1. Î. Ì. ÀÂÐÀÌÅÍÊÎ
ÓÊÐÀ¯ÍÑÜÊÀ
˲ÒÅÐÀÒÓÐÀ
ϳäðó÷íèê äëÿ 5 êëàñó
çàãàëüíîîñâ³òí³õ íàâ÷àëüíèõ çàêëàä³â
Ðåêîìåíäîâàíî ̳í³ñòåðñòâîì îñâ³òè ³ íàóêè,
ìîëîä³ òà ñïîðòó Óêðà¿íè
Êè¿â
«Ãðàìîòà»
2013

2. ³äòâîðþºìî
ïðî÷èòàíå
Àíàë³çóºìî çì³ñò
³ îñîáëèâîñò³
õóäîæíüîãî òâîðó
Òâîð÷î
ìèñëèìî
Âèêîíóºìî
äîìàøíº
çàâäàííÿ
Óìîâí³ ïîçíà÷åííÿ
ÓÄÊ 373.5 : 821.161.2.09.+ 821.161.2.09] (075.3)
ÁÁÊ 83.3(4Óêð)ÿ721
À21
Ðåêîìåíäîâàíî ̳í³ñòåðñòâîì îñâ³òè ³ íàóêè, ìîëîä³ òà ñïîðòó Óêðà¿íè
(íàêàç ÌÎÍìîëîäüñïîðòó Óêðà¿íè â³ä 04.01. 2013 ð. ¹ 10)
Âèäàíî çà ðàõóíîê äåðæàâíèõ êîøò³â. Ïðîäàæ çàáîðîíåíî
Åêñïåðòèçó çä³éñíþâàâ ²íñòèòóò ë³òåðàòóðè
³ì. Ò. Ã. Øåâ÷åíêà ÍÀÍ Óêðà¿íè.
Ðåöåíçåíò — Ãàäæèëîâà Ã. Î., êàíäèäàò ô³ëîëîã³÷íèõ íàóê,
íàóêîâèé ñï³âðîá³òíèê ²íñòèòóòó ë³òåðàòóðè
³ì. Ò. Ã. Øåâ÷åíêà ÍÀÍÓ.
Åêñïåðòèçó çä³éñíþâàâ ²íñòèòóò ïåäàãîã³êè ÍÀÏÍ Óêðà¿íè.
Ðåöåíçåíò — Ïàëàìàð Ñ. Ï., êàíäèäàò ïåäàãîã³÷íèõ íàóê, ñòàðøèé
íàóêîâèé ñï³âðîá³òíèê ëàáîðàòî𳿠îñâ³òè ²íñòèòóòó ïåäàãîã³êè ÍÀÏÍÓ.
ϳäðó÷íèê â³äïîâ³äຠâèìîãàì Äåðæàâíîãî ñòàíäàðòó òà íîâ³é ïðîãðàì³
ç óêðà¿íñüêî¿ ë³òåðàòóðè. Âèäàííÿ ï³äãîòîâëåíî â³äïîâ³äíî äî íîâî¿ êîíöåïö³¿
ë³òåðàòóðíî¿ îñâ³òè. ϳäðó÷íèê ì³ñòèòü õóäîæí³ òâîðè, â³äîìîñò³ ç òåî𳿠ë³-
òåðàòóðè, á³îãðàô³÷í³ ìàòåð³àëè ïðî ïèñüìåííèê³â.
Ìåòîäè÷íèé àïàðàò ï³äðó÷íèêà îõîïëþº ð³çíîð³âíåâ³ çàâäàííÿ, çîð³ºíòî-
âàí³ íà â³êîâ³ îñîáëèâîñò³ ï’ÿòèêëàñíèê³â.
ÓÄÊ 373.5 : 821.161.2.09.+ 821.161.2.09] (075.3)
ÁÁÊ 83.3(4Óêð)ÿ721
Àâðàìåíêî Î. Ì.
Óêðà¿íñüêà ë³òåðàòóðà : ï³äðó÷. äëÿ 5 êë. çàãàëüíîîñâ³òí. íàâ÷.
çàêë. — Ê.: Ãðàìîòà, 2013. — 288 ñ.
ISBN 978-966-349-401-2
ISBN 978-966-349-401-2
© Àâðàìåíêî Î. Ì., 2013
© Âèäàâíèöòâî «Ãðàìîòà», 2013
À21

3. 3
ÄÅÐÆÀÂÍÈÉ Ã²ÌÍ ÓÊÐÀ¯ÍÈ
Ìóçèêà Ìèõàéëà Âåðáèöüêîãî
Ñëîâà Ïàâëà ×óáèíñüêîãî
Ùå íå âìåðëà Óêðà¿íè ³ ñëàâà, ³ âîëÿ,
Ùå íàì, áðàòòÿ ìîëî䳿, óñì³õíåòüñÿ äîëÿ.
Çãèíóòü íàø³ âîð³æåíüêè, ÿê ðîñà íà ñîíö³.
Çàïàíóºì ³ ìè, áðàòòÿ, ó ñâî¿é ñòîðîíö³.
Ïðèñï³â:
Äóøó é ò³ëî ìè ïîëîæèì çà íàøó ñâîáîäó
² ïîêàæåì, ùî ìè, áðàòòÿ, êîçàöüêîãî ðîäó.

4. ÑËÎÂÎ Â ÆÈÒÒ² ËÞÄÈÍÈ.
ÕÓÄÎÆÍß Ë²ÒÅÐÀÒÓÐÀ ßÊ ÌÈÑÒÅÖÒÂÎ ÑËÎÂÀ
Ìîâà ìຠíàäçâè÷àéíî âåëèêå çíà÷åííÿ â æèòò³ ëþäèíè. ßê
áåç ïîâ³òðÿ íåìîæëèâî äèõàòè, òàê ³ áåç ìîâè ëþäèíà íå çäàòíà
ñï³ëêóâàòèñÿ. Çãàäàéòå ïðåêðàñí³ ìèò³ ñâîãî æèòòÿ: áàáóñèíó
êàçêó, ïðèãîäíèöüêèé ìóëüòô³ëüì, çàõîïëèâó ãðó íà êîìï’þòåð³
÷è äîòåïíèé àíåêäîò — óñ³ âîíè ïîâ’ÿçàí³ ç³ ñëîâîì. Ñàìå ÷åðåç
íüîãî âè ï³çíàºòå ñâ³ò, ä³ñòàºòå åìîö³éíó é åñòåòè÷íó íàñîëîäó.
Ïîð³âíÿéòå äâà ìàëåíüê³ òåêñòè:
ßêèé ç íèõ á³ëüø åìîö³éíèé? Çâè÷àéíî æ, äðóãèé, àäæå â
íüîìó á³ëüøå ñë³â, óæèòèõ ó ïåðåíîñíîìó çíà÷åíí³, º çàïèòàííÿ
³ â³äïîâ³äü, óíàñë³äîê öüîãî â óÿâ³ ÷èòà÷à âèíèêàþòü ÿñêðàâ³ø³
îáðàçè. Îòæå, ñàìå â äðóãîìó òåêñò³ á³ëüøå îáðàçíèõ ñë³â (áë³-
äîëèöèé, ñõîâàâñÿ, ñâ³òàíîê, íå çà ãîðàìè).
Îáðàçí³ ñëîâà, íà â³äì³íó â³ä çâè÷àéíèõ, ÿñêðàâ³ø³, åìîö³é-
í³ø³, êðàùå âèìàëüîâóþòüñÿ â óÿâ³ ëþäèíè, òîæ íèìè øèðîêî
ïîñëóãîâóþòüñÿ ìàéñòðè ñëîâà — ïèñüìåííèêè. À é ñïðàâä³,
âàæêî óÿâèòè õóäîæí³é òâ³ð áåç îáðàçíèõ ñë³â, àäæå âîíè í³áè ò³
öåãëèíêè, ç ÿêèõ âèáóäîâóºòüñÿ êàçêà ÷è â³ðø. Îáðàçí³ ñëîâà
÷àñò³øå ìàþòü ïåðåíîñíå çíà÷åííÿ (çîëîòèé ïåðñòåíü — çîëîòà
äóøà), õî÷à ìîæóòü óæèâàòèñÿ ³ â ïðÿìîìó (ôîíòàí — âîäîãðàé;
ëîá — ÷îëî). À ùå îáðàçíîñò³ ìîæóòü íàäàâàòè çìåíøåíî-ïåñòëè-
â³ àáî çãðóá³ë³ ñóô³êñè (ê³øêà — êèöþíÿ; ê³ò — êîòÿðà), ³íîä³
é ïðåô³êñè (äàâí³é — ïðàäàâí³é).
Êðàù³ õóäîæí³ òâîðè (¿õ ùå íàçèâàþòü øåäåâðàìè) çäåá³ëüøî-
ãî îñï³âóþòü êðàñó ñâ³òó é ëþäñüêî¿ äóø³, òàê³ ðèñè, ÿê äîáðîòà,
4
̳ñÿöÿ íå âèäíî. ³í, íàïåâíî,
çà õìàðàìè. Àëå ñêîðî ïîñâ³òë³-
øàº.
Äå æ áë³äîëèöèé? Ìàáóòü, ñõî-
âàâñÿ çà õìàðàìè. Ïðîòå ñâ³òàíîê
íå çà ãîðàìè.

5. 5
ÂÑÒÓÏ
ùåäð³ñòü, ðîçóì, áëàãîðîäñòâî. Ó ë³òåðàòóð³ îñíîâíèì çàñîáîì
òâîðåííÿ êðàñè º ñëîâî, ó ìóçèö³ — çâóê, ó ñêóëüïòóð³ — ë³í³¿
òà ôîðìè, ó ìàëÿðñòâ³ — ôàðáè. ² õóäîæíÿ ë³òåðàòóðà, ³ ìóçèêà,
³ ñêóëüïòóðà, ³ ìàëÿðñòâî — öå ð³çí³ âèäè ìèñòåöòâà.
Ìèñòåöòâî — öå òâîð÷å â³äîáðàæåííÿ ä³éñíîñò³ çà äîïîìîãîþ
õóäîæí³õ îáðàç³â. ßê³ ùå âèäè ìèñòåöòâà âàì â³äîì³?
Ïèñüìåííèê íå êîï³þº íàøå æèòòÿ, à ÷åðåç ñâîþ òâîð÷ó
óÿâó, ôàíòàç³þ ñòâîðþº í³áè íîâèé â³ðòóàëüíèé ñâ³ò ó õóäîæí³õ
îáðàçàõ. Îòæå, ìèòåöü òâîðèòü õóäîæíþ ä³éñí³ñòü çà çàêîíàìè
êðàñè.
Ç ÷îãî æ ïî÷èíàëîñÿ ñëîâåñíå ìèñòåöòâî? Ç óñíî¿ íàðîäíî¿
òâîð÷îñò³ (ôîëüêëîðó), à òàêîæ ³ç ë³òîïèñ³â. Ïåðøèì ë³òîïèñàì
ìàéæå òèñÿ÷à ðîê³â, íàéâ³äîì³øèé ç-ïîì³æ íèõ — «Ïîâ³ñòü ìè-
íóëèõ ë³ò», óðèâêè ç íüîãî âè ïðî÷èòàºòå â öüîìó ï³äðó÷íèêó
÷åðåç ê³ëüêà óðîê³â. Îäíàê ôîëüêëîð ùå äàâí³øèé, ó íüîìó æè-
âóòü ïåðâèíí³ óÿâëåííÿ ïðî íàø ñâ³ò, ìóäð³ñòü ïîïåðåäí³õ ïîêî-
ë³íü, êîçàöüêà ñëàâà é êðàñà ëþäñüêèõ ïî÷óòò³â.
1. Îáðàçíå ñëîâî âæèòî â ðÿäêó
À ïîâ³ëüíî ÷èòàòè
Á øâèäêî ïîìèòèé
 ñîëîâ’¿í³ ñï³âè
à ðîäîâèé â³äì³íîê
2. Óñòàíîâ³òü â³äïîâ³äí³ñòü.
3. Óñòàíîâ³òü â³äïîâ³äí³ñòü.
Âèä ìèñòåöòâà Çàñ³á òâîðåííÿ ìèñòåöòâà
1 õîðåîãðàô³ÿ
2 äåêëàìàö³ÿ
3 ë³òåðàòóðà
4 ìàëÿðñòâî
À ôàðáà
Á ñëîâî
 ìàðìóð
à ðóõ
Ä ãîëîñ
Çàñ³á òâîðåííÿ îáðàçíîñò³ Ïðèêëàä
1 ïåðåíîñíå çíà÷åííÿ
2 çìåíøåíî-ïåñòëèâèé ñóô³êñ
3 çãðóá³ëèé ñóô³êñ
4 ïðåô³êñ
À ÷îðíå õìàðèùå
Á âîâ÷à äóøà
 ðóäåíüêå ñîáà÷à
à ÷åðâîíà êàëèíà
Ä âîçâåëè÷åííÿ ðîäó

6. ÂÑÒÓÏ
4. Ç ÿêèõ ñë³â ïî÷èíàºòüñÿ âàø äåíü?
5. Ó ÿêèõ ñèòóàö³ÿõ âè âèêîðèñòîâóºòå îáðàçí³ ñëîâà?
6. Íàçâ³òü óëþáëåíèé âèä ìèñòåöòâà. ×èì â³í âàì ïîäîáàºòüñÿ?
7. Íàçâ³òü ³ìåíà â³äîìèõ âàì ìèòö³â.
8. Ç ÷îãî ïî÷èíàëîñÿ ñëîâåñíå ìèñòåöòâî?
9. Îáðàç ÿêîãî ë³òåðàòóðíîãî ãåðîÿ âàì íàéá³ëüøå çàïàì’ÿòàâñÿ â ïî-
÷àòêîâ³é øêîë³? ×èì ñàìå?
10. ßê³ âè çíàºòå ñëîâåñí³ çàñîáè òâîðåííÿ îáðàçíîñò³?
11. Çàïîâí³òü òàáëèöþ â ðîáî÷îìó çîøèò³, ñêîðèñòàâøèñü äîâ³äêîþ.
Óñòàíîâ³òü, õòî çîáðàæåíèé íà ôîòîãðàô³ÿõ.
Äîâ³äêà: Ëåîíàðäî äà ³í÷³, Ìèêîëà Ëèñåíêî, Áîãäàí Ñòóïêà, Ëþäâ³ã
âàí Áåòõîâåí, ˳íà Êîñòåíêî, Ãàííà ×óáà÷, Äæîíí³ Äåïï, Äæîàí Ðî-
ë³íã, ²âàí Àéâàçîâñüêèé.
12. Á³ëüø³ñòü ëþäåé çàçíà÷àº, ùî çíà÷íî ö³êàâ³øå é ïðèºìí³øå ÷èòà-
òè õóäîæí³é òâ³ð ó êíèæö³, à íå ç öèôðîâîãî íîñ³ÿ (ïëàíøåòà ÷è
åëåêòðîííî¿ êíèæêè). ×îìó òàê? ßêà âàøà äóìêà?
1. Âèïèø³òü ó ðîáî÷èé çîøèò îáðàçí³ ñëîâà ç óëþáëåíîãî â³ðøà ÷è
íàðîäíî¿ ï³ñí³.
2. Ïðî÷èòàéòå ì³ô «Ïðî Çîðÿíèé ³ç».
Âèä ìèñòåöòâà Ìèòåöü
Ìóçèêà
Õóäîæíÿ ë³òåðàòóðà
ʳíåìàòîãðàô
Îáðàçîòâîð÷å ìèñòåöòâî

8. Ìè æèâåìî ó ÕÕ² ñò., òîæ ìàºìî ìîæëèâ³ñòü ³ ÷èòàòè õóäîæí³
òâîðè, ³ ñëóõàòè ¿õ â àóä³îçàïèñó, ³ ïåðåãëÿäàòè â òåàòð³, ó ìå-
ðåæ³ ²íòåðíåò ÷è ïî òåëåâ³çîðó. Íàâ³òü íàéäàâí³ø³ òâîðè, ÿê³ âè-
íèêëè òîä³, êîëè ëþäèíà ùå íå âèíàéøëà ïèñüìî, íèí³ íàäðó-
êîâàí³ â êíèæêàõ. Âîíè ä³éøëè äî íàñ ³ç ñèâî¿ äàâíèíè. À ÿê?
Êîëè íå áóëî ïèñåìíîñò³, ëþäè ïåðåäàâàëè ¿õ ç óñò â óñòà (çâ³äñè
é ïðèêìåòíèê óñíèé), â³ä ïîêîë³ííÿ äî ïîêîë³ííÿ. ̳ôè, ëåãåíäè,
êàçêè, ïåðåêàçè, ï³ñí³, çàãàäêè, ïðèñë³â’ÿ ñêëàäàëè òàëàíîâèò³
ëþäè, ³ìåíà ÿêèõ òåïåð íåâ³äîì³. Ïåðâèííèé âàð³àíò òàêèõ òâîð³â
³ç ÷àñîì çàçíàâàâ çì³í. Ñêàæ³ìî, ï³ñíþ, ùî ïîäîáàëàñÿ ëþäÿì,
ïåðåñï³âóâàëè â ð³çíèõ ì³ñöåâîñòÿõ, ïîñò³éíî âíîñÿ÷è â íå¿ ùîñü
ñâîº, óäîñêîíàëþþ÷è ¿¿. ϳñíÿ, íàâ³òü íåïîâí³ñòþ, òà ç ÷àñîì
òàêè çì³íþâàëàñÿ, ñòàâàëà êðàùîþ. Äî ðå÷³, óêðà¿íñüêèõ íàðîä-
íèõ ï³ñåíü íèí³ íàðàõîâóþòü ìàéæå òðèñòà òèñÿ÷! Äî íàñ
ä³éøëà âåëèêà ê³ëüê³ñòü íàðîäíèõ êàçîê, ëåãåíä, ïåðåêàç³â…
Óñ³ ö³ òâîðè íàçèâàþòü ôîëüêëîðîì (â³ä àíãë. folk-lore — íàðîä-
íà ìóäð³ñòü), àáî óñíîþ íàðîäíîþ òâîð÷³ñòþ.
Íàéäàâí³øèìè âèäàìè óñíî¿ íàðîäíî¿ òâîð÷îñò³ º ì³ôè é ëå-
ãåíäè. Ëåãåíäà — öå ðîçïîâ³äü êàçêîâîãî ÷è ôàíòàñòè÷íîãî õà-
ðàêòåðó ïðî íåçâè÷àéíó ïîä³þ àáî æèòòÿ é ä³ÿëüí³ñòü ÿêî¿ñü
îñîáè. Ó ëåãåíäàõ çäåá³ëüøîãî éäåòüñÿ ïðî ðåàëüíó ëþäèíó, ÿêó
çíຠ³ ëþáèòü íàðîä, àáî ïðî âèçíà÷íó ³ñòîðè÷íó ïîä³þ. Íàéïî-
ïóëÿðí³ø³ ëåãåíäè ðîçïîâ³äàþòü ïðî ãåðî¿÷í³ â÷èíêè Áîãäàíà
Õìåëüíèöüêîãî, Ìàêñèìà Çàë³çíÿêà, Îëåêñè Äîâáóøà, Óñòèìà
Êàðìåëþêà. Öèõ ³ñòîðè÷íèõ ïîñòàòåé íàðîä íàä³ëèâ íåéìîâ³ð-
íîþ ñèëîþ òà â³äâàãîþ, ÷àñòî ¿õí³ ìîæëèâîñò³ áóëî ïåðåá³ëüøåíî,
ÿê ó êàçêàõ. Îòæå, êàçêîâ³ñòü, ôàíòàñòè÷í³ñòü — ÿñêðàâà ïðèêìå-
òà ëåãåíäè.
Ó÷åí³ ïîä³ëÿþòü ëåãåíäè íà òðè ð³çíîâèäè: ì³ôîëîã³÷í³, á³áë³éí³
òà ãåðî¿÷í³.
8
̲ÔÈ
ÒÀ ËÅÃÅÍÄÈ
ÓÊÐÀ¯ÍÖ²Â

9. Ó ì³ôàõ íà â³äì³íó â³ä ëåãåíä ³äåòüñÿ ïðî âèãàäàíèõ áàãàòîþ
ëþäñüêîþ ôàíòà糺þ áîã³â ³ äåìîí³â. Öåé âèä ôîëüêëîðó âèíèê
ó òîé ÷àñ, êîëè â ëþäåé áóëî ùå äóæå ñïðîùåíå, ïðèì³òèâíå
óÿâëåííÿ ïðî íàâêîëèøí³é ñâ³ò ³ âîíè â³ä÷óâàëè áåççàõèñí³ñòü
³ áåçñèëëÿ ïåðåä ñòèõ³éíèìè ñèëàìè ïðèðîäè. ̳ô — öå ðîçïî-
â³äü, ùî ïåðåäຠóÿâëåííÿ íàøèõ äàëåêèõ ïðåäê³â ïðî ñòâîðåííÿ
ñâ³òó, éîãî áóäîâó, ïðî áîã³â ³ äåìîí³â, ð³çíèõ ôàíòàñòè÷íèõ ³ñòîò.
Ó ÷îìó æ òîä³ ïîëÿãຠâ³äì³íí³ñòü ì³æ ì³ôîì ³ êàçêîþ? Êàçêè
³ â äàëåê³ â³ä íàñ ÷àñè, ³ íà åòàï³ ñòâîðåííÿ ñïðèéìàëèñÿ ÿê
ïë³ä ëþäñüêî¿ ôàíòà糿, à îñü äî ì³ô³â òîä³ ñòàâèëèñÿ ÿê äî ÷î-
ãîñü ³ìîâ³ðíîãî, ðåàëüíîãî.
ÏÐÎ ÇÎÐßÍÈÉ Â²Ç
Êîëèñü äàâíî, à äå ñàìå — íåâ³äîìî, òà òðàïèëàñÿ âåëèêà ïî-
ñóõà. ² áóëà âîíà òàêà, ùî íå ò³ëüêè â ð³÷êàõ òà îçåðàõ, à íàâ³òü
³ â êîëîäÿçÿõ ïîâèñèõàëà ãåòü-÷èñòî1 âñÿ âîäà, ³ ëþäè áåç âîäè
ïî÷àëè õâîð³òè òà ìåðòè. Ó ò³ì êðàþ, äå îòî òðàïèëàñÿ òàêà ïî-
ñóõà, òà æèëà îäíà âäîâà, à â ò³º¿ âäîâè áóëà âñüîãî-íà-âñüîãî
îäíà äî÷êà. Óäîâà áåç âîäè çàõâîð³ëà, ³ äî÷êà, ùîá íå âìåðëà ¿¿
ìàòè, óçÿëà ãëå÷èê òà é ï³øëà øóêàòè âîäó. Äå âîíà ¿¿ øóêàëà,
õòî ¿¿ çíàº, à ò³ëüêè äåñü-òî íàéøëà. Íàáðàëà â ãëå÷èê ³ ïîíåñëà
äîäîìó. Ïî äîðîç³ çóñòð³ëà îäíîãî ÷îëîâ³êà, ùî âìèðàâ áåç âîäè;
äàëà éîìó íàïèòèñü ³ òèì îäâîëàëà éîãî â³ä ñìåðò³. Äàë³ âîíà
çóñòð³ëà äðóãîãî, òàêîãî æ ñàìîãî; ïîò³ì òðåòüîãî, ÷åòâåðòîãî ³,
íàðåøò³, ñüîìîãî. Óñ³ì äàâàëà ïèòè é óñ³õ óðÿòóâàëà â³ä ñìåð-
ò³. Âîäè çàëèøèëîñü ó íå¿ ò³ëüêè íà ñàìîìó äí³.
²øëà âîíà, ³øëà é ïî äîðîç³ ñ³ëà â³äïî÷èòè, à ãëå÷èê ïîñòà-
âèëà á³ëÿ ñåáå íà çåìë³. Êîëè â òîé ÷àñ äå íå âçÿâñÿ ñîáàêà.
Õîò³â, ìàáóòü, òåæ íàïèòèñÿ òà é ïåðåêèíóâ ãëå÷èê. Êîëè òîé
ãëå÷èê ïåðåêèíóâñÿ, òî ç íüîãî âèëåò³ëî ñ³ì âåëèêèõ ç³ðîê ³
âîñüìà ìàëåíüêà, òà é ïîñòàâàëè íà íåá³.
9
̲ÔÈ ÒÀ ËÅÃÅÍÄÈ ÓÊÐÀ¯ÍÖ²Â
Ëåãåíäè
ì³ôîëîã³÷í³ á³áë³éí³ ãåðî¿÷í³
óÿâëåííÿ ïðî Âñåñâ³ò,
ïðèðîäó, áîã³â, äåìîí³â
æèòòÿ ñâÿòèõ, ïåðøèõ
õðèñòèÿí
ãåðî¿÷í³ â÷èíêè ðåàëü-
íèõ ³ñòîðè÷íèõ îñ³á
1 Ãåòü-÷èñòî — çîâñ³ì, ïîâí³ñòþ.

10. Îòî ò³ ç³ðêè ³ º ³ç, àáî äóø³ òèõ
ëþäåé, ùî ä³â÷èíà ¿ì äàâàëà ïèòè,
à âîñüìà, ìàëåíüêà, — òàê òî äóøà
ñîáàêè, ùî ïåðåêèíóâ ãëå÷èê. Òàê îòî
Áîã íà òå ¿õ ³ ïîñòàâèâ íà íåá³, ùîá
óñ³ ëþäè áà÷èëè, ÿêà ùèðà áóëà òà
ä³â÷èíà, à çà ¿¿ ùèð³ñòü Áîã ïîñëàâ
äîù íà òó êðà¿íó.
Äî ðå÷³…
Çîðÿ — ñèìâîë æèâîòâîðíî¿ é ðîäþ÷î¿ ïðèðîäè; ä³â÷èíè-êðàñóí³,
êîõàííÿ; íîâîãî ùàñëèâîãî æèòòÿ; ñâ³òëîãî äóõó, îáîðîíöÿ ëþäåé;
î÷åé Áîãà.
Çäàâíà â íàðîä³ çîð³ ñïðèéìàëè òî ÿê ä³òåé Ñîíöÿ ³ ̳ñÿöÿ, òî ÿê
çàïàëåí³ Áîãîì ñâ³÷êè íà ÷åñòü íàðîäæåíèõ ëþäåé. ßçè÷íèêè ââà-
æàëè çîð³ â³êíàìè íåáà, ÷åðåç ÿê³ áîãè äèâëÿòüñÿ íà ñâ³ò (²ç «Ñëîâ-
íèêà ñèìâîë³â»).
×ÎÌÓ ÏÅÑ ÆÈÂÅ ÊÎËÎ ËÞÄÈÍÈ
Äàâíî, äóæå äàâíî æèâ ñîá³ ñàì³òíèé ïåñ. Íàðåøò³ íàäîêó-
÷èëî éîìó ñàìîìó áëóêàòè â ë³ñ³, ³ â³í âèð³øèâ çíàéòè ñîá³ äðóãà-
òîâàðèøà. Àëå õîò³â, àáè öåé éîãî òîâàðèø áóâ íàéñèëüí³øèé ç
óñ³õ òâàðèí.
˳ñîâ³ çâ³ðÿòà ðàäèëè éîìó ï³òè äî âîâêà. ϳøîâ ïåñ äî íüîãî
é êàæå:
— Âîâ÷å, áðàòå, æèâ³ìî ðàçîì!
Âîâê â³äïîâ³â:
— ×îìó áè í³!
Ïî÷àëè æèòè ðàçîì. Ðàç, ÿê íî÷óâàëè â ë³ñ³, ïî÷óâ ïåñ ÿêèéñü
øåëåñò ³ ïî÷àâ òðÿñòèñÿ-áîÿòèñÿ. Çáóäèâ âîâêà, à òîé éîìó
êàæå:
— Áóäü òèõî, áî ïðèéäå âåäì³äü ³ ç’¿ñòü íàñ!
Ïåñ òîä³ çäîãàäàâñÿ, ùî âåäì³äü ñèëüí³øèé çà âîâêà. ϳøîâ
äî âåäìåäÿ é êàæå:
— Âåäìåäþ, áðàòèêó, æèâ³ìî ðàçîì!
— Êîëè ðàçîì, òî ðàçîì, — â³äïîâ³â âåäì³äü.
Ìèíóëà êîðîòêà äîáà. Ðàç íà çîðÿõ ïî÷óâ ïåñ ÿêèéñü øåëåñò
³ ïî÷àâ áîÿòèñÿ. Ïðîáóäèâñÿ âåäì³äü òà é ñêàçàâ:
10
ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀDz¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²
Ñóç³ð’ÿ Çîðÿíèé ³ç

11. — Çàõîâàéìîñÿ â êîð÷, áî ùå íàä³éäå
ëåâ ³ ðîçäåðå íàñ îáîõ!
Ïîäóìàâ ïåñ, ùî ëåâ ìຠáóòè ñèëüí³-
øèì. Çàëèøèâ âåäìåäÿ é ï³øîâ äî äâîðó
êîðîëÿ ëåâà.
— Ëåâå, ëåâå, êîðîëþ çâ³ð³â, æèâ³ìî ðà-
çîì!
— Çà ñëóãó ïðèéìó òåáå, — â³äïîâ³â ëåâ.
Ïåñ çîñòàâñÿ ç íèì. Îäíîãî ðàçó ââå÷åð³
ïî÷àâ ïåñ áîÿòèñÿ é ïî÷àâ âèòè, ãàâêàòè.
Âèá³ã ëåâ ³ç ïàëàòè é êàæå éîìó:
— Ìîâ÷è, áî ùå íàä³éäå ëþäèíà é çàñòðåëèòü íàñ îáîõ!
Ïåñ çàìîâê, àëå çäîãàäàâñÿ, ùî ëþäèíà ìຠáóòè ñèëüí³øîþ,
êîëè ¿¿ ëåâ áî¿òüñÿ.
ϳøîâ ïåñ äî ëþäèíè é ïðèñòàâ íà ñëóæáó äî íå¿. ³ä òîãî
÷àñó é æèâå ïåñ ç ëþäèíîþ.
ÄÀÆÁÎÃ
Ñèí âåëèêîãî Ñâàðîãà1, ñëàâåòíèé Äàæáîã-Ñîíöå, äîâã³ ðîêè
âëàäàðþâàâ íàä áîãàìè, ëþäüìè é íàä óñ³ì ñâ³òîì. ³í áóâ ðîäî-
íà÷àëüíèêîì ðóñ³â-óêðà¿íö³â, ïåðøèì ¿õí³ì êíÿçåì ³ íåçì³ííèì
ïîêðîâèòåëåì. Äàâí³ óêðà¿íö³ ãîðäî êàçàëè ïðî ñåáå: «Ìè âíóêè
Äàæáîãà — óëþáëåíö³ áîã³â, ... ìè ñëàâèìî Äàæáîãà, ³ áóäå â³í
íàø ïî êðîâ³ ò³ëà...»
Äàæáîã óîñîáëþâàâ ìóæí³ñòü, îáëè÷÷ÿ
éîãî óÿâëÿëîñÿ ïîä³áíèì äî ñîíÿ÷íîãî êîëà,
³ç ðóñÿâîþ áîðîäîþ-ïðîì³í÷èêàìè.
Ó ïîæåðòâó Äàæáîãîâ³ ïðèíîñèëè ìëèí-
ö³, ïîëîòíî, äàðè ïîë³â ³ ë³ñ³â, âèíî, ãðîø³
òîùî.
Éîìó ìîëèëèñÿ, çâåðòàþ÷èñü òàê: «Äàæ-
áîæå íàø òðèñâ³òëèé! Ñëàâó òâîð³ìî òîá³,
íåõàé ëåòèòü âîíà ïòèöåþ ÿñíîþ, ñïîâ³ùàþ-
÷è âñ³ì ïðåäêàì ðóñüêèì, ùî øàíóºìî òà
ïîêëîíÿºìîñÿ Ñîíöþ âñåâèøíüîìó, îòöþ
êðåâíîìó — Äàæáîãó íàøîìó».
11
̲ÔÈ ÒÀ ËÅÃÅÍÄÈ ÓÊÐÀ¯ÍÖ²Â
1 Ñâàðîã — áîã Ñîíöÿ, ñâ³òëà òà äîáðà. Ó äàâí³õ ðóñ³â-óêðà¿íö³â Ñâàðîã —
áîã-òâîðåöü, ïîêðîâèòåëü íåáà, ìóäðîñò³, çàñòóïíèê øëþáó é êîâàëüñüêî¿ ñïðà-
âè, ðåìåñåë.
Ñâàðîã —
áàòüêî áîã³â

12. 1. Ðîçïîâ³äü êàçêîâîãî ÷è ôàíòàñòè÷íîãî õàðàêòåðó ïðî íåçâè÷àéíó
ïîä³þ àáî æèòòÿ é ä³ÿëüí³ñòü ÿêî¿ñü ðåàëüíî¿ îñîáè íàçèâàºòüñÿ
À ì³ôîì
Á êàçêîþ
 ëåãåíäîþ
à ë³òîïèñîì
2. ³ç íà í³÷íîìó íåá³ ñêëàäàºòüñÿ ³ç ç³ðîê
À ÷îòèðüîõ
Á ñåìè
 âîñüìè
à äåñÿòè
3. Cîáàêà, çà ëåãåíäîþ, øóêàâ ñîá³ äðóãà-òîâàðèøà â òàê³é ïîñë³-
äîâíîñò³
À âîâê — âåäì³äü — ëþäèíà — ëåâ
Á ëåâ — âåäì³äü — ëþäèíà — âîâê
 ëþäèíà — âîâê — âåäì³äü — ëåâ
à âîâê — âåäì³äü — ëåâ — ëþäèíà
4. Ùî òàêå ôîëüêëîð? ×îìó íàðîäíó òâîð÷³ñòü íàçèâàþòü óñíîþ?
5. ×èì ëåãåíäà â³äð³çíÿºòüñÿ â³ä ì³ôó?
6. Ïîì³ðêóéòå é ñêàæ³òü, ÷îìó ãåðî¿â ëåãåíä íàðîä íàä³ëÿâ íàäëþä-
ñüêèìè ìîæëèâîñòÿìè.
7. Íà ÿê³ ð³çíîâèäè ïîä³ëÿþòü ëåãåíäè?
8. Ùî îçíà÷àþòü, çà ëåãåíäîþ, ñ³ì âåëèêèõ ç³ðîê ³ îäíà ìàëåíüêà íà
í³÷íîìó íåá³?
9. Íà ñê³ëüêè ÷àñòèí çà çì³ñòîì ìîæíà ïîä³ëèòè ëåãåíäó «×îìó ïåñ
æèâå êîëî ëþäèíè»?
10. Ëþäèíà ñèëüí³øà â³ä ëåâà, öàðÿ çâ³ð³â, ñâîºþ ô³çè÷íîþ ñèëîþ ÷è ÷è-
ìîñü ³íøèì? Ïîÿñí³òü ñâîþ äóìêó.
11. Ó çá³ðö³ óêðà¿íñüêèõ ïðèêàçîê ³ ïðèñë³â’¿â ç³áðàíî ìàéæå äâ³ñò³
âèñëîâ³â ïðî ñîáàêó. ßêà ç íàâåäåíèõ íèæ÷å ïðèêàçîê (ïðèñë³â’¿â)
íàéáëèæ÷à çà çì³ñòîì äî ëåãåíäè «×îìó ïåñ æèâå êîëî ëþäèíè»?
Áèòèé ñîáàêà íå áî¿òüñÿ ïàëèö³.
Á³éñÿ íå òîãî ñîáàêè, ùî áðåøå, à òîãî, ùî ëàñòèòüñÿ.
Âèâ÷åíîãî ïñà í³÷èì íå ï³äêóïèø.
Äîáðèé ñîáàêà ³ íà õàçÿ¿íà áðåøå.
Ëèõîãî ñîáàêó ãîñïîäàð øàíóº.
Êîæíèé ñîáàêà ãàâêàº, àëå íå êîæåí êóñàº.
Ïåñ äåðæèòüñÿ ÷îëîâ³êà, à ê³ò — õàòè.
Ñîáàêà ãàâêíå — õàçÿ¿í â³ðèòü.
12
ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀDz¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

13. 12. Ïðî÷èòàéòå ì³ô «Äàæáîã» ³ ïðîêîìåíòóéòå ³ëþñòðàö³þ äî íüîãî
(îáðàçè, êîëüîðè, ñþæåò) (ñ. 11).
1. Çíàéä³òü ³ ïðî÷èòàéòå â ìåðåæ³ ²íòåðíåò (àáî â ñïåö³àëüí³é ë³òå-
ðàòóð³) ëåãåíäó ïðî íàçâó ñâ âóëèö³, ðàéîíó, ñåëà ÷è ì³ñòà.
ϳäãîòóéòåñÿ ðîçïîâ³ñòè ¿¿ êëàñó (çà áàæàííÿì).
2. Ïðî÷èòàéòå ì³ôè é ëåãåíäè: «Áåðåãèíÿ», «Íåîïàëèìà êóïèíà»,
«ßê âèíèêëè Êàðïàòè», «×îìó â ìîð³ º ïåðëè ³ ìóøë³». Âèïèø³òü
ó ðîáî÷èé çîøèò íåçðîçóì³ë³ ñëîâà.
ÁÅÐÅÃÈÍß
Äî Ñâàðîãà òà Áåðåãèí³ ïîñò³éíî ïðèõîäèëè ëþäè, ùîá ïîäè-
âèòèñÿ íà õàòèíó, ï³÷ ³ æîðíà, ñêóøòóâàòè òîãî äèâà, ùî õë³áîì
çâåòüñÿ é ñõîæå íà ñîíöå.
² ñêàçàëè ¿ì Ñâàðîã ³ Áåðåãèíÿ, ùîá âèõîäèëè âîíè ç ïå÷åð ³
áóäóâàëè ñâ³òë³ õàòè, ùîá íå õîäèëè â äèêèõ øêóðàõ, à â÷èëèñÿ
òêàòè ïîëîòíî òà õîäèòè â á³ëîìó îäÿç³, ÿê ëè÷èòü ä³òÿì Á³ëîáî-
ãà. Ëþäè ñëóõàëè é ðàä³ëè, àëå êîëè íàäõîäèëà í³÷, ñòðàõ âèïîâ-
çàâ â³äóñ³ëü, áî çåìëÿ ïî÷èíàëà òðÿñòèñü ³ ãîéäàòèñü. Òî ëþòóâàâ
×îðíîáîã.
Íàñëàâ ×îðíîáîã íà ëþäåé ñâîº ÷îðíå â³éñüêî — ñòàäî ÿùåð³â,
ÿêîìó íàêàçàâ çíèùèòè Ñâàðîãà, Áåðåãèíþ é ñâàðîæè÷³â.
Íå ìîãëè çóïèíèòè ÷îðíèõ ÿùåð³â àí³ ìå÷³ ñâàðîæè÷³â, àí³ ïà-
ëàþ÷³ ñìîëîñêèïè ñàìîãî áîãà Ñâàðîãà. ² ò³ëüêè Áåðåãèíÿ â ÿñêðà-
âî-á³ëîìó âáðàíí³ ç âèøèòèìè ÷åðâîíèìè «ñòð³ëàìè Ïåðóíà» òà
«ñîêîëàìè» çìîãëà öå çðîáèòè. Âîíà ï³øëà íà ÿùåð³â ç ï³äíÿòè-
ìè äîãîðè ðóêàìè — ³ ãð³çíå â³éñüêî â³äñòóïèëî. ßùåðè â³äïîâ-
çàëè íàçàä, ïîêè íå ïîòîïèëèñÿ â ð³÷ö³ Ðîñ³ é íå ïåðåòâîðèëèñÿ
íà ñêåë³.
Ç òîãî ÷àñó ëþäè ââàæàþòü Áåðåãèíþ áîãèíåþ êðàñè, âåëèêîþ
îõîðîííèöåþ. Âîíè âèð³çüáëþþòü ¿¿ îáðàç íà äâåðÿõ, â³êîííèöÿõ,
âèøèâàþòü ¿¿ ïîñòàòü íà ðóøíèêàõ ³ ñîðî÷êàõ, ùîá Áåðåãèíÿ çàâ-
æäè çàõèùàëà ¿õ â³ä óñüîãî çëîãî.
13
̲ÔÈ ÒÀ ËÅÃÅÍÄÈ ÓÊÐÀ¯ÍÖ²Â
Ãðàô³÷íå
çîáðàæåííÿ
Áåðåãèí³
é òðèçóáà

14. Äî ðå÷³…
Áåðåãèíÿ — çàõèñíèöÿ ëþäåé â³ä óñÿêîãî çëà, äîáðà «õàòíÿ» áîãèíÿ.
Âîíà îáåð³ãàëà îñåëþ, ìàëèõ ä³òåé, äîáðîáóò ñ³ì’¿. ³äãîì³í ïðî íå¿
çíàõîäèìî â ñëîâàõ îáåð³ãàòè, îáåðåãè — ìàã³÷í³ ïðåäìåòè, ô³ãóðè,
ÿêèì ïðèïèñóâàëàñÿ òàºìíè÷à ñèëà. Ñõåìàòè÷íå çîáðàæåííÿ Áåðå-
ãèí³ (ïîñòàòü æ³íêè ³ç çàñòåðåæëèâî ï³äíÿòèìè ðóêàìè) ïåðåéøëî
â ìàëþíîê òðèçóáà (²ç «Ñëîâíèêà ñèìâîë³â»).
ÍÅÎÏÀËÈÌÀ ÊÓÏÈÍÀ
Áóëî öå äóæå äàâíî. Äâà êîðîë³ — ïîëüñüêèé òà óãîðñüêèé —
îá’ºäíàëè ñâî¿ â³éñüêà é ï³äñòóïèëè äî ñò³í ñëàâíîãî ì³ñòà Äîðî-
ãîáóæà (òåïåð ðàéöåíòð Ñìîëåíñüêî¿ îáëàñò³, Ðîñ³ÿ. — Ïðèì. àâò.).
Çàõèñíèêàì ãðàäà çàéäè ïåðåäàëè ëèñòà. Ïðîïîíóâàëè áåç áèòâè
â³ä÷èíèòè ì³ñüê³ áðàìè, âèéòè â ïîëå áåç çáðî¿ é çäàòèñÿ â ïîëîí.
Çà öå êîðîë³ îá³öÿëè âñ³ì çáåðåãòè æèòòÿ.  ³íøîìó âèïàäêó,
ïîãðîæóâàëè, ùî ì³ñòî áóäå ñïàëåíå é íà ëàñêó ïåðåìîæö³â ñïî-
ä³âàòèñÿ í³÷îãî.
Êîëè ìèíóâ â³äâåäåíèé ÷àñ íà ðîçäóìè, ³ç Äîðîãîáóæà âè-
éøîâ ïîñëàíåöü. Çàéäè-âî¿íè çóñòð³ëè éîãî é ïðîâåëè íà óçâèø-
øÿ, äå íà çîëî÷åíèõ ñò³ëü÷èêàõ ñèä³ëè êîðîë³.
— ß ïðèí³ñ â³äïîâ³äü íà âàø ëèñò, — ñêàçàâ ïîñëàíåöü ³ ïå-
ðåäàâ óãîðñüêîìó òà ïîëüñüêîìó âëàäàðÿì áàäèëèíó ³ç ñõîæèì íà
ÿñåíîâå ëèñòÿì òà ç áë³äî-ðîæåâèì ñóöâ³òòÿì íà âåðõ³âö³.
— ßê?! — çäèâóâàëèñÿ âëàäàð³. — Îöå é óñå?
Ïîñëàíåöü ïîêëîíèâñÿ:
— Ìåí³ ñòàð³éøèíè äîðó÷èëè ïåðåäàòè ò³ëüêè öå. À ùå âåë³ëè
ñêàçàòè, ÿêùî âàì öüîãî ç³ëëÿ çàìàëî, òî îñü äîâêîëà âàñ íà ïà-
ãîðá³ éîãî öâ³òå ñê³ëüêè çàâãîäíî.
dzáðàëè êîðîë³ ñâî¿õ ðàäíèê³â ³ íàéìóäð³-
øèõ ìóæ³â. Äóìàëè, äóìàëè — í³ÿê íå çðîçó-
ì³þòü, ùî ñàìå çàõèñíèêè ì³ñòà ñêàçàëè ¿ì öèì
çåëîì. Êîëè çíàéøîâñÿ îäèí:
— ß çíàþ öå ç³ëëÿ. Âîíî ãîðèòü ³ íå çãîðÿº.
³í óçÿâ ³ç áàãàòòÿ ïàëàþ÷ó ã³ëêó é ï³äí³ñ ¿¿
äî êâ³òó÷îãî êóùà. Ó òó æ ìèòü óâåñü êóù ñïà-
ëàõíóâ ãîëóáóâàòî-çåëåíêóâàòèì ïîëóì’ÿì. Òà
ùå ÷åðåç ìèòü ïîëóì’ÿ çãàñëî. ² âñ³ ïîáà÷èëè,
ùî êóù ñòî¿òü íåóøêîäæåíèé — òàêèé æå ðî-
æåâîêâ³òíèé, óñì³õíåíèé.
14
ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀDz¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

15. ² âñ³ çðîçóì³ëè, ùî ñàìå â³äïîâ³ëè çàõèñíèêè Äîðîãîáóæà íà
óëüòèìàòóì1.
² ìîâèâ óãîðñüêèé êîðîëü ïîëüñüêîìó:
— Ìè í³êîëè íå çàâîþºìî ö³º¿ êðà¿íè. Òîìó ÿ ïîâåðòàþ ñâî¿õ
âî¿í³â äîäîìó. ² òîá³ ðàäæó çðîáèòè òå æ ñàìå.
Äàâíî öå áóëî...
³äòîä³ ñîòí³ ðàç³â âîðîãè çàâîéîâóâàëè íàø êðàé, àëå êîæíî-
ãî ðàçó çàëèøàëèñÿ ç îáëèçíåì. À êðàé çåëåí³º ï³ä ñèí³ì íåáîì òà
ÿñíèì ñîíöåì. ² ùîë³òà òóò ðîæåâî êâ³òóþòü êóù³ íåîïàëèìîãî çå-
ëà, ñòâåðäæóþ÷è íåçíèùåíí³ñòü óêðà¿íñüêî¿ çåìë³ òà ¿¿ íàðîäó.
Äî ðå÷³…
Êóïèíà — öå ë³ñîâà òðàâ’ÿíèñòà ðîñëèíà ç á³ëèìè êâ³òàìè, ïîä³áíà
íà êîíâàë³þ.
ßÊ ÂÈÍÈÊËÈ ÊÀÐÏÀÒÈ
Êîëèñü íà íàø³é çåìë³ áóëà âåëè÷åçíà ð³âíèíà, ê³íöÿ-êðàþ
ÿê³é íå áóëî âèäíî, óêðèòà øîâêîâèñòèìè òðàâàìè, â³÷íîçåëåíè-
ìè ñìåðåêàìè òà ÿëèíàìè, ìîãóòí³ìè áóêàìè ³ ÿâîðàìè, áåðåñòàìè
é òîïîëÿìè. Äîëèíîþ òåêëè ïîò³÷êè òà ð³÷êè, áàãàò³ íà ôîðåëü òà
³íøó äð³áíó é âåëèêó ðèáó.
Âîëîäàðåì äîëèíè áóâ âåëåòåíü Ñèëóí. Êîëè â³í ³øîâ, â³ä éîãî
êðîê³â çäðèãàëàñÿ çåìëÿ. Ðîçïîâ³äàþòü, ùî Ñèëóí äîáðå ðîçó-
ì³âñÿ íà ´àçä³âñòâ³, ìàâ áåçë³÷ óñÿêî¿ õóäîáè. ×åðåäè êîð³â ³ âî-
ë³â, îòàðè îâåöü, òàáóíè êîíåé, ñòàäà áóéâîë³â ³ ñâèíåé ïàñëèñÿ
íà òîëîêàõ, áðîäèëè ë³ñàìè. À ïòèö³!.. Òèñÿ÷³ êà÷îê ³ ãóñåé ïëà-
âàëè â ñòàâêàõ, áàãàòî êóðåé êóäêóäàêàëè íà ôåðìàõ.
Öåé ´àçäà æèâ ó ïðåêðàñíîìó ïàëàö³: ç á³ëîãî ìàðìóðó, ç âèñî-
êèìè øïèëÿìè, ÿê³ ñÿãàëè àæ äî õìàð. Ïàëàö áóâ âèáóäóâàíèé íà
ãðóíî÷êó2, íàñèïàíîìó ëþäñüêèìè ðóêàìè. Áóëî òàì ñò³ëüêè ê³ì-
íàò, ùî ëåãêî ìîæíà áóëî çàáëóäèòèñÿ, à â ïîìåøêàíí³ — äîáðà
âñÿêîãî! Óíî÷³ Ñèëóí ñïàâ ó çîëîò³é êîëèñö³, âèñòåëåí³é äîðîãèìè
êèëèìàìè. À âäåíü çâèê â³äïî÷èâàòè â ñð³áëåíîìó êð³ñë³. Íà øè-
ðîê³é äîëèí³ ñëóãè îáðîáëÿëè çåìëþ, âèðîùóâàëè õë³á, çà õóäîáîþ
äîãëÿäàëè, ïòèöþ ãîäóâàëè. Ëþäè ìó÷èëèñÿ, â³ä çîð³ äî çîð³ òðó-
äèëèñÿ, áàãàòñòâî ïðèìíîæóâàëè, òà íå ñîá³, à Ñèëóíîâ³. Ñëóãè
é ñëóæíèö³ æèëè íå â ïàëàö³, à äàëåêî â³ä íüîãî, ó äåðåâ’ÿíèõ
15
̲ÔÈ ÒÀ ËÅÃÅÍÄÈ ÓÊÐÀ¯ÍÖ²Â
1 Óëüòèìàòóì — êàòåãîðè÷íà âèìîãà, ùî ñóïðîâîäæóºòüñÿ ïîãðîçîþ.
2 Ãðóíî÷îê — íåâåëèêèé ïàãîðá.

16. çðóáàõ ³ çåìëÿíêàõ. Íå õîò³â ãîñïîäàð, ùîá ó ñâ³òëèöÿõ ñìåðä³ëî
ãíîºì ÷è ëþäñüêèì ïîòîì. ͳ ÷îëîâ³êè, í³ æ³íêè, í³ ë³òí³ ëþäè,
àí³ ìîëîäü íå ñì³ëè ïîêèäàòè ìàºòîê Ñèëóíà é ³òè øóêàòè ³íøî¿
ðîáîòè, ìóñèëè æèòè é óìèðàòè êð³ïàêàìè.
Ïîì³æ ö³º¿ ÷åëÿä³ ñëóæèâ ó Ñèëóíà îäèí õëîïåöü, ÿêîãî çâà-
ëè Êàðïîì Äí³ïðîâñüêèì. ³í ïðèéøîâ ñþäè â³ä áåðåã³â Äí³ïðà.
Ïîäàâñÿ â ìàíäðè ùå äåñÿòèð³÷íèì õëîï÷èêîì: øóêàòè ùàñòÿ,
áî áàòüêî ïîìåð, à ìàòè æèëà á³äíî, ³ ìóñèâ ¿é ÷èìîñü äîïîìîãòè.
Ñëóæèâ Êàðïî ð³ê, äðóãèé, ï’ÿòèé. ßê ³ âñ³, êîñèâ òðàâó, îðàâ ³
ñ³ÿâ ïøåíèöþ òà æèòî, ÿ÷ì³íü ³ îâåñ, çáèðàâ õë³á. Íå ò³ëüêè çà
ñåáå ïðàöþâàâ, à é ³íøèì äîïîìàãàâ, áî æàë³â ñëàáèõ.
Éîãî ïîëþáèëè âñ³ ñëóãè é ñëóæíèö³ çà ÷åñí³ñòü, ïðàöüîâèò³ñòü,
ñïðàâåäëèâ³ñòü. Êàðïî íåíàâèä³â òèõ, õòî ïàíîâ³ äóæå íèçüêî êëà-
íÿâñÿ, äî çåìë³ íàãèíàâñÿ. Òÿæêî éîìó áóëî äèâèòèñü, ÿê Ñèëóí
óñå çàáèðàº, à íàðîä ãîëîäóº. Êîëè Êàðïîâ³ âèïîâíèëîñÿ äâàäöÿòü
ë³ò, âèð³øèâ äîäîìó ïîâåðòàòèñÿ. Áóâ ïåâåí, ùî çà äîáðó ïðàöþ
ïàí éîìó çàïëàòèòü ³ â³í ïîâåðíåòüñÿ äî ìàòåð³ íå ç ïîðîæí³ìè
ðóêàìè. ² ò³ëüêè ïðî öå òåïåð ³ äóìàâ. Óñå ðîçì³ðêîâóâàâ, ÿê ç
ïàíîì ïîãîâîðèòè ïðî ðîçðàõóíîê.
Îäíîãîðàçó âíî÷³ â³í âèéøîâ íàäâ³ð ïîäèõàòè ñâ³æèì ïîâ³òðÿì.
Ïðîõîäèâ á³ëÿ íàéìèòñüêèõ õàòèíîê ³ ðàïòîì ïîáà÷èâ ÿêóñü ò³íü.
Óï³çíàâ Ñèëóíà. Òîé ³øîâ ïîäèâèòèñÿ, ÿê õóäîáà íî÷óº, ÷è âñå
â ïîðÿäêó. Êàðïî ïîäóìàâ, ùî ñàìå ÷àñ ïîãîâîðèòè ç ïàíîì. Êîëè
Ñèëóí íàáëèçèâñÿ, Êàðïî çàêàøëÿâ, ùîá ïðèâåðíóòè äî ñåáå
óâàãó.
— ×îìó òè òóò, Êàðïå? — îçâàâñÿ Ñèëóí, óï³çíàâøè õëîïöÿ. —
×è íå ä³â÷à âèãëÿäàºø?
— Íå ä³â÷à, — â³äïîâ³â Êàðïî, — à Âàñ, ñâ³òëèé ïàíå. Õî÷ó
ç Âàìè ïîãîâîðèòè. Ñëóæèâ ÿ Âàì äîâãî é ÷åñíî, òà ìàþ äîäîìó
ïîâåðòàòèñÿ, àáè ìàò³íêó æèâîþ çàñòàòè… Ïëàòíþ çà ñëóæáó
õî÷ó ïîïðîñèòè.
Ñèëóí ñïî÷àòêó ïîäóìàâ, ùî ñëóãà æàðòóº, áî äîñ³ í³õòî íå
íàâàæóâàâñÿ ïðîñèòèñÿ â íüîãî ï³òè ãåòü. Òà é ïëàòí³ í³õòî íå
âèìàãàâ.
Àëå Êàðïî é íå äóìàâ â³äñòóïàòè:
— ß ÷åñíî ñëóæèâ, ñâ³òëèé ïàíå. ² ìîÿ ðîáîòà, äóìàþ, ùîñü
êîøòóº.
— ͳêóäè íå ï³äåø! — ðîç³çëèâñÿ ïàí. — Òî âæå ÿ çíàþ, êî-
ëè é êóäè ìî¿ ñëóãè ïîâèíí³ õîäèòè.
16
ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀDz¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

17. — ß ï³äó, ïàíå, — ñòîÿâ íà ñâîºìó Êàðïî. — Ëèøå ùå ðàç
Âàì ìóøó ñêàçàòè, ùî ÿ ïîâèíåí îäåðæàòè çà ñâîþ ðîáîòó ãðîø³.
Öå âæå áóëà íå÷óâàíà çóõâàë³ñòü, ÿêî¿ ïàí ïðîñòèòè íå ì³ã.
— Òóäè, ï³ä çåìëþ, òåáå â³äïóùó! — ðîçëþòèâñÿ â³í, ïîêàçó-
þ÷è ïàëüöåì óíèç ³ ïðèñòóïàþ÷è äî ïàðóáêà. — Òàì áóäå òâîÿ
ïëàòíÿ.
Òà õëîïåöü íå â³äñòóïàâ àí³ íà êðîê.
— Çà ìîþ ðîáîòó, ïàíå, ïðèéäåòüñÿ ïëàòèòè, — ùå ðàç íàãà-
äàâ, í³áè é íå ÷óâ ïàíñüêî¿ ïîãðîçè.
Öÿ â³äïîâ³äü ùå á³ëüøå ðîç³çëèëà Ñèëóíà: çàêèï³â òàê, ùî
àæ î÷³ êðîâ’þ íàëèëèñü, à ç ðîòà âîãîíü ï³øîâ. Ñõîïèâ â³í Êàðïà
ñâî¿ìè äóæèìè ðóêàìè, ï³äíÿâ ³ âäàðèâ îá çåìëþ. Óäàðèâ òàê,
ùî àæ ÿìà çðîáèëàñÿ. Àëå ñëóç³ í³÷îãî íå ñòàëîñÿ, ï³äâ³âñÿ íà
íîãè é â³ä÷óâ ó ñîá³ íåïåðåìîæíó ñèëó, òî, ìàáóòü, çåìëèöÿ ïî-
äàðóâàëà ¿¿ éîìó çà òå, ùî ÷åñíî ïðàöþâàâ íà í³é. Ñõîïèâ Êàð-
ïî Ñèëóíà, óäàðèâ íèì îá çåìëþ, äàë³ — ùå ðàç ³ ùå ðàç. Íå
âèòðèìàëà ìàò³íêà-çåìëÿ òèõ óäàð³â, ðîçêîëîëàñÿ. ² îïèíèâñÿ
Ñèëóí ó ï³äçåìí³é ïå÷åð³, ó ÿêó õîò³â çàãíàòè íåïîê³ðíîãî ñëóãó.
Äàðåìíî â³í íàìàãàâñÿ âèáðàòèñÿ íà ïîâåðõíþ: çåìëÿ ç³ìêíóëàñÿ,
³ íå ìîæíà áóëî çíàéòè æîäíî¿ ù³ëèíêè. Òîä³ âäàâñÿ Ñèëóí äî
âëàñíî¿ ñèëè. Óäàðèâ íîãîþ îá çåìíó êîðó — âîíà âèãíóëàñÿ òà
íå â³äêðèëàñÿ, óäàðèâ äðóãîþ — âèãíóëàñÿ ùå á³ëüøå, àëå íå
â³äêðèëàñÿ. Ñïðîáóâàâ ãîëîâîþ ïðîáèòè çåìëþ, ïëå÷èìà âèòèñ-
íóòè — ìàðíî, êóëàêàìè ãàòèâ — òåæ íå äîïîìîãëî. Àëå â³ä éîãî
óäàð³â íà çåìë³ ïðåð³âí³é âèíèêëè ãîðè. ² ÷èì äóæ÷å áèâ Ñèëóí-
âåëåòåíü, òèì âèù³ ãîðè çä³éìàëèñÿ íàâêîëî. À íàéäóæ÷å áèâ
òàì, äå Ãóöóëüùèíà, ³ òàì ç’ÿâèëèñÿ íàéâèù³ ãîðè.
17
̲ÔÈ ÒÀ ËÅÃÅÍÄÈ ÓÊÐÀ¯ÍÖ²Â

18. Óðàíö³, êîëè ïðîêèíóëèñÿ íàéìèòè é ïîáà÷èëè, ùî òðàïèëî-
ñÿ, äóæå çäèâóâàëèñÿ. Íàâêîëî — ãîðè, à òàì, äå áóâ ïàëàö, í³-
÷îãî íå çàëèøèëîñÿ, óñå ïðîâàëèëîñÿ â ïð³ðâó. ×óäóâàëèñÿ ëþ-
äè, à ïîò³ì ç³áðàëèñÿ íà âåëèêó ðàäó: ÿê äàë³ áóòè, ÿê æèòè.
Âèð³øèëè â öüîìó êðà¿ çàëèøèòèñÿ. Îçåðî íàçâàëè Ñèíåâèð-
ñüêèì, áî áóëî ñèíº-ñèíº, ÿê íåáî. À ãîðàì íà ÷åñòü Êàðïà äàëè
íàçâó Êàðïàòè.
Ëþäè çàæèëè ïî-íîâîìó. Îäí³ çàëèøèëèñÿ íà ð³âíèí³, ³íø³
ïîäàëèñÿ â ãîðè. Îðàëè, ñ³ÿëè, õë³á âèðîùóâàëè, õóäîáó äîãëÿ-
äàëè. Íàâ÷èëèñÿ äåðåâà ðóáàòè, õàòè áóäóâàòè.
Êàæóòü, ùî Ñèëóí ³ äîòåïåð íå çàòèõ ï³ä çåìëåþ, ïðîáóº
âèðâàòèñÿ, àëå äàðåìíî, áî ïîñòàð³â, ³ ãîðè á³ëüøå íå ðîñòóòü
â³ä éîãî óäàð³â. Òà âæå íå âèðâàòèñü éîìó íà ïîâåðõíþ í³êîëè!
Äàâíèì-äàâíî ââàæàëè, ùî íàø êðàé — ÷àñòèíà ðàþ. Àëå íà
çåìë³ ïî÷àâ òàíóòè ëüîäîâèê, íàñòóïèëî ïîòåïë³ííÿ. Âîäà çàòîïëþ-
âàëà äîëèíè. Íàðîä íàøîãî êðàþ ïî÷àâ ìîëèòèñÿ é ïðîñèòè Áîãà,
àáè çìèëîñòèâñÿ íàä çàòîïëåíîþ êàðïàòñüêîþ çåìëåþ é äàâ
ìîæëèâ³ñòü âèæèòè ïðèðîä³. Áîã çìèëîñòèâñÿ: íåáåñí³ ñèëè ñõîïè-
ëè çåìëþ é ï³äíÿëè ¿¿ ç âîäè ðàçîì ç óñ³ì, ùî ðîñëî íà í³é. Òàê
óòâîðèëèñÿ Êàðïàòñüê³ ãîðè, à êðàé ç íèçèííîãî ñòàâ ã³ðñüêèì.
Äî ðå÷³…
Êàðïàòè — ãîðè íà ñõîä³ Öåíòðàëüíî¿ ªâðîïè (íà òåðèòî𳿠Óêðà¿-
íè, Óãîðùèíè, ×åõ³¿, Ïîëüù³, Ñëîâà÷÷èíè, Ðóìóí³¿, Ñåð᳿ òà
Àâñòð³¿). Âîíè ïðîñòÿãàþòüñÿ íà ï³âòîðè òèñÿ÷³ ê³ëîìåòð³â. Íàé-
á³ëüøà âèñîòà — 2655 ì (ãîðà ¥åðëàõîâñê³-Øò³ò ó Ñëîâà÷÷èí³),
â Óêðà¿í³ — 2061 ì (ãîðà Ãîâåðëà). Êàðïàòñüê³ ãîðè â³äíîñíî ìî-
ëîä³, ¿ì ïîíàä 25 ì³ëüéîí³â ðîê³â (Ç åíöèêëîïå䳿).
×ÎÌÓ Â ÌÎв ª ÏÅÐËÈ ² ÌÓØ˲
Ëþáèëèñÿ ä³â÷èíà ç õëîïöåì. Òà ä³â÷èíà áóëà öàðñüêîãî ðîäó,
à õëîïåöü — ç á³äíî¿ ñ³ì’¿. Îò äîâãî çóñòð³÷àëèñÿ âîíè òàéêîì
³ ÿêîñü íàâàæèëèñÿ ïðîñèòè â öàðÿ áëàãîñëîâåííÿ íà øëþá.
Àëå áàòüêî äóæå ëþáèâ ñâîþ äî÷êó, áàæàâ ¿é ùàñòÿ é çàìîæ-
íîãî æèòòÿ, òîìó íå õîò³â â³ääàâàòè çà á³äíîãî. Îäíàê äîíüö³
â³äìîâèòè íå ì³ã — äóæå âæå âîíà ïëàêàëà, áëàãàþ÷è íå ëàìàòè
¿¿ äîë³, íå ïîçáàâëÿòè ùàñòÿ ç êîõàíèì. Òîìó áàòüêî áóö³ìòî ïî-
ãîäèâñÿ, à ñàì ïîòàé ï³äøóêóâàâ äîíüö³ áàãàòîãî õëîïöÿ. Äîíüêà
äåíü ó äåíü ïèòàº:
— Êîëè, òàòó, ïðèçíà÷èòå âåñ³ëëÿ?
18
ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀDz¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

19. À áàòüêî ¿é:
— Ñêîðî, ñêîðî. Îò óæå øèþòü òîá³ âå-
ñ³ëüíó ñóêíþ ³ç ñåðïàíêîì, ïîñàã ãîòóþòü.
Íåçàáàðîì ä³â÷èíà â³ä÷óëà, ùî áàòüêî
ùîñü ëèõå ìຠíà äóìö³. Âîíà ï³øëà íà áå-
ðåã ìîðÿ, ñ³ëà é çàæóðèëàñü. ijâ÷èíà çíàëà
áàòüêà äóæå äîáðå é çäîãàäàëàñÿ, ùî òîé
íå â³äñòóïèòüñÿ â³ä ñâîãî çàäóìó â³ääàòè ¿¿
çà áàãàò³ÿ. Âîíà âèð³øèëà, ùî êðàùå ïî-
ìåðòè, àí³æ æèòè ç áàãàòèì íåëþáîì.
Òàê âîíà ñèä³ëà é ïîäóìêè ïðîùàëàñÿ ç á³ëèì ñâ³òîì — ³ ðàï-
òîì âèïëèâëà äî íå¿ ç ìîðÿ âåëè÷åçíà çîëîòà ÷åðåïàõà ³ êàæå:
— Íå ïëà÷, íå æóðèñÿ, ãîëóáêî. ß òîá³ äîïîìîæó. ³çüìè öåé
êàì³íü, ðîçáèé éîãî — ³ âñåðåäèí³ çíàéäåø ãîëêó. Óêîëè íåþ
ñâ³é ïàëåöü ³ ïîáà÷èø, ùî áóäå.
Ñêàçàëà é âèêèíóëà íà áåðåã äèâíèé êàì³íü, ùî çì³íþâàâñÿ
íà ñîíö³ âñ³ìà áàðâàìè âåñåëêè.
ijâ÷èíà ëåãêî ðîçáèëà òîé êàì³íü, áî â³í áóâ êðèõêèé. Óçÿëà
ãîëêó é óêîëîëà ñîá³ ïàëåöü. Ñòàëî ¿é äóæå áîëÿ÷å, ³ âîíà çàïëà-
êàëà. ¯¿ ñëüîçè ñêàïóâàëè â ìîðå é ñòàâàëè ïåðëèíàìè, à êðàïåëü-
êè êðîâ³ ïåðåòâîðèëèñÿ íà ìóøë³.
ijâ÷èíà ç³áðàëà ïåðëèíè é â³äíåñëà ¿õ ñâîºìó êîõàíîìó. Êîëè
áàòüêî ïîáà÷èâ, ÿêå áàãàòñòâî ìຠõëîïåöü, òî âæå íå îïèðàâñÿ
³ ïðèçíà÷èâ äåíü âåñ³ëëÿ. Òàê ÷åðåïàõà äîïîìîãëà çàêîõàíèì, à â
ìîð³ â³äòîä³ º ïåðëè é ìóøë³.
1. Ïðî ÿçè÷íèöüêèõ áîã³â ³äåòüñÿ â ëåãåíä³ (ì³ô³)
À «Áåðåãèíÿ»
Á «Íåîïàëèìà êóïèíà»
 «ßê âèíèêëè Êàðïàòè»
à «×îìó â ìîð³ º ïåðëè ³ ìóøë³»
2. Óñòàíîâ³òü â³äïîâ³äí³ñòü.
19
̲ÔÈ ÒÀ ËÅÃÅÍÄÈ ÓÊÐÀ¯ÍÖ²Â
Ãåðîé òâîðó Íàçâà òâîðó
1 Ñèëóí
2 ×îðíîáîã
3 çîëîòà ÷åðåïàõà
4 óãîðñüêèé êîðîëü
À «ßê âèíèêëè Êàðïàòè»
Á «×îìó â ìîð³ º ïåðëè ³ ìóøë³»
 «Íåîïàëèìà êóïèíà»
à «Áåðåãèíÿ»
Ä «Äàæáîã»

20. 3. Óñòàíîâ³òü â³äïîâ³äí³ñòü.
4. Ïîÿñí³òü, çà ÿêèìè îçíàêàìè òâ³ð «Áåðåãèíÿ» — ì³ô, à «ßê âè-
íèêëè Êàðïàòè» — ëåãåíäà.
5. ßêèé ìîìåíò ó ì³ô³ «Áåðåãèíÿ» íàéá³ëüø åìîö³éíî íàïðóæåíèé?
×îìó âè òàê óâàæàºòå?
6. Âèïèø³òü ó ðîáî÷èé çîøèò ³ìåíà ãåðî¿â ì³ôó «Áåðåãèíÿ» ó äâ³ êî-
ëîíêè: ó ïåðøó òèõ, õòî íàëåæèòü äî ñâ³òó äîáðà é ñâ³òëà, ó äðó-
ãó — äî ñâ³òó çëà òà òåìðÿâè.
7. ßêèé ó÷èíîê óãîðñüêîãî êîðîëÿ ç ëåãåíäè «Íåîïàëèìà êóïèíà»
ñâ³ä÷èòü ïðî òå, ùî â³í ðîçâàæëèâà ëþäèíà?
8. Ðîçãëÿíüòå ³ëþñòðàö³þ äî ëåãåíäè «ßê âèíèêëè Êàðïàòè». ×è
âäàëî, íà âàøó äóìêó, âîíà ïåðåäຠïðîöåñ ñòâîðåííÿ Êàðïàò çà
ëåãåíäîþ? ×îìó âè òàê óâàæàºòå?
9. ×è ìîæíà ðåïë³êó Êàðïà: «Çà ìîþ ðîáîòó, ïàíå, ïðèéäåòüñÿ ïëà-
òèòè» ââàæàòè çóõâàë³ñòþ? Çà ùî ëþäè ëþáèëè öüîãî õëîïöÿ?
10. ßêèé ôðàãìåíò ³ç ëåãåíäè «×îìó â ìîð³ º ïåðëè ³ ìóøë³» ôàíòàñ-
òè÷íèé? Ïðî÷èòàéòå éîãî.
11. Ïåðåêàæ³òü ì³ô «Áåðåãèíÿ».
12. ßêáè âàì äîâåëîñÿ åêðàí³çóâàòè îäíîãî ç ãåðî¿â ëåãåíäè (ì³ôó),
òî êîãî á âè ç³ãðàëè? ×îìó? Ñâî¿ äóìêè âèêëàä³òü ó ðîáî÷îìó çî-
øèò³ (2–3 ðå÷åííÿ).
1. Íàìàëþéòå ³ëþñòðàö³þ äî ëåãåíäè «×îìó â ìîð³ º ïåðëè ³ ìóøë³»
³ â³çüì³òü ó÷àñòü ó êîíêóðñ³ íà êðàùèé ìàëþíîê (çà áàæàííÿì).
2. Ïðî÷èòàéòå íàðîäí³ ïåðåêàçè «Á³ëãîðîäñüêèé êèñ³ëü», «Ïðèéîì
ó çàïîðîæö³», «Îé Ìîðîçå, Ìîðîçåíêó». Âèïèø³òü ó ðîáî÷èé çîøèò
íåçðîçóì³ë³ ñëîâà.
20
ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀDz¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²
Ëåãåíäà (ì³ô) Óðèâîê
1 «Áåðåãèíÿ»
2 «Íåîïàëèìà
êóïèíà»
3 «ßê âèíèêëè
Êàðïàòè»
4 «×îìó â ìîð³
º ïåðëè ³ ìóøë³»
À Êîëè áàòüêî ïîáà÷èâ, ÿêå áàãàòñòâî ìàº
õëîïåöü, òî âæå íå îïèðàâñÿ é ïðèçíà÷èâ
äåíü âåñ³ëëÿ.
Á Âîíà ï³øëà íà ÿùåð³â ç ï³äíÿòèìè äîãî-
ðè ðóêàìè — ³ ãð³çíå â³éñüêî â³äñòóïèëî.
 ³í áóâ ðîäîíà÷àëüíèêîì ðóñ³â-óêðà¿íö³â,
ïåðøèì ¿õí³ì êíÿçåì ³ íåçì³ííèì ïî-
êðîâèòåëåì.
à Äóìàëè, äóìàëè — í³ÿê íå çðîçóì³þòü,
ùî ñàìå çàõèñíèêè ì³ñòà ñêàçàëè ¿ì öèì
çåëîì.
Ä Êàðïî íåíàâèä³â òèõ, õòî ïàíîâ³ äóæå
íèçüêî êëàíÿâñÿ, äî çåìë³ íàãèíàâñÿ.

21. Íàðîäíèé ïåðåêàç — öå óñíå îïîâ³äàííÿ ïðî âèçíà÷í³ ³ñòî-
ðè÷í³ ïî䳿 òà ¿õ ãåðî¿â. Çà çì³ñòîì ïåðåêàçè áëèçüê³ äî ëåãåíä,
ïðîòå â íèõ çíà÷íî ìåíøå (à ³íîä³ é íåìàº) ôàíòàñòè÷íèõ åëå-
ìåíò³â ³ á³ëüøå ôàêòè÷íèõ ïîä³é, äîñòîâ³ðíîñò³.
Ó ïåðåêàçàõ íàðîä íàä³ëÿâ ñâî¿õ óëþáëåíö³â áîãàòèðñüêîþ
ñèëîþ, íåïåðåìîæí³ñòþ, à öÿ îçíàêà á³ëüøå âëàñòèâà êàçêàì ³ ëå-
ãåíäàì. Ìàáóòü, íàéá³ëüøå äî íàøèõ äí³â ä³éøëî ïåðåêàç³â ïðî
ñëàâíèõ çàïîðîæö³â, àäæå âîíè ââàæàëèñÿ ïðèêëàäîì ëèöàðñòâà,
â³äâàãè é ïàòð³îòèçìó.
Íàðîäí³ ïåðåêàçè áóâàþòü ÿê ñóìí³ çà çì³ñòîì (íàïðèêëàä, ïðî
ñìåðòü êîçàêà), òàê ³ æàðò³âëèâ³. Ó íèõ â³äòâîðåíî ì𳿠óêðà¿í-
ö³â ïðî ñïðàâåäëèâ³ñòü, ïåðåìîãó äîáðà íàä çëîì.
Á²ËÃÎÐÎÄÑÜÊÈÉ ÊÈѲËÜ
Âîëîäèìèð ï³øîâ äî Íîâãîðîäà ç âî¿íàìè äëÿ áîðîòüáè ïðî-
òè ïå÷åí³ã³â1, áî éøëà íåâïèííî âåëèêà â³éíà. Ó öåé ÷àñ ïå÷å-
í³ãè äîâ³äàëèñÿ, ùî êíÿçÿ íåìàº, ïðèéøëè é îòî÷èëè Á³ëãîðîä.
² íå äàâàëè âîíè âèáðàòèñÿ ç ãîðîäà2, ³ íàñòàâ ãîëîä âåëèêèé
ó ãîðîä³, ³ íå ì³ã Âîëîäèìèð äîïîìîãòè, áî æ íå áóëî â íüîãî
âî¿í³â, à ïå÷åí³ã³â áóëî ñèëà-ñèëåííà. ² çàòÿãíóëàñü îáëîãà ãîðî-
äà, ³ áóâ ãîëîä âåëèêèé. ² ñêëèêàëè â³÷å3 â ãîðîä³ é âèð³øèëè:
— Öå âæå ï³äõîäèòü ñìåðòü â³ä ãîëîäó, à â³ä êíÿçÿ äîïîìîãè
íåìàº. Òî ÷è êðàùå íàì ïîìèðàòè? Çäàìîñÿ ïå÷åí³ãàì: êîãîñü
çàëèøàòü æèâèì, à êîãî é óìåðòâëÿòü; àäæå ïîìèðàºìî ç ãî-
ëîäó.
À îäèí ñòàðåöü, ÿêèé íå áóâ íà â³÷³ òîìó, ³ çàïèòóº:
— Çàðàäè ÷îãî áóëî â³÷å?
21
1 Ïå÷åí³ãè — òþðêñüê³ êî÷îâ³ ïëåìåíà, ÿê³ â ñåðåäèí³ ²Õ ñò. îñ³ëè â ïðè-
÷îðíîìîðñüêèõ ñòåïàõ.
2 Ãîðîä — ì³ñòî.
3 ³÷å — íàðîäí³ çáîðè.
ÍÀÐÎÄͲ ÏÅÐÅÊÀÇÈ

22. ² ëþäè ïîâ³äàëè éîìó, ùî çàâòðà õî÷óòü óñ³ çäàòèñÿ ïå÷åí³ãàì.
Ñå ïî÷óâøè, ïîñëàâ â³í çà ñòàð³éøèíàìè ãîðîäñüêèìè ³ ñêàçàâ ¿ì:
— ×óâ ÿ, ùî âè õî÷åòå çäàòèñÿ ïå÷åí³ãàì.
Âîíè æ ñêàçàëè:
— Íå âèòåðïëÿòü ëþäè ãîëîäó.
Òîä³ â³í ³ êàæå ¿ì:
— Ïîñëóõàéòå ìåíå, íå çäàâàéòåñÿ ùå äí³â òðè, à ùî ÿ âàì
çâåëþ, — çðîá³òü.
² âîíè ïîîá³öÿëè ïîñëóõàòè.
² ñêàçàâ ¿ì ñòàðåöü:
— Çáåð³òü ïî æìåí³ â³âñà, àáî ïøåíèö³, àáî âèñ³âîê. — ² âîíè,
ðàäî ï³øîâøè, ç³áðàëè.
² çâåë³â òîä³ æ³íêàì çðîáèòè áîâòàíêó, ç ÿêî¿ âàðÿòü êèñ³ëü,
³ íàêàçàâ âèêîïàòè êîëîäÿçü, ³ ïîñòàâèòè òóäè ä³æêó, ³ íàëèòè
â íå¿ ò³º¿ áîâòàíêè. ² çâåë³â ñòàðåöü âèêîïàòè äðóãèé êîëîäÿçü ³
ïîñòàâèòè òóäè äðóãó ä³æêó, ³ çâåë³â øóêàòè ìåäó. Âîíè æ, ï³-
øîâøè, óçÿëè ëóá’ÿíåöü1 ìåäó, ùî áóâ ñõîâàíèé ó êíÿç³âñüê³é
ìåäóø³. ² çàãàäàâ â³í éîãî ð³äêî ðîçáàâèòè âîäîþ é âèëèòè â
ä³æêó äðóãîãî êîëîäÿçÿ. Óðàíö³ æ ïîñëàòè çà ïå÷åí³ãàìè.
Ãîðîäÿíè æ, ïðèéøîâøè äî ïå÷åí³ã³â, ñêàçàëè:
— ³çüì³òü ñîá³ çàëîæíèê³â íàøèõ, à âè ï³ä³òü ó ãîðîä, ùîá
ïîáà÷èòè, ùî 䳺òüñÿ â ãîðîä³ íàøîìó.
Ïå÷åí³ãè æ, çðàä³âøè, ïîäóìàëè, ùî âîíè õî÷óòü çäàòèñÿ,
çàáðàëè â íèõ çàëîæíèê³â, à ñàì³ âèáðàëè êðàùèõ ìóæ³â ó ðî-
äàõ ³ ïîñëàëè ¿õ ó ãîðîä, íåõàé ðîçäèâëÿòüñÿ, ùî òàì 䳺òüñÿ.
22
ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀDz¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²
1 Ëóá’ÿíåöü — ïîñóäèíà ç êîðè äåðåâà.

23. ² ïðèéøëè âîíè â ãîðîä, ³ ñêàçàëè ¿ì ëþäè:
— Ïîùî ãóáèòå íàñ? Êîëè çìîæåòå ïåðåñòîÿòè íàñ? Õî÷ ñò³é-
òå é äåñÿòü ë³ò, òî ùî âè ìîæåòå íàì çðîáèòè? Àäæå ìè ìàºìî
¿æó â³ä çåìë³. À ÿêùî íå â³ðèòå, òî îãëÿíüòå ñâî¿ìè î÷èìà.
² ïðèâåëè ¿õ äî êîëîäÿçÿ, äå îòà áîâòàíêà, ³ çà÷åðïíóëè â³äðîì,
íàëèëè â ãîðøêè é âàðèëè ïåðåä íèìè. À êîëè çâàðèëè êèñ³ëü,
òî, óçÿâøè ¿õ, ï³øëè ç íèìè äî äðóãîãî êîëîäÿçÿ, ³ çà÷åðïíóëè
ñèòè1, ³ ñòàëè ¿ñòè ñïåðøó ñàì³, à ïîò³ì ³ ïå÷åí³ãè. ² çäèâóâàëè-
ñÿ ò³, ³ ñêàçàëè:
— Íå ïîâ³ðÿòü íàø³ êíÿç³, ïîêè íå ïî¿äÿòü ñàì³.
Ëþäè íàëèëè ïî êîð÷àç³2 áîâòàíêè òà ñèòè ç êîëîäÿç³â ³ ïîäàëè
ïå÷åí³ãàì.
Âîíè æ, ïðèéøîâøè, ðîçïîâ³ëè ïðî âñå öå. ² çâàðèâøè, ¿ëè êíÿ-
ç³ ïå÷åí³çüê³ é äèâóâàëèñÿ. Çàáðàâøè æ çàëîæíèê³â ñâî¿õ, à òèõ
ïóñòèâøè, çíÿëèñÿ ç-ï³ä ãîðîäà ³ çàáðàëèñÿ ãåòü.
ÏÐÈÉÎÌ Ó ÇÀÏÎÐÎÆÖ²
Çàïîðîæö³ ÿê ï³äìîâëÿòü áóëî äî ñåáå íà ѳ÷ ÿêîãî õëîïöÿ ç
Ãåòüìàíùèíè3, òî ïåðøå ïðîáóþòü, ÷è ãîäèòüñÿ áóòè çàïîðîæöåì.
Îòî çâåëÿòü éîìó âàðèòè êàøó:
— Ãëÿäè æ, âàðè òàê, ùîá ³ íå ñèðà áóëà, ùîá ³ íå ïåðåêèï³ëà,
à ìè ï³äåìî êîñèòè. Òî òè, ÿê óæå áóäå ãîòîâà, âèéäè íà òàêèé-òî
êóðãàí äà é êëè÷ íàñ, à ìè ïî÷óºìî äà é ïðèéäåìî.
Îò ïîáåðóòü êîñè òà é ï³äóòü í³áèòî êîñèòè, à äå òàì ¿ì õî÷åòüñÿ
êîñèòè! Çàáåðóòüñÿ â êîìèø òà é ëåæàòü. Òî îöå õëîïåöü, çâà-
ðèâøè êàøó, âèéäå íà ìîãèëó é çà÷íå ãóêàòè. À âîíè é ÷óþòü,
àëå íå îçèâàþòüñÿ. Òî â³í ãóêàâ, ãóêàâ äà é äàâàé ïëàêàòè:
— Îò çàíåñëà ìåíå íå÷èñòà ñèëà ì³æ ñ³¿ çàïîðîæö³! Ëó÷÷å á
áóëî äîìà ñèä³òè ïðè áàòüêîâ³ äà ïðè ìàòåð³. À òî ùå ïåðåêèïèòü
êàøà, òî ïðèéäóòü äà áèòèìóòü, âðàæ³ ñèíè! Îé á³äíà æ ìîÿ ãî-
ëîâîíüêà! ×îãî ìåíå ïîíåñëî ì³æ ñ³¿ çàïîðîæö³!
Òî âîíè, ëåæà÷è â òðàâ³, âèñëóõàþòü óñå òà é êàæóòü:
— ͳ, ñå íå íàø!
À äàë³ âåðíóòüñÿ äî êóðåíÿ, äàäóòü òîìó õëîïöåâ³ êîíÿ é ãðî-
øåé íà äîðîãó äà é ñêàæóòü:
— ¯äü ñîá³ ê íå÷èñòîìó! Íàì òàêèõ íå òðåáà!
23
ÍÀÐÎÄͲ ÏÅÐÅÊÀÇÈ
1 Ñèòà — ìåä, ðîçâåäåíèé âîäîþ, àáî ìåäîâèé â³äâàð íà âîä³.
2 Êîð÷àãà — âåëèêà ãëèíÿíà ïîñóäèíà ç âóçüêîþ øèéêîþ.
3 Ãåòüìàíùèíà — íàï³âîô³ö³éíà íàçâà òåðèòî𳿠˳âîáåðåæíî¿ Óêðà¿íè,
ÿêîþ â ñåðåäèí³ ÕV²² ñò. óïðàâëÿâ ãåòüìàí.

24. À ÿê æå êîòîðèé óäàñòüñÿ ðîçòîðîïíèé ³ äîãàäëèâèé, òî, âè-
éøîâøè íà ìîãèëó, êëèêíå ðàç³â çî äâà:
— Ãåé, ïàíîâå-ìîëîäö³! ²ä³òü êàøó ¿ñòè!
Äà ÿê íå îçèâàþòüñÿ, òî â³í:
— ×îðò æå âàñ áåðè, êîëè ìîâ÷èòå! Áóäó ÿ é ñàì ¿ñòè. — Äà ùå
ïåðåä â³äõîäîì óäàðèòü íà ìîãèë³ ãîïàêà: «Îé òóò ìåí³ ïîãóëÿòè
íà ïðîñòîð³!» Äà çàòÿãíóâøè íà âåñü ñòåï êîçàöüêó ï³ñíþ, ³ ï³äå
ñîá³ äî êóðåíÿ, ³ äàâàé óïë³òàòè òóþ êàøó.
Òî çàïîðîæö³, ëåæà÷è â òðàâ³, ³ êàæóòü:
— Îöå íàø!
Äà ïîáðàâøè êîñè, ³äóòü äî êóðåíÿ.
À â³í:
— Äå âàñ ó á³ñà íîñèëî, ïàíîâå? Ãóêàâ, ãóêàâ, àæ ãîðëî ðîç-
áîë³ëîñü; äà ùîá êàøà íå ïåðåêèïàëà, òî ÿ ïî÷àâ ñàì ¿ñòè.
Òî çàïîðîæö³ ñïîãëÿíóòü îäèí íà îäíîãî äà é ñêàæóòü éîìó:
— Íó, ÷óðî1, óñòàâàé! Ãîä³ òîá³ áóòü õëîïöåì. Òåïåð òè
ð³âíèé êîçàê.
² ïðèéìàþòü ó òîâàðèñòâî.
ÎÉ ÌÎÐÎÇÅ, ÌÎÐÎÇÅÍÊÓ
Áóâ ó áàòüêà Õìåëÿ ïîëêîâíèê Ìîðîçåíêî. Âåëüìè ñëàâíèé
áóâ ëèöàð. ² âñþäè â³í ïåðøèé: ³ ï³ä Æîâòèìè Âîäàìè, ³ ï³ä
Êîðñóíåì, ³ ï³ä Ïèëÿâöÿìè òà ùå é ï³ä Êàì’ÿíöåì-Ïîä³ëüñüêèì
ãðîìèâ ç ÷åðíåþ2 êëÿòó øëÿõòó3 ãîëîïóçó. À ùå ñï³ëüíî ³ç
24
ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀDz¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²
1 ×óðà (äæóðà) — ó ÕV²–ÕV²²² ñò. çáðîºíîñåöü ó êîçàöüêî¿ ñòàðøèíè; òóò:
êîçàê.
2 ×åðíü — ïðîñòèé íàðîä.
3 Øëÿõòà — äð³áíå ïîëüñüêå äâîðÿíñòâî.

25. çàãîíàìè Ìàêñèìà Êðèâîíîñà çäîáóâ Âèñî-
êèé Çàìîê ó Ëüâîâ³.
Êàæóòü, ïðèéøîâ íà Çàïîðîçüêó ѳ÷ Ñòàí³-
ñëàâîì Ìîðîçîâèöüêèì, à ñòàâ Íåñòîðîì Ìî-
ðîçåíêîì. Ç âëàñíî¿ âîë³ çð³êñÿ øëÿõåòñüêî¿
â³ðè, áî íå ì³ã ñïîê³éíî äèâèòèñÿ íà ã³pêy äîëþ
yêpa¿íñüêoão ëþäó, ùî ñòîãíàâ ó ïàíñüêîìó
ÿðì³ òà áóíòóâàâ ïðîòè ñâàâîë³ é áåçïðàâ’ÿ.
À ùå ðîçïîâ³äàþòü: ìàâ Ìîðîçåíêî ðîçóì çà äå-
ñÿòüîõ ³ êîõàâñÿ â êíèãàõ âåëåìóäðèõ. ² ïîëþ-
áèâ éîãî Õìåëü, ÿê ñèíà ð³äíîãî, ³ íap³ê éîãî,
îðëà ñèçîêðèëîãî, ïîëêîâíèêîì çà çâèòÿæí³
áèòâè. À âæå ÷åðíü ïðîñòîëþäíà éøëà ãð³ç-
íîþ ñèëîþ çà ñâo¿ì ïîëêîâíèêîì. Íå ëÿêàëè
¿¿ í³ âîãîíü, í³ âîäà, í³ ãàðìàòè â³éñüê øëÿõåòñüêèõ. Äå ïðîëåòèòü
ê³ííoòa Ìîðîçåíêà — çàñ³ÿíå ïîëå ãèäêèì òðóïîì âîðîæèì.
Áîÿëàñÿ øëÿõòà îäíîãî ³ìeí³ Ìîðîçåíêà é çà âñÿêó ö³íó õîò³ëà
çíèùèòè éîãî. Ùî ò³ëüêè íå ðîáèëè ï³äë³ ïàíè. ϳäñèëàëè òàºì-
íèõ óáèâöü, ðîáèëè çàñ³äêè, òðè ðàçè ñòð³ëÿëè ïî íüîìó êóïëåí³
çîëîòîì íàéìàíö³.
— Êîçàöüêå ò³ëî øëÿõåòñüêà êóëÿ íå áåðå! — ñì³ÿâñÿ Ìîðî-
çåíêî.
Êîçàöüêî-ñåëÿíñüêå â³éñüêî îáëîæèëî ç yñ³x ñòop³í Çáàðàæ,
ÿê áäæîëè âîùèíó. Ò³ñío ñòàëî øëÿõò³ â çàìêó, ùî é ïòèö³ í³äå
ïðîëåò³òè. Ç ëóá’ÿíåöüêîãî ãîðáà îãëÿäàâ Õìåëüíèöüêèé ïîëå
áîþ. Êèäàâ ïðîòè âîðîãà âñå íoâ³ çàãîíè.
— Á’þòü êîçàêè ïàíñòâî âåëüìîæíå, àæ ï³ð’ÿ ëåòèòü! — âè-
ãóêóâàâ çàäîâîëåíî ãåòüìàí.
25
ÍÀÐÎÄͲ ÏÅÐÅÊÀÇÈ
Çáàðàçüêèé çàìîê. Ñó÷àñíå ôîòî
Â. Ãîíä³óñ.
Áîãäàí Õìåëüíèöüêèé

26. Ñêëèêàâ Õìåëü ñâo¿x ïîëêîâíèê³â íà ðàäó é ìîâèâ:
— Ïàí âåëüìîæíèé ßðåìà Âèøíåâåöüêèé ïðîñèòü ïðèñëàòè â
çàìîê ïîñë³â íà ïåðåãîâîðè. Ìàáóòü, íàäî¿ëà ïàíñòâó çäîõëà êî-
íÿòèíà... ×è, ìîæå, ùîñü õèòðå íàäóìàâ ï³äëèé ßðåìà?
Çàäóìàëèñü îä÷àéäóøí³ êîçàöüê³ ãîëîâè. ² çàøóì³ëè ïîë-
êîâíèêè.
— Çà ùî ãèíóëè, ïðîëèâàëè êðîâ íàø³ ñì³ëü÷àêè?
— Øêîäà ëþäñüêî¿ êpoâ³! — ç áîëåì ñêàçàâ ãåòüìàí.
— Êðàùå âæå øàáëþêàìè òà ïîðîõîì ðîçìîâëÿòè ç âîðîãîì,
àí³æ ñëóõàòè éîãî ï³äñòóïí³ ñëîâà é áðåõëèâ³ çàïåâíåííÿ, — ïå-
ðåêîíóâàâ Áîãóí çàäóìàíîãî Õìåëÿ.
— Õòî ç âàñ ïî¿äå äî ßðåìè? — ñïèòàâ Õìåëü.
² âèéøîâ äî Õìåëüíèöüêîãî ñëàâíèé ëèöàð Ìîðîçåíêî. Ïî-
êëîíèâñÿ øàíîâíîìó òîâàðèñòâó é ïðîìîâèâ:
— Ïîøë³òü ìåíå, áàòüêó Õìåëþ, ³ âè, ÷åñíå òîâàðèñòâî, äî
ïàíà Âèøíåâåöüêîãî.
² íàñòóïèâ ðàíîê øîñòîãî ëèïíÿ òèñÿ÷à ø³ñòñîò ñîðîê äåâ’ÿòîãî
ðîêó. Ùå ñîíöå íå ñõîäèëî, à íàø Íåñòîð Ìîðîçåíêî îáì³ðêîâó-
âàâ ç áàòüêîì Áîãäàíîì, ùî çâîëèòü â³í ñêàçàòè Âèøíåâåöüêîìó.
À ùî ñêàæå õèòðèé ºçó¿ò1?
Íà ñèâîìó êoí³ â òîâàðèñòâ³ äâîõ êîçàê³â ¿õàâ Ìîðîçåíêî äî
Çáàðàçüêîãî çàìêó íà ðîçìîâó ç ßðåìîþ. Ïîáà÷èëè ïàíè, õòî äî
íèõ ¿äå. Æàõíóëèñü ³ ñêèï³ëè íåíàâèñòþ. Ïîçá³ãàëàñÿ âñÿ çíàòü
Ðå÷³ Ïîñïîëèòî¿, äàëè çíàòè ßðåì³.
Ìîðîçåíêî ¿õàâ ïîâ³ëüíî. Ùå òðîõè — ³ â³ä÷èíÿòü ïåðåä íèì
áðàìó äî çàìêó ç íàêàçó ßðåìè. Óìèòü ñîíöå çàéøëî çà õìàðó,
ïîòåìí³ëà çåìëÿ, ç³ðâàâñÿ ç øóìîì â³òep. Ïîñèïàëèñÿ çðàäíèöü-
ê³ êóë³ íà ïîñë³â Õìåëüíèöüêîãî. Îäíà êóëÿ âëó÷èëà â ñåðöå
Ìîðîçåíêà, äðóãà — ó ãîëîâó, òðåòÿ — ó æèâ³ò. ² ïîõèòíóëîñÿ
êîçàöüêå ò³ëî. Òà íå âïàâ Íåñòîð, à éøîâ ùå äåê³ëüêà êpoê³â.
Íàëÿêàí³ âåëüìîæ³ ùåçëè ç ìyp³â çàìêó. Ùå êðîê-äâà — ³ ïî-
õèëèâñÿ Ìîðîçåíêî íà ìóð ôîðòåö³. Ïîìåð ñòîÿ÷è ëèöàð
ñëàâíèé. ³òep ëîìèâ ã³ëëÿ äåðåâ, à ç íåáà ðèíóâ, ÿê ³ç â³äpa,
ãóñòèé äîù. Ïëàêàëî íåáî, ïëàêàëà çåìëÿ çà Ìîðîçåíêîì.
ϳä çëèâíèì äîùåì ñõîïèëè êîçàêè ò³ëî ïîëêîâíèêà ³ ÷âà-
ëîì ïðèâåçëè äî êîçàöüêîãî òàáîðó â Ëóá’ÿíêè.
Çàïëàêàâ ã³pêo ãåòüìàí Õìåëüíèöüêèé íàä Ìîðîçåíêîì.
Íàêàçàâ óðî÷èñòî ïîõîâàòè éîãî. Ò³ëî ñëàâíîãî ëèöàðÿ íà âîç³
êîçàöüêîìó âåçëè ïî âñ³x ñîòíÿõ, ïîëêàõ. Ñõèëÿëèñÿ äîäîëó
26
ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀDz¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²
1 ªçó¿ò — òóò: ï³äñòóïíà, ëèöåì³ðíà ëþäèíà.

27. ñòÿãè, ëóíàëè ïîñòð³ëè ç ìóøêåò³â ³ ñàìîïàë³â. Ïðîùàëèñÿ ç
ïîëêîâíèêîì. Ñòap³ êîçàêè, ùî íå ðàç äèâèëèñÿ ñìepò³ â â³÷³,
íèøêîì óòèðàëè ñëüîçè. Òÿæêî ñóìóâàëà ÷åðíü, ñåëÿíè éøëè
çà âîçîì ç ïîõèëåíèìè ãîëîâàìè àæ äî ìîãèëè Ìîðîçåíêà.
Òóæíèé ñï³â... Âèáóõè ñàìîïàë³â. Ò³ëî Ìîðîçåíêà â³ääàíî
çåìë³. Á³ëÿ íüîãî ïîêëàëè øàáëþ, äàðîâàíó Õìåëüíèöüêèì. Êî-
ëè æ âèñèïàëè âèñîêó ìîãèëó, òî ï³øîâ ïðîëèâíèé äîù. Òî ïëà-
êàëà âñÿ Óêðà¿íà çà ñëàâíèì ëèöàðåì âîë³. ² çàëóíàëà ïî âñ³é
Óêpa¿í³ òóæëèâà ï³ñíÿ:
Îé Ìîðîçå, Ìîðîçåíêó,
Òè, ñëàâíèé êîçà÷å!
Çà òîáîþ, Ìîðîçåíêó,
Âñÿ Âêðà¿íà ïëà÷å.
Ç ä³äà-ïðàä³äà ðîçïîâ³äàþòü, ùî ïîõîðîíèëè Ìîðîçåíêà ï³ä
ñåëîì Êðèò³âöÿìè, íåäàëåêî ñòàâêà Çâ³ðèíåöü. Ùå ñüîãîäí³ òàì
âèäí³º ìîãèëà, êîçàöüêîþ çâàíà, äå é íåäàâíî çíàéäåíî øàáëþ.
Ìîæå, âîíà Ìîðîçåíêîâà?
Äî ðå÷³…
Íåñòîð Ìîðîçåíêî (Ñòàí³ñëàâ Ìîðîçîâèöüêèé) — â³éñüêîâî-ïîë³òè÷-
íèé ä³ÿ÷ äîáè Õìåëüíè÷÷èíè. Áóâ äóæå îñâ³÷åíîþ ëþäèíîþ: íàâ÷àâñÿ
â Êðàê³âñüêîìó (Ïîëüùà) é Ïàäóàíñüêîìó (²òàë³ÿ) óí³âåðñèòåòàõ.
1. Ñòàðöþ ç ïåðåêàçó «Á³ëãîðîäñüêèé êèñ³ëü» âëàñòèâ³ ðèñè
À ëþòü ³ âîéîâíè÷³ñòü
Á õèòð³ñòü ³ ìóäð³ñòü
 äóøåâí³ñòü ³ óïåðò³ñòü
à äîáðîòà é íåâïåâíåí³ñòü
27
ÍÀÐÎÄͲ ÏÅÐÅÊÀÇÈ
Î. Ìóðàøêî. Ïîõîðîí êîøîâîãî. 1900 ð.

28. 2. Íà çäàòí³ñòü ñòàòè êîçàêîì («Ïðèéîì ó çàïîðîæö³») õëîïöÿ
âèïðîáîâóâàëè âì³ííÿì çâàðèòè
À êèñ³ëü
Á êóë³ø
 êàøó
à ñèòó
3. Êîçàöüêî-ñåëÿíñüêå â³éñüêî â ïåðåêàç³ «Îé Ìîðîçå, Ìîðîçåíêó»
îáëîæèëî çàìîê ó
À Êàì’ÿíö³-Ïîä³ëüñüêîìó
Á Æîâòèõ Âîäàõ
 Ëüâîâ³
à Çáàðàæ³
4. ×èì íàðîäí³ ïåðåêàçè áëèçüê³ äî ëåãåíä ³ â ÷îìó ïîëÿãຠì³æ íè-
ìè ð³çíèöÿ?
5. ×è º â ïåðåêàç³ «Á³ëãîðîäñüêèé êèñ³ëü» ôàíòàñòè÷í³ åëåìåíòè?
×îìó âè òàê óâàæàºòå?
6. Ùî âè çíàºòå ïðî Çàïîðîçüêó ѳ÷? Ó ÿê³é ÷àñòèí³ Óêðà¿íè âîíà
çíàõîäèëàñÿ?
7. ßêà ðèñà õëîïöÿ, ÿêîãî ïðèéíÿëè â çàïîðîæö³, íàéá³ëüøå ñïîäî-
áàëàñÿ êîçàêàì?
8. Çíàéä³òü ó ïåðåêàç³ «Ïðèéîì ó çàïîðîæö³» æàðò³âëèâ³ ìîìåíòè é
ïðî÷èòàéòå ¿õ.
9. Çà ùî ïðîñòèé íàðîä ³ Áîãäàí Õìåëüíèöüêèé ëþáèëè Ìîðîçåíêà?
ϳäêð³ï³òü ñâîþ äóìêó ñëîâàìè ç òåêñòó ïåðåêàçó.
10. Ïðî÷èòàéòå ò³ ðå÷åííÿ â ïåðåêàç³ «Îé Ìîðîçå, Ìîðîçåíêó», ó ÿêèõ
îïèñàíî çì³íó ïîãîäè, êîëè Ìîðîçåíêî â’¿æäæàâ äî çàìêó ³ éîãî
ñìåðòåëüíî ðàíèëè âîðîæ³ êóë³. ßêó ðîëü ó ö³é ñöåí³ â³ä³ãðàº
ïåéçàæ?
11. Âèïèø³òü ³ç ïåðåêàçó «Á³ëãîðîäñüêèé êèñ³ëü» ñëîâà, ÿê³ â ñó÷àñí³é
ìîâ³ íå âæèâàþòüñÿ. ßêó ðîëü âîíè â³ä³ãðàþòü ó õóäîæíüîìó
òåêñò³?
12. ×èì áëèçüêà çà ñâî¿ì íàñòðîºì êàðòèíà Î. Ìóðàøêà «Ïîõîðîí
êîøîâîãî» äî ïåðåêàçó «Îé Ìîðîçå, Ìîðîçåíêó»? ßê³ êîëüîðè ïå-
ðåâàæàþòü ó í³é? ×îìó? Âèêëàä³òü ñâî¿ äóìêè â ïèñüìîâ³é ôîðì³
(2–3 ðå÷åííÿ).
1. Ïðî÷èòàéòå òåêñò ï³ñí³ «Îé Ìîðîçå, Ìîðîçåíêó» (¿¿ ìîæíà çíàéòè
â ìåðåæ³ ²íòåðíåò). ßê³ ÿâí³ ðîçá³æíîñò³ â çì³ñò³ ö³º¿ ï³ñí³ é îä-
íîéìåííîìó ïåðåêàç³ âè ïîì³òèëè? ßê âè ââàæàºòå, ÷îìó òàêå
ìîæëèâî ó òâîðàõ óñíî¿ íàðîäíî¿ òâîð÷îñò³? (Çà áàæàííÿì).
2. Ïðî÷èòàéòå êàçêó «Ïðî ïðàâäó ³ êðèâäó».
28
ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀDz¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

29. Êàçêè — óëþáëåíà òåìà áóäü-ÿêîãî øêîëÿðà. ¯õ ëþáëÿòü ÿê
ä³òè, òàê ³ äîðîñë³. ×èì æå âîíè òàê ïðèâåðòàþòü äî ñåáå óâàãó?
Ùî â íèõ îñîáëèâîãî? Ïåðåäóñ³ì òå, ùî â íèõ çàâæäè ïåðåìàãàº
äîáðî, âîíè ìàþòü ö³êàâèé çì³ñò, ¿õí³ ãåðî¿ ÷àñòî íàä³ëåí³ íàä-
ëþäñüêèìè ìîæëèâîñòÿìè, à òâàðèíè, ÿê ëþäè, óì³þòü ðîçìîâëÿòè.
Ó êàçêàõ çàñóäæóºòüñÿ æàä³áí³ñòü, æîðñòîê³ñòü, âèñì³þþòüñÿ ëå-
äà÷³ ëþäè, áîÿãóçè é äóðí³, à ïðîñëàâëÿºòüñÿ ïðàöüîâèò³ñòü, ìóæ-
í³ñòü ³ ìóäð³ñòü.
Êàçêà — îäèí ³ç íàéäàâí³øèõ âèä³â óñíî¿ íàðîäíî¿ òâîð÷îñò³.
Êàçêà — óñíå íàðîäíå îïîâ³äàííÿ ïðî âèãàäàí³ ïî䳿, ùî
ñïðèéìàþòüñÿ ÿê ðåàëüí³. Âèãàäêà â í³é ïîâ’ÿçóºòüñÿ ç æèòòÿì
ëþäèíè, ç ¿¿ ìð³ÿìè ïðî êðàùó äîëþ.
ijéîâèìè îñîáàìè (¿õ ùå íàçèâàþòü ãåðîÿìè, àáî ïåðñîíàæàìè)
â êàçêàõ íàé÷àñò³øå áóâàþòü ëþäè, òâàðèíè, ðîñëèíè òà ÿâèùà
ïðèðîäè.
Êàçêè çà çì³ñòîì ïîä³ëÿþòü íà ê³ëüêà ãðóï.
ßê³ æ ³ùå îçíàêè ìàþòü êàçêè? Ó íèõ ÷àñòî òðàïëÿþòüñÿ ÷ó-
äîä³éí³ ïðåäìåòè: ñêàòåðêà-ñàìîáðàíêà, øàïêà-íåâèäèìêà, ìå÷-
êëàäåíåöü, ÷àð³âíà ïàëè÷êà, æèâà ³ ìåðòâà âîäà, ÷îáîòè-ñàìîõîäè
òà ³í. Êàçêàì âëàñòèâ³ òðèêðàòí³ ïîâòîðè: íàïðèêëàä, ó êàçö³
«Ìóäðà ä³â÷èíà» ïàí òðè÷³ äຠÌàðóñ³ íåïîñèëüí³ çàâäàííÿ.
Êàçêè
ïðî çâ³ð³â ïîáóòîâ³ ôàíòàñòè÷í³
ijéîâ³ îñîáè — çâ³-
ð³, ïòàõè, ðèáè —
ðîçìîâëÿþòü, ìð³-
þòü, ïîâîäÿòü ñåáå,
ÿê ëþäè («Êîòèê ³
ϳâíèê»)
ijéîâ³ îñîáè — á³äíèé ñå-
ëÿíèí, êì³òëèâèé ñîëäàò,
ïàí, âåðåäëèâà æ³íêà —
ïîêàçàí³ â ïîâñÿêäåííîìó
æèòò³ («Ìóäðà ä³â÷èíà»)
ijéîâ³ îñîáè íàä³ëåí³ ÷ó-
äîä³éíîþ ñèëîþ, òóò çî-
áðàæåí³ íåçâè÷àéí³ ïî䳿,
ùî íåìîæëèâ³ â ïîâñÿê-
äåííîìó æèòò³ («Ëåòþ÷èé
êîðàáåëü»)
29
ÍÀÐÎÄͲ
ÊÀÇÊÈ

30. Êàçêè ìàþòü ïðîñòó áóäîâó: òèïîâèé ïî÷àòîê (çà÷èí), îñíîâ-
íà ÷àñòèíà é ê³íö³âêà. ×àñòî âîíè ïî÷èíàþòüñÿ ç³ ñë³â: «Æèëè
êîëèñü ä³ä òà áàáà…», «Áóâ ñîá³ ïåñ…», à ìîæóòü çàê³í÷óâàòèñÿ
òàêèìè ðå÷åííÿìè: «² ÿ òàì áóâ, ìåä-ïèâî ïèâ, ïî áîðîä³ òåêëî,
à â ðîò íå ïîïàëî» àáî «Îò âàì êàçêà, à ìåí³ — áóáëèê³â â’ÿçêà».
Äî êàçêè ìîæóòü âõîäèòè íåâåëèê³ ï³ñí³, çàãàäêè, ïðèñë³â’ÿ,
ïðèêàçêè.
Äî ðå÷³…
Ó êàçêàõ ³ áàéêàõ íàçâè òâàðèí ñïðèéìàþòüñÿ ÿê ¿õí³ ³ìåíà, òîæ
ïèøóòüñÿ ç âåëèêî¿ áóêâè: Âîâê, Ëèñè÷êà, Âåäì³äü.
ÏÐÎ ÏÐÀÂÄÓ I ÊÐÈÂÄÓ
Æèëè êîëèñü-òî äâà áðàòè: îäèí áàãàòèé, à äðóãèé á³äíèé,
ùî é íå ñêàçàòè. Öåé á³äíèé áðàò óìåð. Çîñòàâñÿ â íüîãî ñèí,
³ â³í æèâ òåæ á³äíî. ² çàïèòàâ â³í ðàç ó ñâîãî äÿäüêà:
— À ùî, äÿäüêó, ÿê êðàùå æèòè: ïðàâäîþ ÷è íåïðàâäîþ?
— Å-å-å!.. Äå òè òåïåð çíàéäåø ïðàâäó? Íåìà òåïåð ïðàâäè íà
ñâ³ò³! Òåïåð ñêð³çü îäíà êðèâäà.
— ͳ, äÿäå÷êó! ª ïðàâäà — ïðàâäîþ êðàùå æèòè.
— Õîä³ìî íà ñóä.
— Òà ÷îãî æ ìè òàêè ï³äåìî íà ñóä? Êðàùå äàâàéòå ï³äåìî
ïî äîðîç³ òà ñïèòàºìî ÷îëîâ³êà, ÿêîãî çóñòð³íåìî; ÿê ñêàæå, òàê
³ áóäå. Âàøà ïðàâäà — óñÿ ìîÿ õóäîáà áóäå âàì; ìîÿ ïðàâäà —
âàøà õóäîáà áóäå ìåí³. Òàê ñïèòàéìî äî òðüîõ ðàç.
— Íó, äîáðå.
² ï³øëè âîíè äîðîãîþ. ²äóòü, ³äóòü — çóñòð³÷àºòüñÿ ¿ì ÷îëî-
â³ê — ³ç çàðîá³òê³â, ÷è ùî, ³øîâ.
— Çäîðîâ, ÷îëîâ³÷å äîáðèé!
— Çäîðîâ³!
— Ñêàæè, áóäü ëàñêàâèé, ÷îëîâ³÷å, ÿê òåïåð êðàùå æèòè: ÷è
ïðàâäîþ, ÷è êðèâäîþ?
— Å-å-å!.. Äîáð³ ëþäè! Äå òåïåð âè ïðàâäó çíàéäåòå? Íåìàº
òåïåð ¿¿ í³äå íà ñâ³ò³. Êðàùå æèòè êðèâäîþ, àí³æ ïðàâäîþ.
— Íó, îöå ðàç ìîÿ ïðàâäà! — êàæå äÿäüêî.
À íåá³æ1 ³ çàæóðèâñÿ, ùî éîìó ïðèéäåòüñÿ â³ääàâàòè âñþ
ñâîþ õóäîáó äÿäüêîâ³. ²äóòü, ³äóòü — çóñòð³÷àºòüñÿ ¿ì ïàí. À íå-
á³æ ³ êàæå:
30
ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀDz¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²
1 Íåá³æ — ïëåì³ííèê.

31. — Íó, çàïèòàºìî æ öüîãî ïàíà. Öåé óæå âñþ ïðàâäó ðîçêàæå:
â³í ãðàìîòíèé ³ âñå çíàº.
— Íó, äîáðå.
Îò ïîð³âíÿëèñÿ ç ïàíîì ³ ïèòàþòü éîãî:
— Ñêàæ³òü, áóäüòå ëàñêàâ³, ïàíî÷êó, ÿê òåïåðåíüêè êðàùå
æèòè: ÷è ïðàâäîþ, ÷è êðèâäîþ?
— Å-å-å!.. Äîáð³ ëþäè! Äå âè òåïåð çíàéäåòå ïðàâäó? Íåìà ¿¿
í³äå ó ñâ³ò³. Êðàùå æèòè êðèâäîþ, àí³æ ïðàâäîþ.
— Îöå âæå ³ âäðóãå ìîÿ ïðàâäà! — ñêàçàâ ðàä³ñíî äÿäüêî.
Íåá³æ ùå á³ëüøå çàæóðèâñÿ. ²äóòü, ³äóòü — çóñòð³÷àºòüñÿ ¿ì
ï³ï. Íåá³æ ³ êàæå:
— Íó, ïîñïèòàéìîñÿ ïîïà, öåé óæå ïðàâäó ñêàæå — íà òå â³í
³ äóõîâíèé. Öåé ÿê óæå ñêàæå, òî òàê ³ áóäå.
— Íó, äîáðå!
ßê ïîð³âíÿëèñÿ ç ïîïîì, ïèòàþòü éîãî:
— Ñêàæ³òü, ïàíîò÷å, ÿê òåïåð ëó÷÷å æèòè: ÷è ïðàâäîþ, ÷è
íåïðàâäîþ?
— Å-å-å!.. Äîáð³ ëþäè! Äå âè òåïåðå÷êè çíàéäåòå ïðàâäó? ¯¿
òåïåð ³ ó ñâ³ò³ íåìàº. Êðàùå æèòè êðèâäîþ, àí³æ ïðàâäîþ.
— Îöå âæå ³ âòðåòº ìîÿ ïðàâäà! — ñêàçàâ ðàä³ñíî äÿäüêî.
ͳ÷îãî ðîáèòè íåáîæåâ³: â³ääàâ áàãàòîìó äÿäüêîâ³ âñþ ñâîþ
õóäîáó, à ñàì çîñòàâñÿ ãîëèé, áîñèé ³ ãîëîäíèé. Òÿæêî ïðèéøëîñü
éîìó æèòè. Áèâñÿ, áèâñÿ, ñåðäåøíèé, òà é çàäóìàâ ïîâ³ñèòèñü —
óçÿâ â³í ìîòóçêó òà é ï³øîâ ó ë³ñ. ϳøîâ òà é äèâèòüñÿ íà äåðå-
âî — âèáèðຠã³ëêó, íà ÿê³é áè îòî ïîâ³ñèòèñü. «Îòî, — äóìàº
ñîá³, — äîáðà ã³ëêà — êð³ïêà, à íà îòó á
ñ³ñòè òà, çà÷åïèâøèñü, ³ ïîâèñíóòè».
³í òàê çàäèâèâñÿ íà äåðåâî, ùî é íå
ïîì³òèâ, ÿê âîâê ïðèá³ã. ßê óçäð³â éîãî
÷îëîâ³ê, êèíóâñÿ ìåðù³é íà äåðåâî, à ìî-
òóçî÷îê ³ çàáóâ. Âèë³ç íà äåðåâî òà é ñè-
äèòü. Êîëè ïðèá³ãàþòü òðè ÷îðòè, à òðîõè
çãîäîì ³ ÷åòâåðòèé, ¿õí³é âàòàã. ² ïèòàº
â³í ñâî¿õ ñëóã:
— Òè ùî ñüîãîäí³ íàðîáèâ?
— Å... ÿ òàêîãî íàðîáèâ, ùî òàì õî÷ ùî
õàé ðîáëÿòü, — íå ñïðàâëÿòü. Ó òàê³ì-òî
ñåë³, ó ïàíà, ÿ ïîðîáèâ òàê, ùî é çðîäó äîâ³-
êó íå âãàòÿòü ãðåáë³. À ïàí ëóïèòü ñâî¿õ
ëþäåé, ÿê ñêàæåíèé: áàãàòî ¿õ áóäå â íàñ.
31
ÍÀÐÎÄͲ ÊÀÇÊÈ

32. — Äîáðå æ òè çðîáèâ, òà ùå íå òàê.
— À ÿê æå?
— Òàì ïîñåðåä ÿðó â ë³ñ³ ðîñòå òðè äåðåâà. Õòî ò³ äåðåâà çðó-
áຠòà ïîëîæèòü íàâõðåñò íà ãðåáëþ — óãàòèòü.
— Î!.. Õòî æ òî ÷óâ, õòî æ òî é çíàâ, ùî öå òàê òðåáà çðîáèòè!
— Íó, à òè ùî çðîáèâ? — ïèòຠâ³í äðóãîãî.
— Å... ÿ òàêîãî íàðîáèâ, ùî áàãàòî áóäå ëþäåé ó íàøèõ ðóêàõ.
Ó òàêîìó-òî ãîðîä³ âñþ âîäó ïîâèñóøóâàâ, òàê ùî òåïåð òàì í³
êðàïë³ íåìà, à íîñÿòü ¿¿ çà òðèäöÿòü òà çà ñîðîê âåðñòîâ. Áàãàòî
òàì ïðîïàäå ëþäåé!
— Äîáðå òè çðîáèâ, òà ùå íå òàê, — êàæå âàòàã.
— À ÿê æå?
— ßê õòî âèêîïຠòîé êóù êàëèíè, ùî ðîñòå ïîñåðåä ãîðîäà, —
áóäå âîäà íà âåñü ãîðîä.
— Î!.. Õòî æ òî é ÷óâ, õòî æ òî é çíàâ, ùî òðåáà öå çðîáèòè!
— Íó, à òè æ ùî çðîáèâ? — ïèòຠâ³í òðåòüîãî.
— Å... ÿ òàêîãî íàðîáèâ, ùî õàé òàì õî÷ ùî íå ðîáëÿòü — í³-
÷îãî íå ïîä³þòü! Ó òàê³ì-òî êîðîë³âñòâ³ â êîðîëÿ îäíà äî÷êà, òà
ÿ é ò³é ïîðîáèâ òàê, ùî õàé õî÷ ÿê ë³êóþòü, í³÷îãî íå ïîä³þòü,
áóäå íàøà.
— Äîáðå òè çðîáèâ, òà ùå íå òàê.
— À ÿê æå?
— Õòî â³äðóáຠãëóõîãî êóòêà òà ï³äêóðèòü — òàêà áóäå, ÿê
³ ïåðøå.
— Õòî æ òî ÷óâ, õòî æ òî é çíàâ, ùî öå òðåáà çðîáèòè!
À ÷îëîâ³ê ñèäèòü ñîá³ íà äåðåâ³ òà é ÷óº âñå, ùî ÷îðòÿêè áàëà-
êàþòü. ßê óæå ðîçëåò³ëèñÿ ÷îðòÿêè, ÷îëîâ³ê òîé ³ äóìàº: «Ìîæå,
öå é ïðàâäà, ùî âîíè êàçàëè? ϳäó äî ïàíà, ìîæå, ³ ñïðàâä³ óãà÷ó
ãðåáëþ».
32
ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀDz¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

33. ϳøîâ. Ïðèõîäèòü äî ãðåáë³, à òàì ïàí á’º òà ìó÷èòü ëþäåé,
ùîá ìåðù³é óãà÷óâàëè. Âîíè, á³äí³, àæ ï³ò ³ç íèõ ëëºòüñÿ, ðîá-
ëÿòü, à âîíî í³÷îãî íå ïîìàãàº. À ïàí, çíàé, ëþòóº. Ïðèõîäèòü
äî íüîãî öåé ïðàâäèâèé ÷îëîâ³ê òà é êàæå:
— Å-å, ïàíå! Á’ºòå âè ëþäåé, òà í³ÿêîãî ç öüîãî ä³ëà íå áóäå.
À ùî äàñòå ìåí³, ÿê ÿ âãà÷ó?
— Äàì ÿ òîá³ ñòî êàðáîâàíö³â ³ ùå é íà ïðèäà÷ó öèõ ïàðó êî-
íåé ç êîëÿñêîþ ³ ç êó÷åðîì (à òàì ³ êîí³ ïàíîâ³ ñòîÿëè).
— Äàéòå æ ìåí³ ø³ñòü ÷îëîâ³ê ³ òðè ï³äâîäè.
— ³çüìè.
Ïî¿õàëè âîíè â ë³ñ, çðóáàëè ò³ òðè äåðåâà òà é ïîêëàëè ¿õ
íàâõðåñò íà ãðåáë³ — òàê çàðàç ³ âãàòèëè. Ïàí â³ääàâ éîìó ñòî
êàðáîâàíö³â ³ ïàðó êîíåé ç êîëÿñêîþ òà ç êó÷åðîì.
Òîä³ òîé ÷îëîâ³ê ³ äóìàº: «Äàé, ïî¿äó ùå äî òîãî ãîðîäà, äå
âîäè íåìàº: ìîæå, ³ òî ïðàâäà; ìîæå, äàì ÿ ¿ì âîäè». ѳâ òà é
ïî¿õàâ äî òîãî ãîðîäà. Íå äî¿æäæàþ÷è äî ãîðîäà ê³ëüêà âåðñòîâ,
çóñòð³â â³í áàáóñþ, ÿêà íåñëà ïàðó â³äåð íà êîðîìèñë³.
— Ùî öå òè, áàáóñþ, íåñåø?
— Âîäó, ñèíî÷êó.
— Äàé æå é ìåí³ íàïèòèñü.
— Å-å, ñèíî÷êó! ß æ ¿¿ íåñó çà òðèäöÿòü âåðñòîâ; à ïîêè ùå
ä³éäó äîäîìó, ïîëîâèíó ðîçõëþïàþ; à ñ³ì’ÿ â ìåíå âåëèêà, ïðî-
ïàäå áåç âîäè.
— ß îò ïðè¿äó ó âàø ãîðîä, íàä³ëþ âîäîþ âñ³õ, ³ áóäå ò³º¿ âîäè
ó âàñ äîâ³êó.
Âîíà éîìó äàëà íàïèòèñü, à ñàìà òàêà
ðàä³ñíà ñòàëà, òà ìåðù³é ó ãîðîä òðþøêîì
³ ðîçêàçàëà âñ³ì ãîðîäÿíàì, ùî ¿äå òàêèé
÷îëîâ³ê, ùî âîäè ¿ì äàñòü. Ãîðîäÿíè âñ³
âèéøëè çà ãîðîä, íàçóñòð³÷ òîìó ÷îëîâ³êî-
â³, ç õë³áîì-ñ³ëëþ ³ âñÿêèìè ïîäàðóíêàìè.
ßê ïðèéøîâ öåé ÷îëîâ³ê ó ãîðîä, íàéøîâ
òîé êóù êàëèíè, ùî ð³ñ ïîñåðåä ãîðîäà,
âèêîïàâ éîãî — ³ ïîòåêëà âîäà â³äò³ëü ïî
âñüîìó ãîðîäó. Ãîðîäÿíè íàãîðîäèëè éîãî
³ ãð³øìè, ³ âñÿêèì äîáðîì, òàê ùî â³í
ñòàâ òåïåð áàãàòøèé â³ä ñâîãî äÿäüêà.
Äàë³ ÷îëîâ³ê ³ äóìàº: «Ïî¿äó ùå â òå êî-
ðîë³âñòâî, äå êîðîëåâà äî÷êà íåçäîðîâà, —
ìîæå, âèë³êóþ ¿¿».
33
ÍÀÐÎÄͲ ÊÀÇÊÈ

34. ßê çàäóìàâ, òàê ³ çðîáèâ. Ïðè¿õàâ òó-
äè, ïðèéøîâ äî êîðîëåâèõ õîðîì³â, à ëþ-
äè âñ³ òàê³ ñìóòí³, á³ãàþòü òà îõàþòü. ³í
³ ïèòຠ¿õ:
— ß ÷óâ, ùî ó âàøîãî êîðîëÿ äî÷êà
äóæå íåçäîðîâà. Õî÷ ÿê ¿¿ ë³êóþòü, í³÷î-
ãî íå ïîä³þòü; ò³ëüêè ÿ á ¿¿ âèë³êóâàâ.
— Å, ÷îëîâ³÷å, êóäè òîá³! Çàìîðñüê³
ë³êàð³ í³÷îãî íå ïîä³þòü, à òè é ïîãîò³â!
— Óñå æ ñêàæ³òü êîðîëþ.
Âîíè ñêàçàëè êîðîëþ. Êîðîëü âè-
éøîâ äî íüîãî òà é êàæå:
— ßêùî âèë³êóºø, íàãîðîäæó òåáå
òàê, ùî íå áóäå áàãàòøîãî îä òåáå ó ñâ³ò³,
ùå é äî÷êó ñâîþ â³ääàì çà òåáå.
ϳøîâ òîé ÷îëîâ³ê, ïîäèâèâñÿ íà íå¿,
à âîíà âæå é ê³í÷àºòüñÿ. ³í óçÿâ, íàñòðóãàâ ãëóõîãî êóòêà, ï³ä-
êóðèâ — ³ âîíà îäðàçó ïîäóæ÷àëà òàê, ùî äí³â çà òðè é çîâñ³ì
îäóæàëà, çíîâó ñòàëà òàêîþ, ÿê ³ ðàí³øå.
Êîðîëü ³ âñ³ ëþäè ñòàëè òàê³ ðàä³, ùî é íå ñêàçàòè. Êîðîëü
íà ðàäîùàõ ³ êàæå òîìó ÷îëîâ³êîâ³:
— Çà òå, ùî òè âèë³êóâàâ ìîþ äî÷êó, ÿ ¿¿ â³ääàì çà òåáå, òà
ùå, ÿê ÿ óìðó, òè áóäåø êîðîëåì íà ìî¿ì ì³ñö³.
Ñêîðî é ñïðàâä³ êîðîëü ïîìåð, à íà éîãî ì³ñöå ñòàâ öåé ïðàâäè-
âèé ÷îëîâ³ê. Ïîêîðîëþâàâ â³í óæå ê³ëüêà òàì ë³ò, êîëè ïðè¿æ-
äæຠâ éîãî êîðîë³âñòâî ÿêèéñü-òî áàãàòèé êóïåöü ³ ïîñèëຠñïèòà-
òè êîðîëÿ, ÷è äîçâîëèòü â³í éîìó ïîòîðãóâàòè â éîãî êîðîë³âñòâ³.
Êîðîëü çâåë³â éîìó ïðèéòè äî íüîãî. Ïðèõîäèòü êóïåöü. Êîðîëü
îäðàçó ï³çíàâ ñâîãî äÿäüêà, àëå íå ïîêàçàâ ³ âèäó: ïîáàëàêàâ òà
é îäïóñòèâ éîãî òîðãóâàòè. À ñâî¿ì ëþäÿì íàêàçàâ, ùîá íå â³äïóñ-
êàëè éîãî äîäîìó, à ùîá, ÿê áóäå çáèðàòèñÿ â³í ¿õàòè, ïðîñèëè
éîãî äî íüîãî. Òàê ³ ñòàëîñü. Ïðèâîäÿòü öüîãî êóïöÿ äî êîðîëÿ,
êîðîëü ³ ïèòຠéîãî:
— Ç ÿêîãî òè êîðîë³âñòâà?
— Ç òàêîãî-òî.
— Ç ÿêîãî ãîðîäà?
— Ç òàêîãî-òî.
— ßê ïðîçèâàºøñÿ?
— Òàê-òî.
Òóò êîðîëü ³ ïðèçíàâñÿ, ùî â³í éîãî íåá³æ — òîé, ùî áåçâ³ñòè
ïðîïàâ.
34
ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀDz¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

35. — Íó ùî, äÿäüêó: òè êàçàâ, ùî êðèâäîþ êðàùå æèòè, í³æ
ïðàâäîþ. Îòæå, í³! Òè ò³ëüêè êóïåöü, à ÿ êîðîëü — ïðàâäà êðèâäó
ïåðåâàæèëà!
— ßê æå öå ñòàëîñÿ?
Òîé ³ ðîçêàçàâ éîìó âñå, ùî ç íèì ä³ÿëîñü: ÿê â³í õîò³â ïîâ³ñè-
òèñü, ÿê ñëóõàâ, ùî ÷îðòÿêè ãîâîðèëè, óñå, óñå... À íàïîñë³äîê â³í
äàâ óñÿêîãî äîáðà äâà êîðàáë³ òà é ïîäàðóâàâ äÿäüêîâ³, ñêàçàâøè:
— ß çàáóâàþ âñå òå, ùî òè ìåí³ ðîáèâ. Áåðè ñîá³ ö³ äâà êî-
ðàáë³ ç óñ³ì äîáðîì. À ÿê ïðè¿äåø ó ñâ³é ãîðîä, ðîçêàçóé óñ³ì,
ùî êðàùå æèòè ïðàâäîþ, àí³æ êðèâäîþ.
Óçÿâ äÿäüêî ò³ äâà êîðàáë³ ç óñ³ì äîáðîì ³ ïî¿õàâ äîäîìó. ßê
ïðè¿õàâ óæå, ñòàëà éîãî çàçäð³ñòü ìó÷èòè: ÷îãî é â³í íå êîðîëü.
Ñóìóâàâ, ñóìóâàâ â³í, à äàë³ é äóìàº: «Ï³äó ³ ÿ â³øàòèñü, ìîæå,
³ ìåí³ òàê ïðèëó÷èòüñÿ, ÿê ìîºìó íåáîæåâ³».
Óçÿâøè ìîòóçîê, ï³øîâ ó ë³ñ íà òå ñàìå ì³ñöå, äå õîò³â â³øàòèñü
éîãî íåá³æ. Àëå öüîìó íå òàê ïðèëó÷èëîñÿ — äå íå âçÿëèñÿ ÷îð-
òÿêè, ñõîïèëè éîãî òà é ïî÷åïèëè íà íàéâèù³é ã³ëö³.
1. Äî çà÷èíó â êàçö³ «Ïðî ïðàâäó ³ êðèâäó» íàëåæèòü ðå÷åííÿ
À Óçÿâ äÿäüêî ò³ äâà êîðàáë³ ç óñ³ì äîáðîì ³ ïî¿õàâ äîäîìó.
Á À ÷îëîâ³ê ñèäèòü ñîá³ íà äåðåâ³ òà é ÷óº óñå, ùî ÷îðòÿêè áàëà-
êàþòü.
 Òóò êîðîëü ³ ïðèçíàâñÿ, ùî â³í éîãî íåá³æ — òîé, ùî áåçâ³ñòè
ïðîïàâ.
à Æèëè êîëèñü-òî äâà áðàòè: îäèí áàãàòèé, à äðóãèé á³äíèé, ùî é
íå ñêàçàòè.
2. Ùîá âèë³êóâàòè êîðîë³âñüêó äî÷êó, òðåáà áóëî
À ïîñåðåä ì³ñòà âèêîïàòè êàëèíîâèé êóù
Á â³äðóáàòè ãëóõîãî êóòêà é ï³äêóðèòè éîãî
 çðóáàòè òðè äåðåâà é ïîêëàñòè íà ãðåáëþ íàâõðåñò
à ç’ÿñóâàòè â òðüîõ ïåðåõîæèõ, ÿê êðàùå æèòè: ïðàâäîþ ÷è
êðèâäîþ
3. Ïðèêàçêîþ Çàçäð³ñíà ëþäèíà â³ä ÷óæîãî ùàñòÿ ñîõíå ìîæíà
îõàðàêòåðèçóâàòè
À íåáîæà
Á äÿäüêà
 ÷îðò³â
à êîðîëÿ
35
ÍÀÐÎÄͲ ÊÀÇÊÈ

36. 4. ×èì â³äð³çíÿºòüñÿ êàçêà â³ä ì³ôó?
5. Íàçâ³òü îçíàêè êàçêè. ßêó âîíà ìຠáóäîâó?
6. ßêèõ ó÷èíê³â íåáîæà íå âàðòî é íå ìîæíà ïîâòîðþâàòè?
7. ×îìó íàâ³òü ó ê³íö³ êàçêè äÿäüêî âñå îäíî íå çðîçóì³â, ùî êðà-
ùå æèòè ïðàâäîþ, à íå êðèâäîþ?
8. Ùî óîñîáëþþòü ñîáîþ ÷îðòè?
9. ×îãî íàâ÷ຠêàçêà «Ïðî ïðàâäó ³ êðèâäó»?
10. ßê³ ïî䳿 â êàçö³ ôàíòàñòè÷í³?
11. ßêèé åï³çîä êàçêè âè õîò³ëè á ïåðåäàòè ìàëþíêîì? Ñëîâåñíî îïè-
ø³òü éîãî.
12. Ïðî÷èòàéòå ïåðøó ÷àñòèíó êàçêè çà ðîëÿìè (äå äÿäüêî é íåá³æ
ç’ÿñîâóâàëè, ÿê êðàùå æèòè: ïðàâäîþ ÷è êðèâäîþ).
1. Íàïèø³òü ñâîþ ê³íö³âêó (3–5 ðå÷åíü) äî êàçêè «Ïðî ïðàâäó ³ êðèâ-
äó», ïî÷èíàþ÷è â³ä ñë³â «À ÿê ïðè¿äåø ó ñâ³é ãîðîä, ðîçêàçóé óñ³ì,
ùî êðàùå æèòè ïðàâäîþ, àí³æ êðèâäîþ» (çà áàæàííÿì).
2. Ïðî÷èòàéòå êàçêó «Ìóäðà ä³â÷èíà».
ÌÓÄÐÀ IJÂ×ÈÍÀ
Áóëî ñîá³ äâà áðàòè — îäèí óáîãèé, à äðóãèé áàãàòèé. Îò áà-
ãàòèé êîëèñü ³çëàñêàâèâñÿ íàä á³äíèì, ùî íå ìຠòîé í³ ëîæêè
ìîëîêà ä³òÿì, òà é äàâ éîìó ä³éíó êîðîâó. Êàæå:
— Ïîòðîõó â³äðîáèø ìåí³ çà íå¿.
Á³äíèé áðàò â³äðîáëÿâ ïîòðîõó, à äàë³ òîìó áàãà÷åâ³ øêîäà
ñòàëî êîðîâè, â³í ³ êàæå âáîãîìó áðàòîâ³:
— ³ääàé ìåí³ êîðîâó íàçàä!
Òîé êàæå:
— Áðàòå! ß æ òîá³ çà íå¿ â³äðîáèâ!
— Ùî òè òàì â³äðîáèâ, — ÿê ê³ò íàïëàêàâ ò³º¿ ðîáîòè áóëî,
à òî òàêè êîðîâà! ³ääàé!
Á³äíîìó ñòàëî æàëü ñâ ïðàö³, íå ñõîò³â â³ääàòè. ϳøëè âî-
íè ïîçèâàòèñÿ äî ïàíà.
Ïðèéøëè äî ïàíà. À ïàíîâ³, ìàáóòü, íå ñõîò³ëîñÿ ðîçäóìóâà-
òè, õòî ç íèõ ïðàâèé, à õòî — í³, òî â³í ³ êàæå ¿ì:
— Õòî â³äãàäຠìîþ çàãàäêó, òîãî é êîðîâà áóäå.
— Êàæ³òü, ïàíå!
— Ñëóõàéòå: ùî ó ñâ³ò³ º ñèòí³øå, ïðóäê³øå, ìèë³øå íàä óñå?
Çàâòðà ïðèéäåòå, ñêàæåòå.
ϳøëè áðàòè. Áàãà÷ ³äå äîäîìó òà é äóìຠñîá³: «Îò äóðíèöÿ,
à íå çàãàäêà! Ùî æ º ñèòí³øå íàä ïàíñüê³ êàáàíè, ïðóäê³øå íàä
36
ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀDz¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

37. ïàíñüê³ õîðòè, à ìèë³øå íàä ãðîø³!
Ãå, ìîÿ êîðîâà áóäå!»
Á³äíèé ïðèéøîâ äîäîìó, äóìàâ,
äóìàâ òà é çàæóðèâñÿ. À â íüîãî áóëà
äî÷êà Ìàðóñÿ. Âîíà é ïèòàº:
— ×îãî âè, òàòó, çàæóðèëèñÿ? Ùî
ïàí êàçàâ?
— Òà òóò, äî÷êî, òàêó ïàí çàãàäêó
çàãàäàâ, ùî ÿ é íå íàäóìàþ, ùî âîíî é º.
— À ÿêà æ çàãàäêà, òàòó? — ïèòàº
Ìàðóñÿ.
— Òà òàêà: ùî º ó ñâ³ò³ ñèòí³øå,
ïðóäê³øå, ìèë³øå íàä óñå?
— Å, òàòó, — ñèòí³øå íàä óñå — çåìëÿ-ìàòè, áî âîíà âñ³õ
ãîäóº é íàïóâàº; ïðóäê³øå íàä óñå — äóìêà, áî äóìêîþ âðàç
êóäè õî÷ ïåðåëåòèø; à ìèë³øå íàä óñå — ñîí, áî õî÷ ÿê äîáðå
òà ìèëî ÷îëîâ³êîâ³, à âñå ïîêèäàº, ùîá çàñíóòè.
— ×è áà, — êàæå áàòüêî, — àäæå é ñïðàâä³ òàê! Òàê æå ÿ é
ïàíîâ³ êàçàòèìó.
Äðóãîãî äíÿ ïðèõîäÿòü îáèäâà áðàòè äî ïàíà. Îò ïàí ¿õ ³ ïèòàº:
— Àíó, â³äãàäàëè?
— ³äãàäàëè, ïàíå, — êàæóòü îáèäâà.
Îò áàãàòèé çàðàç âèñòóïàº, ùîá ñîá³ ïîïåðåäó ïîñï³øèòèñü,
òà é êàæå:
— Ñèòí³øå, ïàíå, íàä óñå — âàø³ êàáàíè, à ïðóäê³øå íàä
óñå — âàø³ õîðòè, à ìèë³øå íàä óñå — ãðîø³!
— Å, áðåøåø, áðåøåø! — êàæå ïàí. Òîä³ äî âáîãîãî: —
Àíó, òè!
— Òà ùî æ, ïàíå, íåìà ñèòí³øîãî, ÿê çåìëÿ-ìàòè: âîíà âñ³õ
ãîäóº é íàïóâàº.
— Ïðàâäà, ïðàâäà! — êàæå ïàí. — Íó, à ïðóäê³øå ùî?
— Ïðóäê³øå, ïàíå, íàä óñå — äóìêà, áî äóìêîþ âðàç êóäè
õî÷ ïåðåëåòèø.
— Òàê! Íó, à ìèë³øå? — ïèòຠâ³í.
— À ìèë³øå íàä óñå — ñîí, áî õî÷ ÿê äîáðå òà ìèëî ÷îëîâ³-
êîâ³, à âñå ïîêèäàº, ùîá çàñíóòè.
— Òàê óñå! — ãîâîðèòü ïàí. — Òâîÿ êîðîâà. Ò³ëüêè ñêàæè
ìåí³, ÷è òè ñàì öå ïîâ³äãàäóâàâ, ÷è òîá³ õòî ñêàçàâ.
— Òà ùî æ, ïàíå, — êàæå âáîãèé, — º â ìåíå äî÷êà Ìàðóñÿ,
òàê öå âîíà ìåíå òàê íàâ÷èëà.
37
ÍÀÐÎÄͲ ÊÀÇÊÈ