Op 1 augustus 2021 is de Wet verduidelijking van de burgerschapsopdracht aan scholen in het funderend onderwijs ingevoerd. Met de aanscherping van de burgerschapswet is de opdracht aan scholen preciezer geformuleerd en steviger verankerd. Bovendien moeten schoolbesturen een duidelijke burgerschapsopdracht aan hun scholen communiceren en het bevoegd gezag heeft een zorgplicht voor de schoolcultuur. Zo moet het een stimulerende omgeving creëren waarbinnen leerlingen actief oefenen met de omgang met de basiswaarden van de democratische rechtsstaat en de mensenrechten. Wat houdt burgerschap in en hoe gaan scholen ermee om?

1. 4 MR magazine, nummer 8, december 2021
Naar meer tegenmacht van leerlingen
VERSTERKING VAN
HET ONDERWIJS IN
BURGERSCHAP
Op 1 augustus 2021 is de Wet verduidelijking van de burgerschaps-
opdracht aan scholen in het funderend onderwijs ingevoerd. Met de
aanscherping van de burgerschapswet is de opdracht aan scholen
preciezer geformuleerd en steviger verankerd. Bovendien moeten
schoolbesturen een duidelijke burgerschapsopdracht aan hun scholen
communiceren en het bevoegd gezag heeft een zorgplicht voor de
schoolcultuur. Zo moet het een stimulerende omgeving creëren waar-
binnen leerlingen actief oefenen met de omgang met de basiswaar-
den van de democratische rechtsstaat en de mensenrechten. Wat
houdt burgerschap in en hoe gaan scholen ermee om? Frederik Smit
E
r is een afnemende binding van
jongeren met de samenleving en
Nederlandse leerlingen blijven
internationaal gezien achter in burger-
schapskennis.Verdragsverplichtingen als
het InternationaalVerdrag inzake de
rechten van het kind dwingen de rege-
ring via het onderwijs respect voor men-
senrechten te bevorderen. Scholen beste-
den wel aandacht aan burgerschap, maar
doen dat volgens de Inspectie van het
Onderwijs over het algemeen weinig
doelgericht: de activiteiten vertonen nau-
welijks verband, er is geen planmatige
aanpak, scholen formuleren niet wat ze
leerlingen willen leren en hebben ook
maar weinig zicht op wat ze leren.Vol-
gens de Onderwijsraad vraagt de vrijheid
van onderwijs om een zo scherp mogelijk
beeld van wat de overheid van scholen
verwacht wat betreft het burgerschaps-
onderwijs. Daarom is in de nieuwe wet
de burgerschapsopdracht aangescherpt
en heeft de wetgever ook vastgelegd dat
de school een oefenplaats is voor leerlin-
gen om hiermee ervaring op te doen (zie
kader op pagina 5).
Je stem laten horen
Recent verscheen van EvelienTonkens
en Menno Hurenkamp het boek ‘En nou
mag ik even! Burgerschap – wat is het en
wat kun je ermee?’Tonkens, oud-Tweede
Kamerlid en hoogleraar burgerschap aan
de Universiteit voor Humanistiek, legt
uit: ‘Burgerschap geeft je, met je pas-
poort als bewijs, rechten in het land waar
je woont. Bijvoorbeeld dat je altijd je
stem kan laten horen over wat je bevalt of
niet. Het gaat ook over hoe we elkaar als
gelijken zien en behandelen, met respect
voor verschillen binnen een gemeen-
schap. De verzorgingsstaat en de demo-
cratische rechtstaat zijn de fundamenten.
Heleen
Klop
EvelienTonkens
De verzorgingsstaat zorgt ervoor dat alle
burgers te eten hebben, een dak boven
hun hoofd, in staat zijn om hun stem te
verheffen en onderwijs gevolgd hebben

2. 5
MR magazine, nummer 8, december 2021
>
en hen te beschermen tegen willekeur en
machtsmisbruik.’
De achttiende-eeuwse Franse filosoof
Montesquieu stelde voor om te voorko-
men dat een heerser een tiran werd, de
macht te verspreiden over de wetgevende
macht (het parlement), de uitvoerende
macht (de regering) en de rechtspreken-
de macht (de rechters): de trias politica.
Men spreekt ook wel van checks and ba-
lances, van macht en tegenmacht.
Tonkens: ‘Die tegenmacht die ben je ook
zelf door als burger kritisch te zijn en je
stem te laten horen als je denkt dat iets
niet klopt of niet eerlijk is.’ Leerlingen in
het funderend onderwijs zijn nog geen
burgers in de formele politieke betekenis
van het woord. Ze hebben pas op acht-
tienjarige leeftijd stemrecht en kunnen
nog niet deelnemen aan verkiezingen.
Tonkens: ‘Ja, dat klopt, sommige men-
sen vinden dat kinderen en jongeren
ook moeten kunnen meedoen aan loka-
le, provinciale en landelijke verkiezin-
gen. Met meer jonge mensen aan het
woord zou de politiek waarschijnlijk
minder over pensioenen en meer over
Aanscherping burgerschapsopdracht
DeWet op het primair onderwijs (artikel 8 lid 3Wpo) en deWet op het voortgezet
onderwijs (artikel 17 lid 1Wvo) zijn gewijzigd met het oog op de aanscherping
van de burgerschapsopdracht. Het onderwijs moet nu ook herkenbaar:
a. leerlingen respect voor en kennis van de basiswaarden van de democratische
rechtsstaat, zoals verankerd in de Grondwet, en de universeel geldende funda-
mentele rechten en vrijheden van de mens bijbrengen en naar deze basiswaarden
handelen op school;
b. sociale en maatschappelijke competenties ontwikkelen die de leerling in staat
stellen deel uit te maken van en bij te dragen aan de pluriforme, democratische
Nederlandse samenleving;
c. kennis bijbrengen over en respect voor verschillen in godsdienst, levensovertui-
ging, politieke gezindheid, afkomst, geslacht, handicap of seksuele gerichtheid als-
mede de waarde dat gelijke gevallen gelijk behandeld worden.
Het bevoegd gezag moet zorgdragen voor een schoolcultuur die in overeenstem-
ming is met de waarden, bedoeld in lid 3, onder aWpo en lid 1, onder aWvo, en
een omgeving creëren waarin leerlingen worden gestimuleerd actief te oefenen met
de omgang met en het handelen naar deze waarden en zorgen voor een omgeving
waarin leerlingen en personeel zich veilig en geaccepteerd weten, ongeacht de in lid
3, onder cWpo en lid 1, onder cWvo genoemde verschillen.
om te begrijpen hoe de maatschappij
functioneert. De democratische rechts-
staat met basiswaarden als vrijheid van
meningsuiting, gelijkwaardigheid en ver-
draagzaamheid is een manier om macht
te verdelen en burgers een stem te geven

3. 6 MR magazine, nummer 8, december 2021
het klimaatprobleem gaan. Maar als je
kinderen stemrecht geeft, loop je na-
tuurlijk wel de kans dat je eigenlijk hun
ouders stemrecht geeft, omdat ze nog
vaak braaf naar hun ouders luisteren.’
Leraren, ouders en leerlingen (in het
voortgezet onderwijs) hebben stemrecht
om een medezeggenschapsraad te kiezen
als tegenmacht van het bestuur.Tonkens:
‘De meerwaarde om te participeren in
een mr is dat je te weten komt wat bestu-
ren, schoolleiders en leraren beweegt en
dat je invloed op het beleid kunt uitoefe-
nen. Je snapt als ouder meer van de plek
waar je op kind op school zit en leerlin-
gen leren dat burgerschap een rol is die
je kunt spelen.Tussen leraar en leerling
bestaat in de les een gezagsverhouding,
maar in je rol als vertegenwoordiger en
belangenbehartiger van leerlingen in de
mr met advies- en instemmingsbevoegd-
heden, ben je volkomen gelijk aan alle
andere vertegenwoordigers in de raad. Je
kunt dan aanspraak maken op het recht
om anders te denken, een eigen bijdrage
te leveren en invloed uitoefenen op het
leer- en leefklimaat van de school. Leer-
lingen leren zo hoe ze besluitvormings-
processen op een vreedzame wijze kun-
nen beïnvloeden.’
Lastige onderwerpen
Een belangrijke reden om meer aandacht
te besteden aan burgerschapsonderwijs is
dat gevoelige maatschappelijke kwesties,
zoals de komst van vluchtelingen naar
Nederland, voor spanningen in klasloka-
len kunnen zorgen. Leraren durven of
kunnen daardoor bepaalde thema's of de
maatschappelijke actualiteit niet aan de
orde stellen. Samira Bouchibti was lid
van deTweede Kamer en is gastdocent
burgerschap in het onderwijs. ‘In op-
dracht van de gemeente Den Haag heb ik
de methodiekVIP, wat staat voorVrijheid,
Identiteit en Participatie, ontwikkeld die
Haagse scholen sinds 2015 gebruiken.
De methode biedt leraren handvatten om
op een respectvolle manier met leerlingen
in gesprek te gaan over lastige, gevoelige
en gepolariseerde sociale en maatschap-
pelijke thema’s als: etnisch profileren,
Black Lives Matters en vaccinaties.VIP
zet aan tot dialoog, kritisch denken, inle-
ven in elkaar, zelfreflectie, relativeren en
leren van elkaar. De onderwerpen zijn
gerelateerd aan de kerndoelen van bur-
gerschap en de democratische rechtsstaat
en hebben betrekking op thema’s en
kernwaarden als: tolerantie, gelijke be-
handeling, zelfbeschikking, rechtstaat,
godsdienstvrijheid, vrije meningsuiting,
democratie, rechtvaardigheid, solidariteit,
vrijheid, identiteit, samenleven, polarisa-
tie, gelijkwaardigheid, inclusie en diversi-
teit, solidariteit, en complottheorieën. De
methode is positief geëvalueerd door het
Verwey-Jonker Instituut en RadarAdvies.’
Bouchibti bevestigt dat voor het functio-
neren van leerlingen in de mr en leerlin-
genraden als vormen van actief burger-
schap geen aandacht is in haar methode.
Bouchibti: ‘Medezeggenschap komt zij-
delings aan de orde. Maar ik vind in-
spraak heel belangrijk en ben van mening
dat leerlingen moeten kunnen laten ho-
ren wat ze van het schoolbeleid vinden.
Ik ben er trots op dat mijn dochter van
acht op de basisschool in de leerlingen-
raad is gekozen. En dat ze leert dat haar
inbreng ertoe doet bij besluitvormings-
processen in de klas.’
Mr en burgerschap
Elke school stelt een burgerschapsvisie op
waaruit blijkt hoe zij democratische waar-
den in de school tot uiting laat komen. De
mr kan burgerschapsonderwijs op de
agenda zetten en hierover afspraken ma-
ken met de schoolleiding en met het
schoolbestuur (artikel 6 lid 2Wms). De
mr heeft instemmingsbevoegdheid bij de
vaststelling of wijziging van het school-
plan en het leerplan (artikel 10 lid 1, on-
der bWms). De mr ontvangt jaarlijks de
begroting en bijbehorende beleidsvoorne-
mens op financieel, organisatorisch en
Samira Bouchibti
Paul van Gessel
LAKS
Het Landelijk Aktie Komitee Scholieren (LAKS) geeft samen met trainings-
bureauTAQT cursussen medezeggenschap gericht op allerlei praktische vaardig-
heden die goed van pas kunnen komen als actieve scholier in de leerlingenraad of
de (g)mr, zoals presenteren, vergaderen, samenwerken en onderhandelen, zie ook
www.laks.nl.

4. 7
MR magazine, nummer 8, december 2021
>
Dimensies van burgerschap
Volgens de Onderwijsraad staat de politiek-juridische dimensie in de gemeen-
schappelijke kern van burgerschapsonderwijs voorop. Maatschappelijk (sociaal-
cultureel) burgerschap dat verder gaat dan wat nodig is om een democratische sa-
menleving te dragen, hoort bij de doelen van onderwijs, maar kunnen scholen
verschillend invullen. Moreel burgerschap behoort in een democratische rechts-
staat tot de vrijheidssfeer van de burger.
• De politiek-juridische dimensie. De bereidheid en het vermogen deel te nemen
aan politieke besluitvorming, stemmen bij verkiezingen, zitting nemen in de leer-
lingenraad, de (g)mr of de gemeenteraad; lef te tonen om zelf ergens iets van te
vinden, investeren om commitment te verkrijgen doelstellingen te realiseren, oog
te hebben voor de redelijke belangen van een ander en compromissen sluiten.
• De sociale-culturele dimensie. Accepteren van (culturele) verschillen bij het
functioneren in je eigen woon- en leefomgeving: in je buurt, dorp, stad, school en
bij de sportvereniging; je probeert je te verplaatsen in de ander en je schort je oor-
deel op.
• De morele dimensie. Goed of nastrevenswaardig burgerschap, zoals goed voor
jezelf zorgen, geen overlast veroorzaken, hulpvaardig zijn, zelfstandig nadenken,
anderen proberen te begrijpen en je houden aan wetten en regels.
onderwijskundig gebied (artikel 8 lid 2,
onder aWms). Het is wenselijk dat op ie-
dere school in het funderend onderwijs
een leerlingenraad functioneert om leer-
lingen actief kennis te laten maken met de
grondbeginselen van de democratie. Op
grond van artikel 16 van deWms komt
een bevoegdheid toe aan de gmr wanneer
sprake is van een voorgenomen besluit
dat van gemeenschappelijk belang is voor
alle scholen of voor de meerderheid van
de scholen van het bevoegd gezag.
Mix van jong en oud
Paul van Gessel is ouder en gmr-
voorzitter bij Stichting OpenbaarVoort-
gezet Onderwijs Fryslân-Noord bestaan-
de uit OSG Piter Jelles met scholen in
Leeuwarden, Dokkum en Kollum en
RSG SimonVestdijk met scholen in Har-
lingen en Franeker waar in totaal zo’n
5200 leerlingen op zitten. ‘Het is vaak
lastig leerlingen te activeren om zitting te
nemen in de medezeggenschapsraad, ter-
wijl ze met een frisse en vernieuwende
blik naar de organisatie kijken en invloed
willen uitoefenen op veranderingen. Dat
kan heel goed via de mr. Een mix van
jongeren, die meer actiegericht denken,
en ouderen, de geduldige dossiervreters,
leidt tot inzichten en aanpakken die
waardevol kunnen zijn bij de benade-
ringswijze van belangrijke vraagstukken.’
Hoe komt het dat leerlingen zich niet
aanmelden?Van Gessel: ‘Jongeren vragen
al snel hoeveel tijd het ze kost, in plaats
van zich te focussen op wat de opbreng-
sten van hun inspanningen zijn. Ik zie het
ook bij mijn kinderen die op hockey zit-
ten. Als het slecht weer is en ze moeten
naar de training, dan vragen ze zich af:
waar doe ik dit allemaal voor? Ik leg ze
dan uit dat het er toe doet om samen te
oefenen, je dan beter gaat spelen en de
sfeer in het team waarschijnlijk ook beter
wordt. Door vooral de opbrengsten van
hun inspanningen te benadrukken, kan ik
ze motiveren naar de training te gaan.
Datzelfde mechanisme zie ik ook bij do-
centen die leerlingen met succes weten te
stimuleren om zitting te nemen in de mr.’
Van Gessel heeft ervaren dat een enthou-
siaste inbreng van personeel, ouders én
leerlingen bij de medezeggenschap leidt
tot kwaliteitsverbetering, omdat ze door-
gaans dezelfde doelstellingen hebben: het
optimaliseren van de kwaliteit van de
leeromgeving. ‘Leerlingen voelen zich
gemotiveerd en betrokken bij de besluit-
vorming op school als ze het idee hebben
dat de mr problemen op tafel durft te
leggen, dat het over zaken gaat die er
voor hen écht toe doen en dat er iets op
het spel staat. Ze moeten zich uitgedaagd
voelen om mee te praten, omdat het be-
langrijk voor ze is. Zoals de overhead te-
rugdringen en meer geld steken in het
primaire proces, het aanbod van gezonde
producten in de kantines vergroten,
duurzame initiatieven ontwikkelen en de
deelname aan uitwisselingsprogramma's
in het buitenland.’
Vorming van heel de mens
Marjan Weekhout is rector van het
Twents Carmel College, een brede scho-
lengemeenschap voor voortgezet onder-
wijs met zes scholen van vmbo tot en
met gymnasium in Oldenzaal, Dene-
kamp en Losser met in totaal ruim 5300
leerlingen. ‘Het college van bestuur
heeft een levensbeschouwelijke visie op
onderwijs geformuleerd. Het gaat om de
vorming van heel de mens. Kennis is
maar de helft, niet alleen het diploma als
beloning voor de cognitieve inspanning
telt, maar ook karaktervorming en de
MarjanWeekhout

5. 8 MR magazine, nummer 8, december 2021
Dr. Frederik Smit is onderzoeker
en adviseur onderwijs, https://
frederiksmit.net.
• Menno Hurenkamp & Evelien
Tonkens (2021). En nou mag ik
even! Burgerschap wat is het en
wat kun je ermee? Amsterdam:
Boom uitgevers.
• Samira Bouchibti (2020). Ne-
derland is van ons allemaal.
Handboek burgerschap voor
leerkrachten en docenten en an-
dere professionals die met jon-
geren werken. Meppel: Ten
Brink Uitgevers.
• Inspectie van het Onderwijs.
De staat van het onderwijs
(2019 en 2020).
• Onderwijsraad (2018). Briefad-
vies wetsvoorstel burgerschaps-
onderwijs.
• Frederik Smit (2017). De nieu-
we medezeggenschap in het on-
derwijs. Leren verlangen naar
de eindeloze zee. Amsterdam:
SWP.
ontwikkeling van een moreel kompas.
We ontlenen deze wijsheid aan de kar-
melietenpater Titus Brandsma (1881-
1942).We vinden het burgerschaps-
onderwijs een belangrijke opdracht die
aansluit bij de kerndoelen en eindter-
men als voorbereiding op het leven
binnen een democratische samenleving.’
Een school kan de burgerschapsvorming
versterken door te functioneren als een
democratische leef-, leer- en werkge-
meenschap.Weekhout: ‘Ouders nemen
deel aan startgesprekken met leerlingen.
Medezeggenschapsraden en leerlingen-
raden zijn daarom nauw betrokken bij
de beleidsvorming en -uitvoering.We
hebben een projectgroep ingesteld om
het burgerschapsonderwijs uit te werken
binnen het vak brede vorming.’
Lid van deze projectgroep is Nelleke
Smeenk, adjunct-directeur bovenbouw
havo/vwo van de Carmel-vestiging in
OIdenzaal. Ze geeft aan dat de kracht
van Carmel is dat het onderwijs zich
richt op de hele persoon met hoofd, hart
en handen. ‘Het gaat ons om een brede
persoonlijke ontwikkeling van elke leer-
ling, om socialisatie en om kwalificatie.
Belangrijke kernwaarden zijn te hande-
len vanuit betrokkenheid, betrouwbaar-
heid, respect, zorg voor elkaar en de ge-
meenschap.’ Kun je een voorbeeld
geven? Smeenk: ‘We besteden uiteraard
aandacht aan de werking van onze de-
mocratie, de scheiding der machten, de
grondwet en de waarden die er aan ten
grondslag liggen en aan de kennis van
mensenrechten. Leerlingen moeten zich
niet alleen bewust zijn van de plek die
zij als burger innemen in Nederland,
maar ook in de wereld: hoe zij zich bij-
voorbeeld verhouden tot vluchtelingen
en migranten. Iedere school binnen
Carmel kiest voor een vertaling en in-
vulling van burgerschap die het beste
past bij de eigen leerlingenpopulatie.’
Koen Nijhuis, secretaris van de project-
groep brede vorming, verzorgt lessen
burgerschapsonderwijs en geeft mede
leiding aan onderwijsinnovaties: ‘We ge-
ven in onze scholen expliciet ruimte aan
waardengericht leren tijdens de lessen
levensbeschouwing, bij projecten, in so-
ciale vaardigheidsprogramma’s, maar
ook in de dagelijkse gesprekken tussen
leerlingen en collega’s.’ Hoe komen de
lessen tot stand? Nijhuis: ‘De docenten
maken de lessen zelf en de lesstof sluit
aan bij de actualiteit en thema’s die leer-
lingen inbrengen.We stimuleren leerlin-
gen en medewerkers tot nadenken over
zichzelf en anderen, de relaties tussen
mensen en hun verschillen en achter-
gronden. Zodat ze in staat zijn hun ei-
gen mening te vormen op basis van een
afgewogen oordeel.’
Wat is een basisvoorwaarde voor het la-
ten slagen van zo’n les? Nijhuis: ‘Voor
leerlingen is het van cruciaal belang zich
bij de lessen betrokken te voelen en het
idee te hebben dat het over hén gaat.
Dat ze zich uitgedaagd voelen om in een
veilig leerklimaat mee te (durven) pra-
ten over wie je bent en hoe je omgaat
met verschillende morele opvattingen
over bijvoorbeeld vriendschap, verliefd-
heid, seksuele oriëntatie en voorkeur.
Leerlingenraden spelen een belangrijke
rol bij de wijze waarop we de communi-
catie met de leerlingen over de leerstof
via apps en digitale platforms kunnen
optimaliseren.’ <
Nelleke Smeenk
Koen Nijhuis