσε εμπορικές σχέσεις.
6η § σελ. 18, «Στις εισαγωγές... μηχανημάτων»
6. Να αναφέρετε τις εκτός της Ελλάδας περιοχές στις οποίες είχαν επεκτείνει τις
δραστηριότητές τους οι ισχυροί ελληνικοί εμπορικοί οίκοι.
8η σελ. 19, «Η ελληνική εμπορική... κρατών της Δύσης»
2. Η εμπορική ναυτιλία
1η
§ Συνθήκες ανάπτυξης πριν την Επανάσταση
Tο 18ο αιώνα αναπτύσσεται η ναυτιλία λόγω:
1. εξόδου της Ρωσίας στη Μαύρη Θάλασσα
2. της συνθήκης του Κιουτσούκ-Καϊναρτζή
3. Γαλλικής επανάστασης / Ναπολεόντειων πολέμων
2η
§ Συνθήκες κατά τη διάρκεια της Επανάστασης
Στη διάρκεια της Επανάστασης η ναυτιλία παρακμάζει γιατί:
1. ο εμπορικός στόλος μετατρέπεται σε πολεμικό
2. οι δρόμοι του εμπορίου κλείνουν
3. καταστρέφονται παραδοσιακά ναυτιλιακά κέντρα
3η
§ 1830 -1919: μετά την Επανάσταση
Στο νεοσύστατο κράτος νέο κέντρο η Σύρος λόγω:
1. της στρατηγικής της θέσης
2. της δυναμικής παρουσίας των Ελλήνων της διασποράς στην ευρύτερη περιοχή
4η
§ Πορεία ναυτιλίας – Συντελεστές ανάπτυξης
Το 19ο αιώνα η ελληνική ναυτιλία έχει γενικά ανοδική πορεία καθώς:
1. αυξάνεται ο αριθμός και η χωρητικότητα των πλοίων
2. αντικαθίστανται σταδιακά τα ιστιοφόρα από ατμόπλοια
3. γίνονται δημόσια έργα (λιμάνια, φαροσήμανση)
5η
§ Εισαγωγή στην εποχή του ατμού
Η είσοδος του ατμού οδηγεί στην αναζήτηση κεφαλαίων από:
1. εταιρίες
2. ισχυρά επιχειρηματικά σχήματα
Χρηματοδότες της νέας εξέλιξης είναι:
1. το κράτος
2. οι τράπεζες
3. οι ομογενείς
Προβλήματα ανάπτυξης της ατμοπλοΐας είναι:
1. η περιορισμένη διαθεσιμότητα κεφαλαίων

11. [ΚΕΦ.: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ] Επιμέλεια: Γ. Σόφη
11
2. ο αυξημένος επιχειρηματικός κίνδυνος
6η
§ Συνέπειες Α΄ Παγκοσμίου στη ναυτιλία
Η ανάπτυξη έρχεται αλλά καταστρέφεται από τον Α΄ παγκόσμιο πόλεμο.
Ερωτήσεις
1. Πώς διαμορφώθηκε η ναυτιλιακή δραστηριότητα πριν την ελληνική επανάσταση και
ποιοι παράγοντες έδωσαν ώθηση στην ελληνική ναυτιλία να αναπτυχθεί σε αυτό το
διάστημα;
«Στη διάρκεια του 18ου... να εκμεταλλευθούν οι Έλληνες»
2. Να παρουσιάσετε τις συνέπειες που προκάλεσε η ελληνική επανάσταση του 1821 στην
εμπορική ναυτιλία.
«Ακολούθησαν δύσκολα χρόνια... των ναυτικών υποθέσεων»
3. Ποιοι λόγοι οδήγησαν στην ανάπτυξη νέων ναυτιλιακών κέντρων μετά την ανακήρυξη
της ανεξαρτησίας του ελληνικού κράτους;
«Στο ελληνικό κράτος... αργότερα την Αίγυπτο»
4. Τι γνωρίζετε για την πορεία της ελληνικής εμπορικής ναυτιλίας στα μέσα του 19ου
αιώνα και τους παράγοντες που την επηρέασαν;
«Στη διάρκεια του 19ου αιώνα... ελληνικές θάλασσες»
5. Να αναφέρετε τις συνέπειες που είχε για την ελληνική ναυτιλία η ατμοκίνηση και τις
προσπάθειες που έγιναν για να εκσυγχρονιστούν τα ελληνικά πλοία.
«Οι πρωτοβουλίες... ελληνικής ατμοπλοΐας»
6. Ποια ήταν η κατάσταση του ελληνικού εμπορικού στόλου την τελευταία δεκαετία του
19ου αιώνα και μέχρι τη λήξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου;
«Η παρουσία της άρχισε να γίνεται αισθητή... χρειάστηκε μια νέα αρχή»
3. Η διανομή των εθνικών κτημάτων
1η
§ o όρος «εθνικές γαίες»
 «Εθνικές γαίες»: Κτηματικές ιδιοκτησίες των Οθωμανών που περιήλθαν στον έλεγχο
του ελληνικού κράτους «επαναστατικώ δικαίω».
2η
§ Δυνατότητες χρήσης
 Χρησιμοποιήθηκαν ως:
1. υποθήκες για τη σύναψη δανείων
2. μέσα εξασφάλισης εσόδων μέσω της εκποίησής τους

12. [ΚΕΦ.: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ] Επιμέλεια: Γ. Σόφη
12
3η
– 4η
§ Προβλήματα κατά τη διανομή
 Εμπόδια για τη διανομή τους:
1. τα ισχυρά δικαιώματα ιδιοκτησίας των ανθρώπων που τα καλλιεργούσαν για
χρόνια
2. η έλλειψη ξεκάθαρων τίτλων ιδιοκτησίας
3. τα επάλληλα δικαιώματα επί της γης
4. η απευθείας εξαγορά τους από ιδιώτες χωρίς κρατική διαμεσολάβηση
5. οι καταπατήσεις
6. η προσαρμογή από το οθωμανικό στο βυζαντινορωμαϊκό δίκαιο
6η
§ Αιτίες πολυτεμαχισμου - συνεπειες
Οι «εθνικές γαίες» οδηγούνταν σε πολυτεμαχισμό λόγω:
1. έλλειψης μεγάλων κεφαλαίων
2. τάσης απόκτησης ακίνητης περιουσίας στις πόλεις
Αποτελέσματα:
1. αποτράπηκαν οι κοινωνικές εντάσεις και συγκρούσεις
2. οι μικρές ιδιοκτησίες ήταν ευάλωτες σε κρίσεις, στις διαθέσεις της αγοράς και στους
φόρους
3. ευνοήθηκε η ανάπτυξη ενός συστήματος πολιτικής προστασίας
6η
– 8η
§ Νομοθετικές ρυθμίσεις 1870-1871:
Στόχοι – ρυθμίσεις - αποτελέσματα
 1870-1871: νομοθετικές ρυθμίσεις με στόχο:
1. να εξασφαλιστούν οι ακτήμονες χωρικοί
2. το κράτος να εξασφαλίσει έσοδα μέσω της εκποίησης
 Αντιφατικοί στόχοι που οδήγησαν μεν σε σημαντική διανομή γαιών αλλά με τα μισά
έσοδα για το κράτος.
Ερωτήσεις
1. Τι ονομάζουμε «εθνικές γαίες», ποια η έκτασή τους και πώς τις χρησιμοποίησαν οι
ελληνικές επαναστατικές κυβερνήσεις;
«Από τα πολλά προβλήματα... 5.000.000 στρέμματα»
2. Να αναφέρετε και να ερμηνεύσετε τα προβλήματα που δημιουργήθηκαν γύρω από τη
διανομή των εθνικών γαιών, σε σχέση με τους καλλιεργητές που είχαν δικαιώματα
εκμετάλλευσης της γης προεπαναστατικά.
«Η διανομή... δικαιώματα επί της γης»
3. Ποια ήταν η τύχη των εθνικών γαιών της Στερεάς Ελλάδας;
«Από την άλλη πλευρά... ατασθαλίες»
4. Ποιοι λόγοι οδήγησαν στον πολυτεμαχισμό των εθνικών γαιών και ποιες συνέπειες
προκλήθηκαν εξαιτίας αυτού του γεγονότος σε πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο;
«Γενικότερα όμως... κατά την προεπαναστατική περίοδο»

13. [ΚΕΦ.: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ] Επιμέλεια: Γ. Σόφη
13
5. Να αναφέρετε τους στόχους που έθεσαν οι νομοθετικές ρυθμίσεις στην περίοδο 1870-
1871 σχετικά με την αντιμετώπιση του ζητήματος των εθνικών γαιών.
«Η οριστική αντιμετώπιση... ικανοποιητικό βαθμό»
6. Πώς ρυθμίστηκε οριστικά το ζήτημα των εθνικών γαιών και ποια αποτελέσματα
επέφερε αυτή η ρύθμιση;
«Σύμφωνα με τις σχετικές ... εθνικής αυτής ιδιοκτησίας»
4. Η εκμετάλλευση των ορυχείων
1η
§ Δυνατότητες εκμετάλλευσης
 Η απουσία βαριάς βιομηχανίας στην Ελλάδα περιόριζε το ενδιαφέρον για
εκμετάλλευση του υπεδάφους.
 Οι δραστηριότητες αυτές αποσκοπούσαν:
1. σε εξαγωγές μεταλλευτικών προϊόντων για τις δυτικές βιομηχανίες
2. στην εξυπηρέτηση τοπικών αναγκών με προϊόντα λατομείων και οικοδομικά υλικά
2η
§ Αίτια ανάπτυξης – Νομοθεσία - Συγκυρία
 Η εκμετάλλευση των κοιτασμάτων ενθαρρύνθηκε λόγω:
1. της νομοθεσίας στη δεκαετία του 1860 που εκχωρούσε μεταλλευτικά δικαιώματα
με ευνοϊκούς όρους
2. των διαφόρων συγκυριών (π.χ διώρυγα του Σουέζ)
3η
– 5η
§ Περιοχές - προϊόντα
 1866 Λαύριο: γαλλοϊταλική εταιρία εξορύσσει μεταλλεύματα:
1. από τα κοιτάσματα
2. από τις «σκωρίες»
 Άλλες περιοχές εκμετάλλευσης:
1. Μήλος
2. Νάξος
3. Θήρα
Υλικά εξόρυξης:
1. άργυρος
2. μόλυβδος
3. θειάφι
4. σμύριδα
5. θηραϊκή γη
6. μάρμαρο
7. αλάτι
Σχολιασμός
Ο Ιωάννης Βαπτιστής Σερπιέρης (Giovanni Battista Serpieri) (1832[1], Ρίμινι - Αθήνα, 1887[2])
ήταν Ιταλός επιχειρηματίας, ο οποίος δραστηριοποιήθηκε στο Λαύριο, αλλά και σε άλλα
μέρη της Ελλάδας, με μεταλλευτικές εργασίες. Ήταν ένας από τους πρώτους επιχειρηματίες

14. [ΚΕΦ.: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ] Επιμέλεια: Γ. Σόφη
14
που ασχολήθηκαν με τη μεταλλευτική στη νεώτερη ΕλλάδαΣτην Ελλάδα ίδρυσε το 1864 την
εταιρεία Roux - Serpieri - Fressynet C.E., με συνέταιρο το γαλλικό τραπεζικό οίκο I.Roux -
Fressynet με έδρα τη Μασσαλία, για να εκμεταλλευθεί μεταλλεύματα αργυρούχου
μολύβδου (αλλά και τα υπολείμματα από τις αρχαίες εκμεταλλεύσεις) στο Λαύριο,
ακολουθώντας το παράδειγμα του πατέρα του στη Σαρδηνία, αναβιώνοντας τα Μεταλλεία
Λαυρίου τα οποία είχαν μείνει ανενεργά από την αρχαιότητα. Η εταιρεία λειτούργησε έως
το 1873, οπότε μετά το Λαυρεωτικό ζήτημα, εξαγοράσθηκε από την Τράπεζα
Κωνσταντινουπόλεως με κύριο μέτοχο τον Ανδρέα Συγγρό και δημιουργήθηκε η Ε.Ε.Μ.Λ.
Ελληνική Εταιρεία Μεταλλείων Λαυρίου με έργο την εκμετάλλευση των σκωριών και των
εκβολάδων από τις αρχαίες εκμεταλλεύσεις στην οποία συμμετείχε και ο Σερπιέρης.. Ο
Σερπιέρης δραστηριοποιήθηκε επίσης στο φωταέριο. Ο Σερπιέρης, ως ιδιοκτήτης μιας εκ
των δύο εταιριών που δραστηριοποιούντο στην περιοχή του Λαυρίου, ασκούσε καταλυτικό
έλεγχο στην καθημερινότητα των κατοίκων που ως επί το πλείστον επρόκειτο περί
εσωτερικών μεταναστών που είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή για να εργαστούν στα
ορυχεία. Οι δήμαρχοι της περιοχής ήταν διευθυντικά στελέχη της περιοχής ενώ οι κάτοικοι
εξαρτώντο αποκλειστικά από τις εταιρείες που εκμεταλλεύονταν τα ορυχεία. Περιηγητές και
παρατηρητές της εποχής κάνουν αναφορά στην οικολογική μόλυνση που προκαλούσαν τα
μεταλλεία στην ευρύτερη περιοχή καθώς και για τις αντίξοες και σκληρές συνθήκες εργασίας
που επικρατούσαν σε αυτά.
Ερωτήσεις
1. Τι γνωρίζετε για τον τρόπο που προσεγγίστηκε το ζήτημα της εκμετάλλευσης του
υπεδάφους ως τα μέσα του 19ου αιώνα;
«Η απουσία... στοιχειώδη μόνο επεξεργασία»
2. Πώς ρυθμίστηκε νομοθετικά το ζήτημα της χρήσης των μεταλλείων και ποιοι λόγοι
οδήγησαν στην αύξηση του ενδιαφέροντος για τα μεταλλευτικά και οικοδομικά υλικά;
«Η Ελλάδα... Ανατολική Μεσόγειο»
3. Ποια περιοχή αποτέλεσε το κέντρο της μεταλλευτικής δραστηριότητας στην Ελλάδα;
Να αναφέρετε τα μεταλλευτικά προϊόντα που ενίσχυσαν τις ελληνικές εξαγωγές.
«Η πιο γνωστή περιοχή... μεγάλα έργα)»
4. Τι γνωρίζετε για τα προϊόντα του υπεδάφους, πλην των μεταλλευτικών, που
αποτέλεσαν πηγή εσόδων για το ελληνικό κράτος;
«Με την οικοδομική ανάπτυξη... όλο αυτό το διάστημα»
5. Η δημιουργία τραπεζικού συστήματος
1η
§ Αναγκαιότητα ύπαρξης
 Η ίδρυση τραπεζών ήταν αναγκαία γιατί:
1. θα εξυπηρετούσε τις κυβερνητικές ανάγκες
2. θα εξασφάλιζε στους επιχειρηματίες ένα σύστημα δανεισμού χωρίς τοκογλυφία

15. [ΚΕΦ.: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ] Επιμέλεια: Γ. Σόφη
15
2η
§ Κατάσταση πιστωτικού συστήματος – Τοκογλυφία – Στόχος
κράτους
 Γνωρίσματα του πιστωτικού συστήματος τα πρώτα χρόνια της ανεξαρτησίας:
1. ήταν συνδεδεμένο με το εμπόριο αγροτικών προϊόντων
2. οι έμποροι δάνειζαν με τοκογλυφικούς όρους
3. ο δανεισμός κατευθυνόταν κυρίως στους αγρότες με δυσμενείς όρους
4. άλλοι κλάδοι στερούνταν πιστώσεις και περιόριζαν τις επιχειρηματικές τους
πρωτοβουλίες
3η
§ Ίδρυση Εθνικής Τράπεζας - δραστηριότητες
 1841: Ίδρυση της Εθνικής Σράπεζας με κύριους μετόχους:
1. ο κεφαλαιούχος Εϋνάρδος
2. το ελληνικό κράτος
3. έλληνες έμποροι και επιχειρηματίες της διασποράς
4. ξένες προσωπικότητες
5. κεφαλαιούχοι του ελληνικού χώρου
 Πρώτος διοικητής: Γεώργιος Σταύρου
 Κύρια δραστηριότητα της τράπεζας είναι η έκδοση χαρτονομίσματος.
4η
§ Αποτελέσματα ίδρυσης
 Η Εθνική Tράπεζα εξαπλώνεται και σε άλλες πόλεις και βοηθά στην αντιμετώπιση της
τοκογλυφίας.
5η
§ Αποτελέσματα ίδρυσης
 Άλλες τράπεζες:
1. Ιονική Τράπεζα
2. Τράπεζα Ηπειροθεσσαλίας
3. Γενική Πιστωτική Σράπεζα
4. Τράπεζα Βιομηχανικής Πίστεως
Ερωτήσεις
1. Να αναλύσετε τους στόχους που θα εξυπηρετούσε η ίδρυση τραπεζικών ιδρυμάτων.
«Με την ίδρυση... και όχι τοκογλυφίας»
2. Σε ποια κατάσταση βρισκόταν το πιστωτικό σύστημα της χώρας τα πρώτα χρόνια
της Ανεξαρτησίας και ποιοι παράγοντες δυσχέραιναν τις προσπάθειες που γινόταν
για την εύρυθμη λειτουργία του; Με ποιο σκεπτικό προσεγγίστηκε το πρόβλημα
από το κράτος;
«Το πιστωτικό σύστημα... ειδικών κοινωνικών ομάδων»
3. Πότε ιδρύθηκε η Εθνική Τράπεζα, ποιος ήταν ο πρώτος διοικητής της και ποιοι οι
κυριότεροι μέτοχοί της;
«Το μεγάλο βήμα... (Σκουζές, Ράλλης)»

16. [ΚΕΦ.: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ] Επιμέλεια: Γ. Σόφη
16
4. Να περιγράψετε τις δραστηριότητες της Εθνικής Τράπεζας στα πρώτα χρόνια της
λειτουργίας της.
«Η δραστηριότητα... επέβαλλε την κυκλοφορία τους»
5. Τι γνωρίζετε για την εξάπλωση της Εθνικής Τράπεζας στην επαρχία και την επίδραση
που είχε αυτή στους ρυθμούς ανάπτυξης της ελληνικής κοινωνίας;
«Προοδευτικά ... συγκρότημα του ελληνικού χώρου»
6. Να αναφέρετε τις εξελίξεις στο τραπεζικό σύστημα μετά το 1860.
«Από τη δεκαετία του 1860 ... Τράπεζα Βιομηχανικής Πίστεως»
6. Η βιομηχανία
1η
§ Διαφορά από Ευρώπη
 Η ανάπτυξη της βιομηχανίας στο νεοσύστατο κράτος ήταν απλώς ένα αίτημα και μια
προσδοκία χωρίς διέξοδο.
2η
§ 1830-70: Στασιμότητα – είδη βιομηχανιών - προβλήματα
 Οι πρώτες βιομηχανικές μονάδες σχετίζονταν με τη μεταποίηση αγροτικών προϊόντων
και παρέμειναν ως προς τα μεγέθη τους στάσιμες. (βυρσοδεψεία, αλευρόμυλοι,
κλωστήρια)
 Αιτίες της παραπάνω καθυστέρησης:
1. η μικρή εγχώρια αγορά
2. η πίεση των εισαγόμενων προϊόντων
3. η έλλειψη πολυάριθμου, ειδικευμένου και φθηνού εργατικού δυναμικού
3η
§ 1870: 1η
προσπάθεια ανάπτυξης- κατάληξη
 Γύρω στα 1870 σημειώνεται ένα βραχύβιο κύμα ίδρυσης βιομηχανικών επιχειρήσεων.
4η
§ Αρχές 20ού:
είδη βιομηχανιών - προβλήματα
 Στις αρχές του 20ου αιώνα ξεκινά η ανάπτυξη της βαριάς βιομηχανίας:
1. μεταλλουργία
2. ναυπηγική
3. τσιμεντοβιομηχανία
 Γενικές αιτίες καθυστέρησης της ελληνικής βιομηχανίας:
1. έλλειψη κεφαλαίων
2. διασπορά των υπαρχόντων σε άλλες δραστηριότητες
3. περιορισμένη - εδαφικά και πληθυσμιακά – βάση οικονομικής εξάπλωσης
4. έλλειψη πρώτων υλών
5. χρόνια έλλειψη εργατικών χεριών
6. έλλειψη γενικής και τεχνικής παιδείας

17. [ΚΕΦ.: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ] Επιμέλεια: Γ. Σόφη
17
5η
§ Αίτια αλλαγής δεδομένων - προβλήματα
 Αν και μετά το 1912-13 άλλαξαν κάποια δεδομένα, ωστόσο η ελληνική βιομηχανία:
1. παρέμεινε προσηλωμένη σε δευτερεύουσες δραστηριότητες
2. αναζητούσε διαρκώς την ενίσχυση και βοήθεια του κράτους
Ερωτήσεις
1. Να συγκρίνετε την ανάπτυξη της βιομηχανίας στον ελλαδικό χώρο με την αντίστοιχη
ανάπτυξη στη δυτική και κεντρική Ευρώπη κατά το 19ο αιώνα. Πώς μπορείτε να
ερμηνεύσετε τις διαφορές που παρατηρείτε;
«Η εμφάνιση και ανάπτυξη... τις προθέσεις σε αδιέξοδο»
2. Να παρουσιάσετε τις μονάδες παραγωγής που αναπτύχθηκαν στις πρώτες
δεκαετίες της Ανεξαρτησίας και τους λόγους που δεν επέτρεψαν την πρόοδό τους.
«Η εμφάνιση μονάδων παραγωγής... φθηνού εργατικού δυναμικού»
3. Τι γνωρίζετε για την πρώτη απόπειρα να αναπτυχθεί η βιομηχανική δραστηριότητα;
«Χρειάστηκε ... ύφεση και στασιμότητα»
4. Να περιγράψετε τις μεταβολές που παρουσιάστηκαν στο χώρο της βιομηχανίας στα
τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού.
«Οι όροι άρχισαν ... αρχές του νέου αιώνα»
5. Ποιοι λόγοι καθιστούσαν δυσχερή την ανάπτυξη της βιομηχανίας στον ελλαδικό
χώρο κατά τα τέλη του 19ου αιώνα;
«Η βιομηχανία... περιοριστικές συνθήκες»
6. Σε ποιο βαθμό επηρέασαν τη βιομηχανική ανάπτυξη οι αλλαγές των δεδομένων
στην ελληνική κοινωνία μετά το 1912-13;
«Η αλλαγή των δεδομένων... ενισχυτικά μέτρα»
7. Τα δημόσια έργα
1η
§ 1830-1870: κατάσταση υποδομών - προβλήματα
 Οι υποδομές του νεοσύστατου κράτους είναι πρωτόγονες.
 Εμπόδιο στον εκσυγχρονισμό τους η έλλειψη οικονομικών πόρων.
 Προβλήματα στην ανάληψη δημοσίων έργων μέχρι το 1870:
1. έλλειψη ιδιωτικού ενδιαφέροντος
2. υποτονική δραστηριότητα του κράτους.
2η
– 3η § 1870-20ος : Ανάπτυξη οδικού δικτύου
 Ευνοϊκοί παράγοντες για την κατασκευή οδικού δικτύου:
1. η οικονομική ανάπτυξη
2. οι γρήγοροι ρυθμοί αστικοποίησης
3. η δημιουργία κεντρικών σιδηροδρομικών αξόνων

18. [ΚΕΦ.: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ] Επιμέλεια: Γ. Σόφη
18
4. η ανάπτυξη του εσωτερικού εμπορίου
 Ανασταλτικοί παράγοντες για την κατασκευή οδικού δικτύου:
1. μεγάλο κόστος κατασκευής σε ορεινά εδάφη
2. «ανταγωνισμός» των θαλάσσιων συγκοινωνιών
4η
§ Αποξηράνσεις
 Αποξηράνσεις λιμνών και ελών με σκοπό:
1. την εξασφάλιση πλούσιας καλλιεργήσιμης γης
2. την καταπολέμηση της ελονοσίας
 Αποξήρανση της λίμνης Κωπαΐδας.
5η
§ Έργα για τη ναυσιπλοΐα
 Διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου.
 Διάνοιξη του πορθμού του Ευρύπου.
Ερωτήσεις
1. Σε ποια κατάσταση βρισκόταν οι υποδομές του ελληνικού κράτους το 1830 και ποια
προβλήματα αντιμετώπισε η διοίκηση στην προσπάθειά της να προσαρμόσει την
ελληνική πραγματικότητα στα ευρωπαϊκά πρότυπα;
«Το 1830 ... κρατικής του συγκρότησης¨
2. Πώς προχώρησε η προσπάθεια για την ανάπτυξη των χερσαίων συγκοινωνιών μέχρι τη
δεκαετία του 1870 και ποιοι λόγοι δυσχέραιναν αυτό το έργο;
«Στις χερσαίες συγκοινωνίες... κατασκευή δρόμων)»
3. Να παρουσιάσετε τις εξελίξεις στον τομέα της ανάπτυξης του οδικού δικτύου στα τέλη
του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα, καθώς και τους ανασταλτικούς παράγοντες
που εμπόδιζαν την προσπάθεια αυτή.
«Η πύκνωση... μεγάλο τμήμα της χώρας»
4. Τι γνωρίζετε για τις ενέργειες που είχαν ως στόχο την αποξήρανση των εκτάσεων που
καλύπτονταν από λίμνες και έλη;
«Από τα υπόλοιπα... στη Βοιωτία»
5. Να περιγράψετε τις προσπάθειες για διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου και τις
συνέπειες που είχε αυτή για τη ναυσιπλοΐα.
«Εκτός από το... κατά την περίοδο αυτή»

19. [ΚΕΦ.: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ] Επιμέλεια: Γ. Σόφη
19
8. Το δίκτυο των σιδηροδρόμων
1η
§ Η αξία των σιδηροδρόμων
 Ο σιδηρόδρομος γίνεται συνώνυμο της ανάπτυξης στην Ευρώπη το 19ο αιώνα γιατί:
1. εξασφαλίζει τη μεταφορά μεγάλου όγκου προϊόντων με μικρό κόστος
2. μειώνει τις αποστάσεις μεταξύ κρατών και ηπείρων
3. εξασφαλίζει την τροφοδοσία των πόλεων
4. τροφοδοτεί τα εργοστάσια με πρώτες ύλες
5. τροφοδοτεί την αγορά με προϊόντα
2η
– 3η
§ 1835-1880: Προβλήματα κατασκευής – 1η
προσπάθεια
 Ο σιδηρόδρομος στην Ελλάδα καθυστερεί γιατί:
1. το κράτος δεν διαθέτει τα απαραίτητα κεφάλαια
2. οι ιδιώτες δεν θεωρούν αποδοτική μια τέτοια επένδυση
3. οι θαλάσσιες μεταφορές λειτουργούσαν ανταγωνιστικά
 Μέχρι το 1880 υπάρχει μόνο η γραμμή Αθήνα – Πειραιάς.
3η
§ Ευνοϊκές συγκυρίες: 1880 - 1909
 Ευνοϊκοί παράγοντες υλοποίησης του δικτύου:
1. αλλαγή των δεδομένων στην οικονομία ως το 1881
2. κατασκευή διεθνών αξόνων γύρω από τη χώρα
4η
§ Ολοκλήρωση δικτύου
 1880 έως 1909 ολοκληρώνεται το έργο.
 Αδυναμία του έργου είναι ότι δεν πληροί τις διεθνείς προδιαγραφές και εξυπηρετεί
τοπικές ανάγκες.
5η
§ Χρηματοδότηση
 Το κόστος κατασκευής ανέλαβαν:
1. το κράτος μέσω δανείων
2. οι ιδιώτες κατά 30%
6η
§ Αξιολόγηση
 Διακινεί κυρίως αγροτικά προϊόντα.
 Δεν αποδίδει κέρδη.
 Πρόσφερε σημαντικές υπηρεσίες σε καιρό πολέμων.
 Δεν εκπλήρωσε τις προσδοκίες για εκβιομηχάνιση της χώρας.
Ερωτήσεις
1. Τι γνωρίζετε για την προσφορά του σιδηροδρόμου στις χερσαίες μεταφορές;
«Η πιο χαρακτηριστική... κατά τον 19ο αιώνα»
2. Πότε άρχισαν οι πρώτες συζητήσεις στην Ελλάδα για την κατασκευή σιδηροδρομικού
δικτύου και ποιοι λόγοι καθυστέρησαν την κατασκευή του;

20. [ΚΕΦ.: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ] Επιμέλεια: Γ. Σόφη
20
«Στις μικρότερες... σιδηροδρομικού δικτύου»
3. Πότε κατασκευάστηκε η πρώτη σιδηροδρομική γραμμή στην Ελλάδα, σε ποια περιοχή
και ποιο ήταν το μήκος της;
«Μέχρι τη δεκαετία... κερδοσκόπους»
4. Να αναφέρετε τους λόγους που επέτρεψαν μετά το 1881 τη δημιουργία υποδομής για
την κατασκευή σιδηροδρομικού δικτύου στην Ελλάδα.
«Οι γενικότερες αλλαγές... διεθνείς άξονες»
5. Σε ποια εποχή δόθηκε μεγάλη ώθηση στην κατασκευή σιδηροδρομικού δικτύου, ποια
προβλήματα αντιμετωπίστηκαν και ποια ήταν η ιδιαιτερότητά του;
«Το σιδηροδρομικό δίκτυο... διεθνούς δικτύου»
6. Ποιος ανέλαβε το κόστος κατασκευής του σιδηροδρομικού δικτύου στην Ελλάδα και με
ποιο σκεπτικό; Ποια ήταν η έκβαση της προσπάθειας;
«Το κράτος ανέλαβε ... χώρο του σιδηροδρόμου»
7. Πώς θα αποτιμούσατε την προσφορά του σιδηροδρομικού δικτύου στην ανάπτυξη του
ελληνικού κράτους;
«Είναι αναμφίβολο... ριζοσπαστικές αλλαγές»
___________________________________________________________________________
9. Τα εθνικά δάνεια
1η
§ 1824-1861: φάσεις δανεισμού
 Tα δάνεια ήταν αναγκαία για το ελληνικό κράτος γιατί ξεκινούσε από το μηδέν.
 Μέχρι το 1861 οι έλληνες πήραν:
1. τα δάνεια του Αγώνα
2. τα δάνεια που συνόδευαν την έλευση των Βαυαρών
2η
§ 1860-1893: Αιτίες δανεισμού
 Στα τέλη της δεκαετίας του 1880 αφού πήρε κι άλλα δάνεια η Ελλάδα όφειλε ποσά
πολλαπλάσια του ετήσιου προϋπολογισμού της.
 περιορισμένοι πόροι και έκτακτα έξοδα
 διαρκείς εθνικές κρίσεις
3η
§ Χρησιμοποίηση δανείων
 Τα δάνεια αυτά χρησίμευσαν για:
1. την κάλυψη των τρεχόντων ελλειμμάτων
2. στρατιωτικές δαπάνες σε πολέμους
3. την αποπληρωμή παλαιών δανείων
4. δημόσια έργα
Σχολιασμός
Βαυαρικά δάνεια 1832: Η αντιβασιλεία του Όθωνα δημιούργησε τρία μονοπώλια, ένα από τα
οποία ήταν το αλάτι, ως κύρια πηγή εσόδων.

21. [ΚΕΦ.: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ] Επιμέλεια: Γ. Σόφη
21
Κατά την περίοδο του Βασιλέως Όθωνος, το δάνειο των 60.000.000 γαλλικών φράγκων του
Όθωνα εγγυήθηκαν οι τρεις Μεγάλες Δυνάμεις (Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία) κάθε μία το ένα
τρίτο. Η τρίτη δόση των 20.000.000 γαλλικών φράγκων ουδέποτε καταβλήθηκε στην
Ελλάδα. Κατακρατήθηκε από τη δανειοδότρια τράπεζα για την εξυπηρέτηση του δανείου.
Από τις υπόλοιπες δύο δόσεις, 40 εκ. γ.φ., το 56,8% κατακρατήθηκε στο εξωτερικό, το
υπόλοιπο -κατά τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη - σπαταλήθηκε από την αντιβασιλεία και σε
έξοδα του Βαυαρικού στρατού ]
. Το έτος 1835, στο δημόσιο ταμείο υπήρχαν 1.800.000
δραχμές και απʼ αυτά τα χρήματα έπρεπε να καλυφθούν τα ελλείμματα 1833-1835 και η
εξυπηρέτηση του δανείου, που ήταν 2.700.000 δραχμές. Τελικά η καθαρή πρόσοδος, από το
δάνειο, για την Ελλάδα ήταν 14,2%. Στο τέλος του 1859 η Ελλάδα έναντι του δανείου
χρωστούσε υπερτριπλάσια των όσων λογιστικά είχε επωφεληθεί από το δάνειο.
Η Ρωσία απαίτησε, για πολιτικούς λόγους, άμεση καταβολή των τοκοχρεολυσίων των
πρώτων 2 δόσεων του 1833 και την επιστροφή των προκαταβολών της 3ης δόσης. Με αυτά
συμφώνησαν και οι υπόλοιπες δυνάμεις (Αγγλία, Γαλλία). Ο Όθωνας αναγκάστηκε να
καταφύγει σε αντιλαϊκά μέτρα, σταμάτησε την εκτέλεση έργων, ανέστειλε την καταβολή
μισθών και απέλυσε πολλούς.
Ερωτήσεις
1. Τι γνωρίζετε για την πρακτική του δανεισμού στην Ελλάδα από το 1832 ως και το 1861
και τους λόγους που οι ελληνικές κυβερνήσεις στρέφονταν σε αυτή;
«Από τα χρόνια της επανάστασης... ως το 1861»
2. Περιγράψτε την πορεία του δανεισμού από τη δεκαετία του 1860 ως και τη δεκαετία
του 1880. Πώς αξιοποιήθηκαν αυτά τα δάνεια;
«Η αλλαγή των δεδομένων... να ολοκληρωθούν»
10. Η πτώχευση του 1893 και ο Διεθνής Οικονομικός
Έλεγχος
1η
§ Αιτίες επιβολής ΔΟΕ
 Το 1893 η Ελλάδα δηλώνει στους δανειστές της κατάσταση «πτώχευσης», αδυναμία
να εξυπηρετήσει τα τοκοχρεολύσια των δανείων της
 Η ήττα του 1897 από τους Τούρκους επιδεινώνει το οικονομικό αδιέξοδο.
 Ελλάδα οδηγείται σε καθεστώς διεθνούς οικονομικού ελέγχου (ΔΟΕ) το 1898.
2η
§ Χώρες
 Εκπρόσωποι έξι δυνάμεων (Αγγλία, Γαλλία, Αυστρία, Γερμανία, Ρωσία, Ιταλία)
αναλαμβάνουν τη διαχείριση των βασικών δημόσιων εσόδων με στόχο:
1. την καταβολή της πολεμικής αποζημίωσης στην Οθωμανική αυτοκρατορία
2. την εξυπηρέτηση των άλλων δανείων
 Μονοπώλια:

22. [ΚΕΦ.: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ] Επιμέλεια: Γ. Σόφη
22
1. αλατιού
2. φωτιστικού πετρελαίου
3. σπίρτων
4. παιγνιοχάρτων
5. χαρτιού σιγαρέτων
6. σμύριδας
7. φόρο καπνού
8. λιμενικά δικαιώματα Πειραιά
9. φόρος χαρτοσήμου
3η
§ Στόχοι
1. εκπλήρωση υποχρεώσεων προς Οθωμανική Αυτοκρατορία
2. εξυπηρέτηση δανείων
3. κάλυψη των τρεχουσών αναγκών
4. λειτουργία ως τεχνικό συμβουλευτικό σώμα
4η
§ Αποτελέσματα
1. αύξησε την πιστοληπτική ικανότητα του κράτους
2. απάλλαξε τους δημοσιονομικούς μηχανισμούς από δυσλειτουργίες
 Το 1910:
1. τα οικονομικά του κράτους ήταν υγιή
2. οι προϋπολογισμοί πλεονασματικοί
3. οι οικονομικές δυνατότητες του κράτους αυξημένες
 Όλα αυτά επέτρεψαν:
1. τις μεταρρυθμίσεις του Βενιζέλου
2. τη συμμετοχή στους βαλκανικούς πολέμους χωρίς οικονομικούς κραδασμούς
Ερωτήσεις
1. Τι γνωρίζετε για την πτώχευση του 1893 και πώς συνδυάζεται αυτή με τον πόλεμο
του 1897;
«Κατά το έτος 1893... σε νέες βάσεις»
2. Ποιες χώρες ανέλαβαν, ύστερα από την πτώχευση, τη διαχείριση των κρατικών
εσόδων και με ποιο τρόπο;
«Τα οικονομικά... 30.000.000 δραχμές»
3. Ποια προβλήματα αντιμετώπισε η Διεθνής Επιτροπή στη διαχείριση των κρατικών
εσόδων και ποια ήταν τελικά τα αποτελέσματα αυτής της διαχείρισης;
«Ο στόχος... παρελθόντος»
________________________________________________________

23. [ΚΕΦ.: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ] Επιμέλεια: Γ. Σόφη
23
11. Το εξωελλαδικό ελληνικό κεφάλαιο
1η
§ 1832-1870: Αρνητική στάση – Περιοχές ανάπτυξης
 Κατά τον 19ο αι. οι έλληνες της διασποράς αναπτύσσουν έντονη οικονομική
δραστηριότητα σε πολλά μέρη του κόσμου.
2-3η
§ Αιτίες καθορισμού στάσης ομογένων
 Μέχρι το 1870 περίπου ελάχιστοι εγκαθίστανται στη νεοσύστατη πατρίδα γιατί δεν
υπάρχουν ευκαιρίες ανάπτυξης και κέρδους.
 Λόγοι που οδήγησαν κατά τη δεκαετία του 1860 το ελληνικό κράτος προς τους
ομογενείς:
1. η αλλαγή της δυναστείας
2. οι νέοι συνταγματικοί θεσμοί
3. η ενσωμάτωση των Επτανήσων
4. το τεράστιο κόστος της εμπλοκής στις κρητικές επαναστάσεις
 Ανασταλτικοί παράγοντες της προσέγγισης:
1. το Τανζιμάτ που έδωσε διευρυμένα δικαιώματα στους χριστιανούς της
Οθωμανικής αυτοκρατορίας
2. οι οικονομικές συνθήκες στην αυτοκρατορία ήταν ευνοϊκότερες απ’ ό,τι στο
ελληνικό κράτος
4η
§ 1870-1900: Αίτια αλλαγής
 Η προσέγγιση αρχίζει τη δεκαετία του 1870 λόγω της ευρωπαϊκής οικονομικής
κρίσης.
5η
§ Μορφές επενδύσεων
 Οικονομικές δραστηριότητες των ομογενών στην Ελλάδα:
1. τοποθετήσεις χρημάτων σε αστικά ακίνητα και αγορές επίδειξης
2. αγορά των τσιφλικιών της Θεσσαλίας
3. εμπόριο
4. μεταλλευτικές δραστηριότητες
5. δημόσια έργα της τρικουπικής περιόδου
6. δανεισμός του δημοσίου
6η
§ Χαρακτήρας επενδύσεων
 Κύρια γνωρίσματα των επενδύσεών τους ήταν:
1. ο ευκαιριακός χαρακτήρας
2. η ρευστότητά τους
 Στόχοι τους:
1. η κερδοσκοπία
2. η εξαγωγή των κερδών στο εξωτερικό

24. [ΚΕΦ.: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ] Επιμέλεια: Γ. Σόφη
24
7η
§ 20ός αι. Συστηματική στροφή προς Ελλάδα - Αιτίες
 Λόγοι που οδήγησαν τους ομογενείς να καταφύγουν σε επενδύσεις στην Ελλάδα
κατά τον 20ο αι. :
1. το κίνημα των Νεοτούρκων
2. οι βαλκανικοί πόλεμοι
3. ο Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος
4. η έξαρση των εθνικισμών
5. τα πλήγματα στις οικονομικές δραστηριότητες των ξένων
6. οι πολιτικές εξελίξεις στη Ρωσία
7. η δημιουργία της Κεμαλικής Τουρκίας
8η
§ Αποτίμηση ρόλου ομογενών
 Αν και το κεφάλαιο των ομογενών είχε ευκαιριακό χαρακτήρα ωστόσο:
1. ενίσχυσε τη ρευστότητα
2. έδωσε κάποιες λύσεις στην εύρεση κεφαλαίων
3. βοήθησε στον εκχρηματισμό της οικονομίας
 το εξωελλαδικό ελληνικό κεφάλαιο προερχόταν:
1. από τους μεγάλους κεφαλαιούχους
2. από τα μεσοαστικά και μικροαστικά στρώματα των μεταναστών προς τις
οικογένειές τους στην Ελλάδα
Σχολιασμός
O όρος Τανζιμάτ περιγράφει μια σειρά από μεταρρυθμίσεις με στόχο την αναδιοργάνωση
της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, σε επίπεδο διοίκησης, οικονομίας και σχέσεών της με
τους υπηκόους της. Τοποθετείται χρονικά στο διάστημα 1839-1876. Η λέξη τανζιμάτ, στην
οθωμανική διάλεκτο σημαίνει αναδιοργάνωση, ενώ για τους δυτικούς ερμηνεύτηκε ως
εκσυγχρονισμός. Πρωτοπόροι του Τανζιμάτ θεωρούνται οι Σουλτάνοι: Σελήμ Γ΄, Μουσταφά
Δ΄, ο Μέγας Βεζίρης Μουσταφά Ρεσίτ πασάς, επίσης ο Αμπντούλ Μετζίτ Α΄, ο Αμπντούλ
Χαμίτ Β΄ καθώς και ο Πατριάρχης Γρηγόριος ΣΤ΄, το έργο των οποίων συνέχισε βεβαίως ο
Κεμάλ Ατατούρκ, στη νεοσύστατη Τουρκία. Βασικά διατάγματα (φιρμάνια) του Τανζιμάτ
ήταν το Αυτοκρατορικό Διάταγμα του Ροδώνα (Γκιουλχανέ Χατ-ι Σερίφ (1839), και το
Διάταγμα της Εμπέδωσης των Μεταρρυθμίσεων (Ισλαχάτ Φεμανί ή Χαττ-ι-Χουμαγιούν) του
1856.
Ερωτήσεις
1. Σε ποιες περιοχές ανέπτυξαν δραστηριότητες οι Έλληνες ομογενείς κατά τη διάρκεια
του 19ου αιώνα;
«Κατά τη διάρκεια... χρυσή εφεδρεία»
2. Πώς θα χαρακτηρίζατε τις σχέσεις των Ελλήνων της διασποράς με το ελληνικό βασίλειο
μέχρι τη δεκαετία του 1870;
«Οι σχέσεις όμως... πενιχρά αποτελέσματα»

25. [ΚΕΦ.: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ] Επιμέλεια: Γ. Σόφη
25
3. Να εξηγήσετε τους λόγους που οι Έλληνες της διασποράς προτιμούσαν την Οθωμανική
Αυτοκρατορία για τις συναλλαγές τους.
«Όμως την ίδια εποχή... μπορούσε να προσφέρει»
4. Πώς συνδἐεται η οικονομική κρίση του 1873 με τη στροφή των Ελλήνων της διασποράς
προς το ελληνικό κράτος;
«Οι πρώτες δειλές ενδείξεις... και την Ελλάδα»
5. Περιγράψτε τον τρόπο με τον οποίο διείσδυσαν οι Έλληνες της Διασπορά στην
ελληνική αγορά.
«Οι τοποθετήσεις ... δανεισμό του δημοσίου»
6. Ποιος ήταν ο χαρακτήρας των επενδύσεων των Ελλήνων ομογενών στην Ελλάδα;
«Βασικό χαρακτηρισμό ... με λίγα λόγια»
7. Περιγράψτε τη συμπεριφορά των ομογενών κεφαλαιούχων απέναντι στο ελληνικό
κράτος στις αρχές του 20ού αιώνα.
«Σταθερότερη ήταν η συμπεριφορά.. εκχρηματισμό της ελληνικής
οικονομίας»
8. Σε ποια κοινωνικά στρώματα ανήκε η μεγάλη μάζα των Ελλήνων της διασποράς και τι
γνωρίζετε για τη συμβολή της στην ελληνική οικονομία;
«Θα ήταν οπωσδήποτε λάθος... της ομογένειας»
ΟΙ ΠΤΩΧΕΥΣΕΙΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ
Η πρώτη πτώχευση του 1827
Η αναγνώριση της ελληνικής ανεξαρτησίας ήταν προϊόν των πολεμικών επιτυχιών των
ελλήνων κυρίως από το 1821 ως το 1824, του φιλελληνικού κινήματος αλλά και του
ανταγωνισμού των μεγάλων δυνάμεων της εποχής. Το πρωτόκολλο του Λονδίνου του 1830
αποτελεί έναν «έντιμο» συμβιβασμό για τα συμφέροντα τους. Το νεοϊδρυθέν ελληνικό
προτεκτοράτο υπήρξε δέσμιο του διεθνούς συστήματος ασφαλείας αλλά και του
βρετανικού κυρίως χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου.
Οι χρηματοπιστωτικοί οίκοι του Λονδίνου εκχώρησαν το 1824 και 1825 τα περιβόητα
«δάνεια της ανεξαρτησίας» με επαχθείς όρους για τους επαναστατημένους Έλληνες. Ένα
μόνο μικρό ποσό από τα συνολικά ποσά των δανείων δαπανήθηκε για τις ανάγκες της
επανάστασης. Το μεγαλύτερο σπαταλήθηκε στην προπληρωμή τόκων και προμηθειών, στα
χρηματιστήρια της Ευρώπης ή σε παραγγελίες πολεμικού υλικού που ποτέ δεν έφτασε στην
Ελλάδα! Το πιο επαχθές όμως μέτρο που προβλέπονταν για την αποπληρωμή των
δανείων ήταν η υποθήκευση των « εθνικών κτημάτων» που είχαν εγκαταλειφθεί από τους
Τούρκους ιδιοκτήτες τους.

26. [ΚΕΦ.: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ] Επιμέλεια: Γ. Σόφη
26
Το 1827 ο Ιωάννης Καποδίστριας απευθύνει έκκληση στις μεγάλες δυνάμεις για χορήγηση
νέου δανείου. Ο Κυβερνήτης υπολόγιζε ότι έτσι θα μπορούσε να ξεπληρώσει ένα μέρος
των τόκων των προηγουμένων δανείων και με τα υπόλοιπα να ανορθώσει την
κατεστραμμένη ελληνική οικονομία. Όμως η απάντηση ήταν αρνητική. Οι ξένοι δανειστές
δεν είχαν διάθεση να παραχωρήσουν νέα δάνεια στους Έλληνες. Υπό αυτές τις συνθήκες
και μπροστά στην αδυναμία εξυπηρέτησης των δανείων της ανεξαρτησίας η ελληνική
διοίκηση οδηγείται στην πτώχευση.
Για την αντιμετώπιση της κατάστασης ο Καποδίστριας στράφηκε σ ένα εσωτερικό κυρίως
πρόγραμμα ανοικοδόμησης της οικονομίας που προκάλεσε όμως την αντίδραση τόσο του
εξαθλιωμένου λαού που ζητούσε την αναδιανομή των «εθνικών γαιών» όσο και των
προκρίτων που αισθάνθηκαν ότι παραμερίζονται από τα κέντρα άσκησης της εξουσίας.
Η Βαυαρική μοναρχία: η πτώχευση του 1843 και το κίνημα της 3ης Σεπτεμβρίου
Για την διασπάθιση των «δανείων της ανεξαρτησίας» ευθύνονται ως ένα βαθμό και οι
ίδιοι οι έλληνες καθώς ένα τμήμα τους δόθηκε για την διεξαγωγή των εμφυλίων πολέμων
στα χρόνια της επανάστασης. Θα πρέπει ωστόσο να αναγνωρίσουμε ότι η αποδοχή από τη
μεριά τους των ληστρικών δανείων ήταν εν μέρει δικαιολογημένη με βάση τις πολεμικές
συνθήκες, την διάλυση της οικονομίας και κυρίως την ανάγκη για διεθνή αναγνώριση.
Με την ίδρυση του ελληνικού κράτους και την επιβολή του Όθωνα ως βασιλιά το 1832, οι
μεγάλες δυνάμεις και η ξενόφερτη βαυαρική διοίκηση συνέχισαν την καταλήστευση του
ελληνικού λαού.
Ο ερχομός του συνοδεύτηκε από εγγυήσεις για την παροχή δανείου 60 εκ. γαλλικών
φράγκων ( που δεν είχε δοθεί το 1827). Μέχρι το 1833 είχαν εκχωρηθεί τα 2/3 του δανείου.
Στην πραγματικότητα το ποσό που έφτασε και πάλι στην Ελλάδα ήταν πολύ μικρότερο ενώ
το μεγαλύτερο μέρος του δαπανήθηκε στο στρατό, την κρατική γραφειοκρατία και την
εξυπηρέτηση των δανειακών υποχρεώσεων. Παράλληλα, τα «εθνικά κτήματα» συνέχιζαν
να είναι υποθηκευμένα.
Μέχρι το 1843 η οικονομική ανάκαμψη δεν φαινόταν πουθενά. Η χώρα αδυνατούσε να
εκπληρώσει το δημόσιο χρέος της. Οι ξένες δυνάμεις αρνήθηκαν να καταβάλουν την τρίτη
δόση του δανείου του 1832. Ο Όθωνας αναγκάστηκε να κηρύξει επίσημη πτώχευση
εκλιπαρώντας για νέες πιστώσεις.
Υπό τον φόβο της εισβολής των μεγάλων δυνάμεων και κάτω από την υπόδειξή τους
προχωρεί στη μείωση των τακτικών δαπανών που περιλαμβάνει και περικοπές μισθών. Ο
Βαυαρός βασιλιάς και οι σύμβουλοι του αφού πρώτα συντέλεσαν στην οικονομική
παράλυση τους κράτους, στη συνέχεια προσπάθησαν να ικανοποιήσουν τον ξένο
παράγοντα βάζοντας στην γκιλοτίνα τα συμφέροντα του ελληνικού λαού.
Η διάσκεψη που συνήλθε στο Λονδίνο έθεσε αυστηρούς όρους για την καταβολή των
ελληνικών οφειλών, όρισε επιτροπή ελέγχου της ελληνικής οικονομίας και επέβαλε την
εκχώρηση όλων των εθνικών πόρων για την εξυπηρέτηση των δανείων.

27. [ΚΕΦ.: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ] Επιμέλεια: Γ. Σόφη
27
Η οικονομική κρίση, η χρεοκοπία και μια σειρά άλλων πολιτικών παραγόντων έθεσαν τη
βάση για την παρέμβαση στα πολιτικά πράγματα της χώρας ενός στρατιωτικού κινήματος
που τύγχανε της υποστήριξης ή της ανοχής των πολιτικών κομμάτων και του ελληνικού
λαού. Οι κινηματίες συμπύκνωσαν τα πολιτικά, οικονομικά και θεσμικά αιτήματα στην
απαίτηση για παραχώρηση συντάγματος. Στις 3 Σεπτεμβρίου όταν υπογράφονταν στο
Λονδίνο η συμφωνία για τις υποχρεώσεις της Ελλάδας ο λαός στην Αθήνα περικύκλωνε το
παλάτι. Κάτω από αυτό το βάρος ο Όθωνας αναγκάστηκε να αποδεχθεί τη θέσπιση
συντάγματος. Το σύνταγμα ψηφίστηκε τον Μάρτιο του 1844.
Το «δυστυχώς επτωχεύσαμεν» του Τρικούπη και ο πόλεμος του 1897
Το 1841 ο Βρετανός πρεσβευτής στην Ελλάδα sir Edmund Lyons δηλώνει : « Μια
πραγματικά ανεξάρτητη Ελλάδα είναι παραλογισμός. Η Ελλάδα μπορεί να γίνει είτε Ρωσική
είτε Αγγλική. Και αφού δεν πρέπει να γίνει ρωσική είναι ανάγκη να γίνει Αγγλική». Η
δήλωση αυτή είναι ενδεικτική του τρόπου με τον οποίο οι ξένοι ιμπεριαλιστές
αντιμετώπιζαν την ελληνική ανεξαρτησία και έμελε να περιγράψει το ιδιότυπο ημι-
αποικιακό καθεστώς των επόμενων δεκαετιών.
Το 1854 ξεσπάει ο Κριμαϊκός πόλεμος ανάμεσα στην Ρωσία από τη μια και τους
αγγλογάλλους από την άλλη. Η βαυαρική κυβέρνηση παρασυρμένη από ένα κλίμα
εθνικισμού που καλλιεργήθηκε από την εποχή της « Μεγάλης ιδέας» του Κωλέττη σπεύδει
να σταθεί στο πλευρό του τσάρου χωρίς να ζητήσει κανένα αντάλλαγμα εδαφικό ή
οικονομικό. Η απάντηση των αγγλογάλλων είναι άμεση. Τον Μάιο της ίδιας χρονιάς
στρατιωτικό σώμα αποβιβάζεται στον Πειραιά.
Οι σύμμαχοι προχωρούν σε μία άνευ προηγουμένου κατοχή της χώρας ενώ μέχρι το τέλος
του πολέμου διορίζουν υπουργούς και ανεβοκατεβάζουν κυβερνήσεις. Το 1857
συγκροτούν μαζί με ρώσους εκπροσώπους μια επιτροπή Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου
που είχε ως στόχο την εξεύρεση τρόπων για την πληρωμή των ελληνικών δόσεων του
δανείου του 1832. Η επιτροπή αποφασίζει την εκχώρηση των εσόδων του ελληνικού
κράτους από τα κυβερνητικά μονοπώλια, τους φόρους του καπνού, τα έσοδα φορολόγησης
και τους τελωνειακούς δασμούς. Παράλληλα, καταθέτει προτάσεις και υποδείξεις για την
εξυγίανση των δημοσιονομικών και τον εκσυγχρονισμό της δημόσιας διοίκησης.
Από τη δεκαετία του 1860 και έπειτα, η ανάπτυξη της ελληνικής ναυτιλίας, βιομηχανίας και
των τραπεζών οδηγούν στην πολιτική αφύπνιση της ελληνικής αστικής τάξης. Τα νέα
κοινωνικά στρώματα θα στρατευτούν πολιτικά γύρω από το κόμμα του Χαρίλαου Τρικούπη
και οι παραδοσιακές κοινωνικές κάστες γύρω από τον Δηλιγιάννη .
Όταν ο Τρικούπης αναλαμβάνει την πρωθυπουργία το 1881 παρά τις προσπάθειες του για
εξορθολογισμό της λειτουργίας του κράτους, στην οικονομική του πολιτική υπηρετεί πιστά
τις ανάγκες του μεγάλου κεφαλαίου της εποχής. Την ίδια χρονιά στην Ελλάδα προσαρτάται
η Θεσσαλία και η Άρτα. Το εξωτερικό χρέος μεγαλώνει λόγω και των οικονομικών
αποζημιώσεων που χρειάζεται να καταβληθούν στην Τουρκία για την παραχώρηση των
περιοχών αυτών.

28. [ΚΕΦ.: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ] Επιμέλεια: Γ. Σόφη
28
Από το 1879 ως το 1890 η χώρα δανείζεται αλόγιστα ενώ αναγκάζεται να εκχωρεί σε
δάνεια το 40 με 50% των εσόδων της. Ο κρατικός προϋπολογισμός τις χρονιές εκείνες είναι
μονίμως ελλειμματικός και το ισοζύγιο πληρωμών αρνητικό. Τη δεκαετία του 1880 υπάρχει
ραγδαία πτώση στις εξαγωγές του κύριου εξαγωγικού προϊόντος, της σταφίδας, εξαιτίας
και της ανάκαμψης των γαλλικών εξαγωγών. Η ελληνική οικονομία φτάνει στην
κατάρρευση καθώς τα έσοδα από την εξαγωγή της σταφίδας διοχετεύονταν στην
αποπληρωμή του εξωτερικού χρέους. Το 1893 ο Τρικούπης αναφωνεί στη βουλή το
ιστορικό « Κύριοι, δυστυχώς επτωχεύσαμεν». Ακόμη μία πτώχευση του ελληνικού κράτους
ήταν γεγονός.
Η χρεοκοπία οδήγησε στις πρώτες εργατικές κινητοποιήσεις και απεργίες με πιο σημαντική
εκείνη των μεταλλωρύχων του Λαυρίου το 1896. Κυρίως όμως συνέβαλε στην ανάπτυξη
μιας εθνικιστικής υστερίας που υποδαυλίζονταν από την «Εθνική Εταιρεία» και την ανοχή ή
σύμπραξη της κυβέρνησης Δηλιγιάννη.
Ο Δηλιγιάννης προσπάθησε ανεπιτυχώς να έρθει σε συμφωνία με τους ξένους
ομολογιούχους των δανείων για συμβιβασμό. Το 1896 ξεσπάει εξέγερση στην Κρήτη
εναντίον της Οθωμανικής διοίκησης . Ο πρωθυπουργός, υπό την πίεση της «Εθνικής
Εταιρίας» και της κοινής γνώμης ζητάει από τον βασιλιά Γεώργιο την αποστολή ελληνικών
στρατευμάτων. Τα στρατεύματα φτάνουν στο νησί τον Φεβρουάριο του 1897. Η πύλη
αντιδρά οργισμένα και στέλνει τον στρατό της κατά μήκος των ελληνοτουρκικών συνόρων
ενώ οι μεγάλες δυνάμεις δεν συγκινούνται από τις ελληνικές απαιτήσεις. Αντίθετα
αποφασίζουν τον ναυτικό αποκλεισμό της Κρήτης.
Η Ελλάδα ανέτοιμη από κάθε άποψη και θύμα του εθνικιστικού παραληρήματος της «
Εθνικής εταιρείας», που ουσιαστικά ασκούσε την εξωτερική πολιτική, και των επικίνδυνων
κυβερνήσεων υπέστη στρατιωτική πανωλεθρία από τον τουρκικό στρατό τον Μάιο του
1897. Ως αποτέλεσμα της ήττας αναγκάστηκε να πληρώσει πολεμικές αποζημιώσεις 4 εκ.
τουρκικών λιρών και να δεχθεί νέο Διεθνή Οικονομικό Έλεγχο για το διογκωμένο εξωτερικό
της χρέος. Ο «Έλεγχος», εκτός από τη διαχείριση όλων των οικονομικών πόρων του
κράτους ανέλαβε να καθορίζει και τη νομισματική πολιτική. Η εθνική κυριαρχία της χώρας
είχε δεχθεί ακόμη ένα ισχυρό πλήγμα.
Η πτώχευση του 1932 και η δικτατορία του Μεταξά
Η πτώχευση του 1893/97 είχε ως αποτέλεσμα και την χρεοκοπία του παλιού πολιτικού
συστήματος. Με το κίνημα στο Γουδί το 1909 και την επικράτηση του Βενιζέλου
εγκαινιάζεται μια νέα περίοδος πολιτικής κυριαρχίας της ελληνικής αστικής τάξης. Το «
κόμμα των Φιλελευθέρων» επαγγέλθηκε τον εκσυγχρονισμό του ελληνικού κράτους.
Η οικονομική του πολιτική ωστόσο δεν διαφοροποιήθηκε ιδιαίτερα από τις κυβερνήσεις
του παρελθόντος ή από τα υπόλοιπα αστικά κόμματα της εποχής. Παρά τις επιτυχίες του
στην εξωτερική πολιτική με την προσθήκη των «νέων χωρών» ύστερα από τους
Βαλκανικούς πολέμους του 1912-13 και τον Α παγκόσμιο ο Βενιζέλος δεν επιχείρησε μια
πραγματικά δίκαιη αναδιανομή του πλούτου προς όφελος της εργατικής τάξης και του
λαού. Στα χρόνια των κυβερνήσεων του ( 1910-15, 1917-20, 1928-32) στηρίχθηκε κατά
κόρον στον εξωτερικό δανεισμό. Από το 1923 ως το 1932 τα συνεχή δάνεια από το

29. [ΚΕΦ.: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ] Επιμέλεια: Γ. Σόφη
29
εξωτερικό αυξάνουν το ανυπέρβλητο πια δημόσιο χρέος ενώ το ισοζύγιο πληρωμών παρά
τις όποιες προσπάθειες παραμένει αρνητικό.
Το 1929 ξεσπάει η παγκόσμια οικονομική κρίση ύστερα από το κραχ του χρηματιστηρίου
της Νέας Υόρκης. Η κρίση είχε άμεσες συνέπειες στην οικονομία της Ελλάδας. Οι εξαγωγές
καπνού, που είχε υποκαταστήσει τη σταφίδα ως κύριο εξαγωγικό προϊόν, μειώθηκαν
δραματικά εξαιτίας της γερμανικής ύφεσης. Η Γερμανία αποτελούσε τον κύριο εισαγωγέα
του ελληνικού καπνού.
Ένα χρόνο πριν, η χώρα είχε επανέλθει στον «κανόνα χρυσού» με σκοπό να προσελκύσει
επενδύσεις ξένων κεφαλαίων. Το 1932 όμως η υποτίμηση της στερλίνας και η κατάρρευση
των παγκόσμιων αγορών αναγκάζουν την Ελλάδα να τον εγκαταλείψει. Στο μεταξύ η Αγγλία
μέσω του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου και της Δημοσιονομικής Επιτροπής της Κοινωνίας
των Εθνών επενέβαινε στις ελληνικές υποθέσεις προσπαθώντας να εξασφαλίσει τις
οφειλές προς τους Βρετανούς τραπεζίτες.
Η δραχμή για να παραμείνει στον «κανόνα χρυσού» συνδέεται τώρα με το αμερικανικό
δολάριο. Το Σεπτέμβρη του 1931 προκαλείται πανικός με «φυγάδευση» στο εξωτερικό 3,6
εκ. δολαρίων από ιδιώτες και τράπεζες. Η κυβέρνηση αναζητά εναγωνίως νέα δάνεια χωρίς
επιτυχία. Η κατάσταση είναι πια μη αναστρέψιμη. Την άνοιξη του 1932 ο Βενιζέλος
αναγκάζεται να εγκαταλείψει καθυστερημένα τον « χρυσό κανόνα» και να υποτιμήσει την
δραχμή. Την πρωτομαγιά του 1932 ανακοινώνει στη βουλή την πτώχευση της Ελλάδας και
την στάση πληρωμών του εξωτερικού χρέους.
Η στάση πληρωμών του χρέους δεν είχε κατά βάση αρνητικά αποτελέσματα καθώς
μειώθηκαν τα έξοδα του κράτους ενώ οι επόμενοι προϋπολογισμοί ήταν σχετικά
ισοσκελισμένοι. Η κατάσταση ωστόσο παρέμενε δύσκολη για την εργατική τάξη και τους
αγρότες. Η αύξηση της ανεργίας και τα φτηνά μεροκάματα που είχε επιβάλει ο Βενιζέλος
οδήγησαν την εποχή εκείνη σε δεκάδες απεργίες που κορυφώθηκαν με την αιματοβαμένη
πρωτομαγιά του 1936 στη Θεσσαλονίκη. Παράλληλα, οι φτωχοί αγρότες που υπέστησαν
εκτεταμένες ζημιές από την οικονομική κρίση έβλεπαν την περαιτέρω ενίσχυση των
εισοδημάτων των μεγαλογαιοκτημόνων.
Από το 1932 μέχρι το 1936 η πολιτική ζωή χαρακτηρίστηκε από την παρουσία βραχύβιων
κυβερνήσεων και στρατιωτικών πραξικοπημάτων. Το αστικό πολιτικό σύστημα μπροστά
στην αδυναμία του να διαχειριστεί όλα τα προηγούμενα χρόνια τις οικονομικές δυσκολίες
είχε χάσει κατά πολύ το λαϊκό του έρεισμα. Η επιστροφή του βασιλιά Γεώργιου το 1935
έδωσε το έναυσμα για την άνοδο στην εξουσία του Ιωάννη Μεταξά, που εγκαθύδρισε τη
στυγνή δικτατορία της 4ης Αυγούστου 1936. Ο Μεταξάς επανέλαβε την αποπληρωμή του
εξωτερικού χρέους και σύναψε νέα ασύμφορα δάνεια από την Αγγλία και τη Γερμανία
προσδένοντας ακόμη περισσότερο τη χώρα στο άρμα του διεθνούς ιμπεριαλισμού.
(απόσπασμα από άρθρο του Ά. Αντωνιάδη, ηλεκτρ. εφημ. Ίσκρα)