Η ¨ΕΝΩΜΕΝΗ ΡΩΜΗΟΣΥΝΗ¨ ΣΑΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΖΕΙ ΤΟ 14ο ΤΕΥΧΟΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ ¨ΕΡΩ¨ ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΤΟ ΤΩΡΑ ΣΤΗΝ ΟΘΟΝΗ ΤΟΥ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΗ ΣΑΣ. ΕΝΩΜΕΝΗ ΡΩΜΗΟΣΥΝΗ - ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ Γραφεῖα Θεσσ/νίκης: Μοναστηρίου 225, Μενεμένη, 54628 τηλ: 2310552207, τηλεομοιότυπο: 2310552209 Γραφεῑα Ἀθηνῶν: . Πανεπιστημίου 39, Στοά Πεσματζόγλου 10679, 5ος ὄροφος, τηλ.2106930355 http://www.enromiosini.gr/

1. 1
ΑΠΡΙΛΙΟΣ-ΙΟΥΝΟΣ 2013 / ΠΕΡΙΟ∆ΙΚΟ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΕΝΟΤΗΤΟΣ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΗΣ-ΠΡΟΒΟΛΗΣ ΤΩΝ ΑΞΙΩΝ ΜΑΣ / ΤΕΥΧΟΣ 14
ΣΤΟ ΤΕΥΧΟΣ ΑΥΤΟ ΓΡΑΦΟΥΝ:
ΠΡΩΤΟΠΡΕΣΒ. ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΠΑΡΟΥΤΟΓΛΟΥ / ΑΡΧΙΜ. ΧΡΙΣΤΟΣ ΚΥΡΙΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
/ ΑΡΧΙΜ. ΚΥΡΙΛΛΟΣ ΚΕΦΑΛΟΠΟΥΛΟΣ / π. ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΕΤΑΛΛΗΝΟΣ / ΦΩΤΗΣ
∆ΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ / ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΣΤΕΡΓΙΟΥΛΗΣ / ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ ∆ΑΠΕΡΓΟΛΑΣ
/ ΘΕΟΦΑΝΗΣ ΜΑΛΚΙ∆ΗΣ / ΜΑΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΕΥΣΤΑΘΙΟΥ-ΤΣΑΓΚΑ / ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ
ΧΟΛΕΒΑΣ / ΣΤΥΛΙΑΝΗ ΚΟΥΡΗ / ΑΝ∆ΡΕΑΣ ΜΑΤΖΑΚΟΣ / ΣΤΕΛΙΟΣ ΜΟΥΖΑΚΗΣ /
ΚΩΝ/ΝΟΣ ΧΡΗΣΤΟΥ / ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΠΑΚΑΣ / ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΣΑΡΡΗΣ / ΓΟΓΡΓΟΛΙΤΣΑ
ΓΕΩΡΓΙΑ / ΑΒΡΑΑΜ ΚΩΣΤΙ∆ΗΣ / ΓΥΠΑΚΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ / ΣΑΛΑΜΑΝΗΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ
Ἀφιέρωµα
ΝΕΑ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

2. 1
ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ - ΕΚΔΟΤΗΣ
«ΕΝΩΜΕΝΗ ΡΩΜΗΟΣΥΝΗ»
ΚΕΝΤΡΟΝ ΕΝΟΤΗΤΟΣ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΗΣ
-ΠΡΟΒΟΛΗΣ ΤΩΝ ΑΞΙΩΝ ΜΑΣ
ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ
ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ KATA TON ΝΟΜΟ
Θεόφιλος Παπαδόπουλος, Πρόεδρος
Τηλ.: 6985 085 012
ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΣΥΝΤΑΞΗΣ
Γεώργιος Βιλλιώτης
Δῆμος Θανάσουλας
Χαράλαμπος Στεργιούλης
ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ
Γεώργιος Βιλλιώτης
Δήμητρα Τζίκα
Χαράλαμπος Στεργιούλης
ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ-ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΣΗ
Γεώργιος Ἀνανιάδης, gmjv2012@gmail.com
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ
ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΣΥΝΔΡΟΜΩΝ
Μαρία Ἰωαννίδου, Τηλ.: 2310 552 207
ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
Ἐλευθερία Ντάνη, Τηλ. 2310 552713
Τηλεομοιότυπο: 2310 552209
ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΑΘΗΝΑΣ
Ἀγγελική Καπετάνιου,
Τηλ. 210 5227967 & 210 6930355
Τηλεομοιότυπο 210 6930355
EΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ
Ἐσωτερικοῦ: 20 Εὐρώ, Ἐξωτερικοῦ: 40 Εὐρώ
ΤΡΑΠΕΖΙΚΟΙ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟΙ
EUROBANK, BIC: EFGBGRAA
IBAN: GR4002603220000140200352972
ΠΕΙΡΑΙΩΣ: SWIFT-BIC: PIRBGRAA
5253-059675-650
IBAN: GR67 0172 2530 0052 5305 9675 650
«ΕΝΩΜΕΝΗ ΡΩΜΗΟΣΥΝΗ»
Γραφεῖα Θεσσαλονίκης:
Μοναστηρίου 225, Μενεμένη, 54628
Τηλ: 2310 552207, Τηλεομοιότυπο: 2310 552209
Γραφεῖα Ἀθηνῶν:
Πανεπιστημίου 34 & Ἱπποκράτους γωνία, Στοὰ
Παλλάδος, 10679, 2ος ὄροφος, Τηλ.210 5227967
& Πανεπιστημίου 39, Στοὰ Πεσματζόγλου
10679, 5ος ὄροφος, Τηλ.210 6930355
Ἱστοσελίδα: www.enromiosini.gr
Ἠλεκτρ.ταχυδρομεῖο:contact@enromiosini.gr
ISSN: 1792-2828
Οἱ συγγραφεῖς τῶν ἄρθρων φέρουν
τὴν εὐθύνη γιὰ τὶς ἀπόψεις τους.
ΤΕΥΧΟΣ ΑΡ. 14/ ΑΠΡΙΛΙΟΥ - ΙΟΥΝΙΟΥ 2013
ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ TOY ΚΕΝΤΡΟΥ ΕΝΟΤΗΤΟΣ ΚΑΙ
ΜΕΛΕΤΗΣ-ΠΡΟΒΟΛΗΣ ΤΩΝ ΑΞΙΩΝ ΜΑΣ
ΕΚΔΟΤΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
Ἂς σκύ­ψου­με, ἐ­πά­νω στὴν ἱ­στο­ρί­α τοῦ «Βυ­ζαν­
τί­ου» ἀ­προ­κα­τά­λη­πτα καὶ μὲ εἰ­λι­κρί­νεια, γιὰ νὰ
βροῦ­με τοὺς ἀ­νυ­πο­λό­γι­στης πο­λι­τι­κῆς, ἱ­στο­ρι­κῆς
καὶ ἀν­θρω­πι­στι­κῆς ἀ­ξί­ας θη­σαυ­ρούς του, οἱ ὁ­ποῖ­οι
ἦ­ταν οἱ καρ­ποὶ ἀ­γω­νί­ας τῶν προ­γό­νων μας γιὰ τὴν
ἐν Χρι­στῷ με­τα­στοι­χεί­ω­ση τῶν ἀν­θρω­πί­νων πα­θῶν
καὶ τὴν ἑ­δραί­ω­ση τῆς πο­λυ­πό­θη­της -κα­τὰ δύ­να­μιν-
κοι­νω­νι­κῆς εὐ­νο­μί­ας, πάν­το­τε ὅ­σο τὸ ἐ­πι­τρέ­πει ἡ
ἀν­θρώ­πι­νη προ­αί­ρε­ση καὶ ἡ «τρι­πλή νό­σος» τῆς φι­
λαυ­τί­ας, τῆς φι­λο­δο­ξί­ας καὶ τῆς φι­λη­δο­νί­ας, ἡ ὁ­ποία­,
ὅ­μως, οὐ­δέ­πο­τε νο­μι­μο­ποι­ή­θη­κε καὶ δο­ξά­σθη­κε ἀ­πὸ
τὴν Ρω­μα­νί­α.
Τὸ ξε­χα­σμέ­νο ἀ­π᾿ ὅ­λους μας θε­ο­κεν­τρι­κὸ «Βυ­ζαν­
τι­νὸ Μον­τέ­λο», ὡς κο­σμο­αν­τί­λη­ψη καὶ στά­ση ζω­ῆς,
ἀ­πο­τε­λεῖ, σή­με­ρα, ἀν­τι­κεί­με­νο ἱ­στο­ρι­κῆς ἀ­να­ψη­λά­
φι­σης καὶ με­λέ­της παγ­κο­σμί­ως. Ἡ δὲ ψυ­χὴ αὐ­τοῦ,
ἡ «πα­ρεί­σα­κτη» Ὀρ­θο­δο­ξί­α τῶν ἐλ­λαμ­φθέν­των καὶ
τῶν θε­ου­μέ­νων, ἐ­πα­νέρ­χε­ται δυ­να­μι­κὰ ὡς ἡ πί­στη
καὶ τὸ ὑ­πό­δειγ­μα βί­ου καὶ πο­λι­τεί­ας τῶν «δι­ψα­σμέ­
νων ἐ­λά­φων» ποὺ ἐγ­κα­τέ­λει­ψαν τὴν πνευ­μα­τι­κὴ ξη­
ρα­σί­α τῶν μα­ταί­ων ὑ­λι­στι­κῶν, λο­γι­κο­κρα­τι­κῶν καὶ
μα­γι­κῶν θρη­σκει­ῶν, ἀ­κρι­βῶς ἐ­πει­δὴ ἀ­να­κά­λυ­ψαν
ὅ­τι μέ­σα ἀ­π᾿ αὐ­τὲς δὲν ἔ­χουν πρό­σβα­ση στὶς ἄ­κτι­στες
θε­ουρ­γι­κὲς ἐ­νέρ­γει­ες τῆς Τρι­α­δι­κῆς Μο­νά­δας.
Ἡ ἐμ­πνεύ­στρια καὶ συ­νε­κτι­κὴ οὐ­σί­α τοῦ «Βυ­ζαν­
τι­νοῦ Θαύ­μα­τος», ἡ Ἁ­γί­α Ἀ­να­το­λι­κή τοῦ Χρι­στοῦ
Ὀρ­θό­δο­ξη Ἐκ­κλη­σί­α ποὺ προ­ά­γει τὴν κοι­νο­κτη­μο­
σύ­νη καὶ τὴν φι­λαλ­λη­λί­α, ἑ­δραι­ώ­νε­ται ὡς ἡ Πί­στη
ἀ­δό­λων ψυ­χῶν ποὺ ἀ­πο­ζη­τοῦν τὴν κά­θαρ­σή τους
ἀ­πὸ «τὰ στοι­χεῖ­α τοῦ κό­σμου», ζῶν­τας πλέ­ον μὲ τὴν
προσ­δο­κί­α τῆς «καρ­δια­κῆς ἀ­νά­στα­σης» στὸν Δυ­τι­κὸ
Κό­σμο καὶ ὄ­χι μό­νον.
Εἶ­ναι πλέ­ον ἀ­δι­αμ­φι­σβή­τη­το τὸ γε­γο­νός, πὼς ὁ ἀν­
τι­κα­τα­να­λω­τι­κὸς ἀρ­χαῖ­ος χρι­στι­α­νι­σμὸς τῆς εὐ­λο­γη­
μέ­νης πε­νί­ας, τῆς συ­ναλ­λη­λί­ας καὶ τοῦ ἐ­ξα­για­σμοῦ,
ἐμ­πνέ­ει, πλέ­ον, πάμ­πολ­λες φι­λόθε­ες «οἰ­κου­με­νι­κὲς
ψυ­χές», οἱ ὁ­ποῖ­ες ἐγ­κα­θί­σταν­ται πα­ρὰ τὰς πη­γὰς τῶν
ἀ­είρ­ρο­ων «ζω­ο­ποι­ῶν ὑ­δά­των» γιὰ νὰ «ξε­δι­ψά­σουν»
ἐ­κεῖ τὶς ψυ­χές τους, προ­κει­μέ­νου νὰ ἀ­πο­κα­τα­στή­
σουν τὴν τύ­φλω­ση τοῦ «νο­ε­ροῦ ὀ­φθαλ­μοῦ» καὶ νὰ
βι­ώ­σουν αὐ­τὴν τὴν πο­λυ­ύ­μνη­τη «ΗΣΥΧΙΑ» ποὺ μό­
νον ἡ ἄ­κτι­στη θεί­α Χά­ρις μπο­ρεῖ νὰ ἐ­πι­δα­ψι­λεύ­σῃ,
δι­εκ­δι­κῶν­τας καὶ αὐ­τοί τὴν ΤΕΛΙΚΗ ἐν δό­ξῃ ἐγ­γρα­
φή τους στὸ «Βι­βλί­ο τῆς Ὄν­τως Ζω­ῆς».
Μί­α ἑλ­λη­νο­πρε­πέ­στα­τη Ρω­μα­νί­α, δι­α­σώ­στρια καὶ
συ­νε­χί­στρια τῶν Πα­νελ­λή­νων τοῦ Ὁ­μή­ρου καὶ τοῦ
Ἡ­σι­ό­δου, ἡ ὁ­ποί­α ἀγ­κά­λια­σε καὶ προ­σέ­φε­ρε τὴ δυ­
να­τό­τη­τα τοῦ ἐ­ξα­για­σμοῦ σὲ ὅ­λες τὶς φυ­λὲς τοῦ τό­τε
γνω­στοῦ κό­σμου, ἐκ­πλη­ρώ­νον­τας τὸ ὅ­ρα­μα τοῦ Ἰ­σο­
κρά­τη, τοῦ Μεγάλου Ἀ­λέ­ξαν­δρου καὶ τοῦ Ἀποστό-
λου Παύ­λου.
Ἕ­να ὑπερχιλιετὲς καὶ εὐ­λο­γη­μέ­νο ὑ­περ­κρά­τος, τὸ
ὁ­ποῖ­ο συ­νέ­λα­βε ἀ­πὸ τὰ πρῶ­τα χρό­νια τῆς ὕ­παρ­ξής
του πὼς ὁ σκο­πὸς καὶ ὁ προ­ο­ρι­σμὸς τῆς γή­ι­νης ζω­ῆς
ἐ­πε­κτεί­νε­ται καὶ δο­ξά­ζε­ται στὴν αἰ­ω­νι­ό­τη­τα μὲ τὸν
ἁ­για­σμὸ καὶ τὴ θέ­ω­ση.

3. 2ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Α Π Ρ Ι Λ Ι Ο Υ - Ι Ο Υ Ν Ι Ο Υ 2 0 1 3
ΑΡΘΡΑ ΤΟΥ ΤΡΙΜΗΝΟΥ
σ. 4
σ. 10
σ. 18
ΟΡΘΟΔΟΞΑ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΑ
νεα ρωμη-κωνσταντινουπολη
«ΡΩΜΑΝΙΑ-ΒΥΖΑΝΤΙΟ
Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ
ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΡΩΜΗΣ
π. Γεωργίου Δ.
Μεταλληνοῦ
Ο ΜΕΓΑΣ
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ
ΘΕΜΕΛΙΩΤΗΣ
ΤΗΣ ΡΩΜΗΟΣΥΝΗΣ
Πρωτοπρεσβυτέρου
Ἀναστασίου Παρούτογλου
ΤΟ ΑΛΗΘΙΝΟ
ΒΥΖΑΝΤΙΟ
Φώτη Κόντογλου
ΡΩΜΑΝΙΑ,
Η ΓΗ ΤΩΝ ΖΩΝΤΩΝ
Νεκτάριου Δαπέργολα
ΟΡΓΑΝΩΣΗ & ΠΟΛΙΤΙΚΗ
ΡΩΜΑΝΙΑ-ΒΥΖΑΝΤΙΟ
Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΕΑΣ
ΡΩΜΗΣ
π. Γεωργίου Δ. Μεταλληνοῦ
Ο ΜΕΓΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ
ΘΕΜΕΛΙΩΤΗΣ ΤΗΣ ΡΩΜΗΟΣΥΝΗΣ
Πρωτοπρεσβυτέρου
Ἀναστασίου Παρούτογλου
ΑΓΙΟΙ, ΜΟΝΑΧΟΙ ΚΑΙ
ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΕΣ
Μη­τροπολίτου Δι­ο­κλεί­ας
Καλ­λί­στου Ware
Ο ΑΙΩΝΑΣ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ
ΕΠΟΠΟΙΪΑΣ
Χαράλαμπου Στεργιούλη
Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ
ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ
Ἀρχιμ. Χρίστου Κυριαζόπουλου
Ο ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ
Ἀνδρέα Ματζάκου
ΟΙ ΑΡΕΤΕΣ
ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΗΓΕΜΟΝΑ
Στυλιανῆς Κουρῆ
σ. 48
σ. 58
σ. 62
σ. 68
σ. 22
σ. 26
σ. 38
σ. 42
σ. 46
Η ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ ΤΗΣ
ΕΛΛΗΝΙΚΟΤΗΤΑΣ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ
Βασιλείου Ἀ. Σαρρῆ
ΤΟ ΑΛΗΘΙΝΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ
Φώτη Κόντογλου
ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΙ
ΡΩΜΗΟΣΥΝΗ.
MΝΗΜΗ ΚΑΙ ΣΥΝΕΧΕΙΑ
Θεοφάνη Μαλκίδη
ΡΩΜΑΝΙΑ, Η ΓΗ ΤΩΝ ΖΩΝΤΩΝ
Νεκτάριου Δαπέργολα
ΒΥΖΑΝΤΙΟ: ΚΡΑΤΟΣ ΡΩΜΑΙΩΝ
ΜΕ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ
Κωνσταντίνου Χολέβα

4. 3
ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ & ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
σ. 70
σ. 75
σ. 81
σ. 90
σ. 98
σ. 104
σ. 106
σ. 109
Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ
Τo ΒυζάντιομετaτhnAλωση.
ΗΕκκλησία ωςεπιβίωση
τουΒυζαντίου
ἸωάννηΘ.Μπάκα
ΒΥΖΑΝΤΙΟ
ΚΑΙΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΛΟΓΙΟΣΥΝΗ
Φώτη Δημητρακόπουλου
ΤΟΒΥΖΑΝΤΙΟΩΣΜΕΓΕΘΟΣ
ΤΗΣΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣΙΣΤΟΡΙΑΣ
ΚωνσταντίνουΠ.Χρήστου
΄΄ΤΟΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΔΕΝΕΓΙΝΕ
ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΑΠΟΜΟΝΟΤΟΥ΄΄
ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΣΠΑΤΡΙΑΡΧΗΣ
ΑΥΤΑΤΑΚΑΣΤΡΑ
ΘΑΞΥΠΝΗΣΟΥΝΤΟΡΩΜΑΙΪΚΟ
ΓιώργουΓυπάκη
ΗΑΠΟΝΟΜΗΤΗΣΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ
ΣΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΑΔΙΟΙΚΗΤΙΚΑΠΛΑΙΣΙΑ
ΓιώταςΜαδουρᾶ
ΟΑΓΡΟΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ
ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ,ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ
ΚΑΙ ΥΠΟΧΡΕΩΣΕΙΣ
ΣτέλιουἈ.Μουζάκη,
ΗΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗΖΩΗΣΤΗΝΥΠΑΙΘΡΟ
ΣΤΑΧΡΟΝΙΑΤΩΝΙΣΑΥΡΩΝ
ΚΑΙΤΩΝΜΑΚΕΔΟΝΩΝ
Η Ρωμηοσυνη ως βιωμα
Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ ΚΑΙ
Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ
ἀρχιμ. Κύριλλου Κεφαλόπουλου
Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ
ΚΑΤΑ ΤΟΝ 12ο ΑΙΩΝΑ
Γεωργίας Γοργολίτσας
Η ΕΥΑΛΩΤΗ
ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
Μαρίας Παπαευσταθίου - Τσάγκα
Τo Βυζάντιο
μετa τhn Aλωση.
Η Εκκλησία
ως επιβίωση
του Βυζαντίου
Ἰωάννη Θ. Μπάκα
ΒΥΖΑΝΤΙΟ
ΚΑΙ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ
ΛΟΓΙΟΣΥΝΗ
Φώτη Δημητρακόπουλου
ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΩΣ
ΜΕΓΕΘΟΣ
ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ
ΙΣΤΟΡΙΑΣ
Κ. Π. Χρήστου
΄΄ΤΟ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟ ΔΕΝ
ΕΓΙΝΕ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟ
ΑΠΟ ΜΟΝΟ ΤΟΥ΄΄
ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΣ
ΠΑΤΡΙΑΡΧΗΣ
ΡωμΑΙϊκη τεχνη και μουσικη
σ. 118
σ. 123
σ. 128
σ.137
σ.139
ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΑΕΓΚΑΤΑ
ΤΗΣΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣΚΩΝ/ΠΟΛΗΣ
ἈβραὰμΚωστίδη
ΗΜΟΥΣΙΚΗ ΤΗΣΡΩΜΗΟΣΥΝΗΣ
ἈθανασίουΣαλαμάνη

5. 4
περι ρωμηοσυνησ
ΡΩΜΑΝΙΑ-ΒΥΖΑΝΤΙΟ
Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ
ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΡΩΜΗΣ
π. Γεωργίου Δ. Μεταλληνοῦ
Ὁμοτίμου καθηγητοῦ
Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν
Χ
ῶρος τῆς ἱστορικῆς πραγμάτωσης
τῆς νέας ἑλληνικῆς ταυτότητας
ὑπῆρξε ἡ Ρωμανία σ’ ὅλη τὴν ἱστο-
ρικὴ ἔκτασή της (περίοδος βυζαντινὴ καὶ
μεταβυζαντινή). Ἡ Ρωμανία καθιερώθη-
κε ἀπὸ τοὺς ἀπογόνους τῶν Φράγκων νὰ
ὀνομάζεται Βυζάντιο. Ἐντούτοις «κράτος
γνωστὸν ἐπισήμως ὡς «βυζαντινόν» δὲν
ὑπῆρξε ποτέ […]. Οἱ ὅροι «βυζαντινόν»
καὶ «βυζαντινὴ ἱστορία» […]. εἶναι ἀνύ-
παρκτοι […]. Τοὺς ἑαυτούς των ὠνόμα-
ζον (οἱ «βυζαντινοί») μόνο Ρωμαίους,
ἡ αὐτοκρατορία των ἦτο ρωμαϊκὴ καὶ
πρωτεύουσά των ἡ Νέα Ρώμη» (Ἰω. Κα-
ραγιαννόπουλος). Ὁ ὅρος Ρωμανία, γιὰ
τὸν προσδιορισμὸ τοῦ χριστιανικοῦ κρά-
τους εἶναι γνωστὸς ἤδη τὸν 4ο αἰῶνα καὶ
χρησιμοποιεῖται ἀπὸ Ἕλληνα συγγραφέα,
τὸν Μέγα Ἀθανάσιο: «…ὅτι μητρόπολις ἡ
Ρώμη τῆς Ρωμανίας, (Ἱστορία Ἀρειανῶν
πρὸς Μοναχούς, Ε, 35).
Μὲ τὴ γενίκευση τοῦ ὀνόματος «Ρω-
μαῖος», ἀπὸ τὸν 3ο μ.Χ. αἰῶνα, ὁ Ἕλλη-
νας ἔγινε πολίτης τῆς ἐξελληνισμένης

6. 5
πολιτιστικὰ ρωμαϊκῆς οἰκουμένης. Τὸ
330 δέ, μὲ τὴ θεμελίωση τῆς Νέας Ρώ-
μης-Κωνσταντινούπολης, ἔγινε πολί-
της τῆς χριστιανικῆς οἰκουμένης, τῆς
Ρωμανίας. Ἀπὸ τότε θὰ ὀνομάζεται, μαζὶ
μὲ ὅλους τοὺς ἄλλους λαοὺς τῆς Αὐτο-
κρατορίας, Ρωμαῖος (καὶ Ρωμηός), ποὺ
θὰ σημαίνει ὀρθόδο-
ξος-πολίτης τῆς χρι-
στιανικῆς οἰκουμέ-
νης. Τὸ στοιχεῖο τῆς
πίστεως θὰ ταυτισθεῖ
μὲ τὴν ἐθνικότητα
καὶ αὐτὸ θὰ κρατή-
σει μέχρι τὸν 19ο
αἰῶνα. Δὲν θὰ εἶναι
ὅμως πιὰ πολίτης τῆς
Παλαιᾶς, ἀλλὰ τῆς
Νέας Ρώμης. Ρωμα-
νία (καὶ Ρωμηός),
εἶναι οἱ ἐθνικὲς ὀνο-
μασίες τοῦ μεσαιωνι-
κοῦ ἑλληνισμοῦ καὶ
ἐκφράζουν τὴν ὀργα-
νικὴ συνέχειά του.
Ἡ Νέα Ρώμη-
Κωνσταντινούπολη,
ἢ ἁπλῶς Πόλη, εἶναι
ἡ συνέχεια τῆς Πα-
λαιᾶς Ρώμης, ποὺ
κυριολεκτικὰ μετα-
φέρθηκε στὴν Ἀνα-
τολὴ (translatio καὶ
renovatio urbis). Ἡ
Νέα Ρώμη ἀναδεί-
χθηκε σὲ χριστιανικὴ
καὶ ἑλληνικὴ πρω-
τεύουσα. Μέσα στὸ
πολιτειακὸ σκεῦος
τῆς Ρωμανίας – τοῦ
κράτους τῆς Νέας
Ρώμης – ἡ ἑλληνικὴ
συνείδηση πραγμά-
τωσε τὴν οἰκουμενικό-
τητά της, στὰ ὅρια τῆς συναδέλφωσης
ὅλων τῶν «Ρωμαίων», δηλαδὴ χρι-
στιανῶν, σὲ μίαν ὑπερφυλετικὴ ἑνό-
τητα, τὸ «ἔθνος ἅγιον» (Α΄ Πέτρ. 2, 9),
τὸ «Γένος τῶν Ρωμαίων». Ἡ ἕνωση καὶ
συναδέλφωση αὐτὴ πραγματωνόταν
ἀδιάκοπα μέσα στὴν Ἐκκλησία. Τὸ Βυ-
ζάντιο ὁλόκληρο, ἄλλωστε, λογιζόταν
ὡς Μεγάλη Ἐκκλησία. Ἡ παλαιὰ ἀντί-
θεση «Ἕλληνες-βάρβαροι» θὰ μετα-
βληθεῖ, μέσα στὸ φῶς τῆς νέας πίστης,
σὲ γόνιμη σύνθεση: «οὐκ ἔνι (ὑπάρχει)
Ἕλλην καὶ Ἰουδαῖος… βάρβαρος, Σκύ-
θης…» (Κολ. 3, 11).
Οἱ Ἕλληνες ἀναπροσανατολίσθη-
καν, ἔτσι, ἀπὸ τὴν Ἀθῆνα καὶ τὰ ἄλλα
ἑλληνικὰ κέντρα πρὸς τὴν Κωνσταντι-
Ὁ Χριστός, ψηφιδωτό, Ἁγία Σοφία, Κωνσταντινούπολη, 13ος αἰ.

7. 6
νούπολη, χωρὶς ὅμως ἄρνηση τῆς ἑλλη-
νικότητάς τους. Ὁ πόλεμος ἐνάντια
στὴν εἰδωλολατρία δὲν ἦταν ἀπόρριψη
τοῦ ἑλληνισμοῦ καθαυτόν, ἀλλὰ ἀντί-
θεση στὴν «εἰδωλικὴ μανία» τῆς ἀρχαί-
ας θρησκείας. Ἀπὸ τὸν 7ο-8ο αἰ. ἡ Χρι-
στιανικὴ Αὐτοκρατορία ἔγινε καθαρὰ
ἑλληνική. Γιατί ἡ ἑλληνικότητα ὡς
φιλαλήθεια σώθηκε μέσα στὴν πατε-
ρικὴ θεολογία καὶ τὴν ἐκκλησιαστικὴ
λατρεία σὲ μίαν ἀδιατάρακτη συνέχεια.
Σ’ αὐτὰ πρέπει νὰ προστεθεῖ καὶ ἡ συ-
νεχὴς σπουδὴ τῆς ἑλληνικῆς φιλοσοφί-
ας καὶ γλώσσας στὴν παιδεία, ἀλλὰ καὶ
ἡ συνεχὴς χρήση τῆς ἑλληνικῆς γλώσ-
σας στὴν καθημερινὴ ζωή, ὥστε νὰ
εἶναι δυνατὴ ἡ ἀδιάκοπη ἄντληση ἀπὸ
τὸν δυναμικὸ αὐτὸ φορέα τοῦ ἑλληνι-
κοῦ πνεύματος.
Μολονότι ὅμως τὸ ἑλληνικὸ στοι-
χεῖο ἦταν ὁ καταλύτης τοῦ πολυεθνι-
κοῦ ἀμαλγάματος τῆς Χριστιανικῆς
Αὐτοκρατορίας, δὲν ἦταν δυνατὸν νὰ
καλλιεργηθεῖ ἐθνικιστικὴ συνείδηση,
τάση δηλαδὴ γιὰ ἐπιβολὴ τῆς ἑλλη-
νικῆς ἐθνότητας πάνω στὶς ἄλλες. Ἡ
Ρωμανία ἔμεινε ὑπερφυλετικὴ καὶ
ὑπερεθνική, γιατί ὁλόκληρη ἦταν τὸ
ἕνα χριστιανικὸ ἔθνος. Ἡ συγγένεια
ἦταν πνευματικὴ καὶ ὄχι φυλετική·
τὸ ὁμόπιστο καὶ ὁμόδοξο. Ἀλλὰ καὶ ἡ
ἐκκλησιαστικὴ λατρεία δημιουργοῦσε
κλίμα ψυχικῆς καὶ ἐθνικῆς συνταύτι-
σης. Ὁ ναὸς ἀναδείχθηκε σὲ μεταστοι-
χειωμένη «ἐκκλησία τοῦ δήμου» καὶ
τὸ κέντρο συνόλης της ζωῆς. Κάτω ἀπὸ
τὸν τροῦλλο τοῦ βυζαντινοῦ ναοῦ καὶ
τὸν κοινὸ Πατέρα, τὸν Παντοκράτορα,
γινόταν συνειδητὴ ἡ ἑνότητα μέσα στὸ
ἕνα Σῶμα. Ἡ πατερικὴ πνευματικότη-
τα, στὸ ποσοστὸ ποὺ γινόταν τρόπος
ζωῆς, ὁδηγοῦσε τοὺς πιστοὺς στὴ συ-
ναδέλφωση, μὲ τὴ συνεχῆ μεταβολὴ τῆς
ἰδιοτέλειας σὲ ἀνιδιοτέλεια, μὲ τὴ βοή-
θεια τῆς ἄσκησης καὶ τοῦ πνευματικοῦ
ἀγῶνα.
Τὸ πνεῦμα αὐτὸ τῆς Ὀρθοδοξίας δὲν
ἐπέτρεπε τὴ δημιουργία φυλετισμοῦ
(ρατσισμοῦ), πίστεως δηλαδὴ στὴ φυ-
σικὴ διάκριση τῶν ἀνθρώπων, καὶ γι’
αὐτὸ οὔτε δουλοπαροικίας ἢ ἀποικιο-
κρατίας, ὅπως συνέβη στὴ Δύση μὲ τὴ
φραγκικὴ κατάκτηση. Ἡ λεγόμενη φε-
ουδαρχία τοῦ Βυζαντίου ἦταν γαιοκτη-
τικοῦ χαρακτῆρα καὶ οἱ ὑπάρχουσες
στὴ βυζαντινὴ κοινωνία διαφορὲς ἦταν
οἰκονομικῆς μορφῆς καὶ ὄχι φυσικὴ διά-
κριση κυρίων καὶ δούλων. Σ’ ἀντίθεση
μὲ τὴ δυτικὴ (φράγκικη) φεουδαρχία,
στὴ Ρωμανία-Βυζάντιο διατηρήθηκε
ἡ ἑλληνιστικὴ καὶ ρωμαϊκὴ παράδοση
τῆς διάκρισης ἰδιωτικοῦ καὶ δημοσίου
δικαίου καὶ τὸ συγκεντρωτικὸ κράτος,
ποὺ ἐπέβαλλε καθολικὰ τὴν ἰδεολογία
του, ὡς ἐθνικὴ ἰδεολογία.
Τὸ ἴδιο δὲν ὑπῆρξε στὸ Βυζάντιο· ἡ
ἔννοια τῆς κληρονομικῆς μεταβιβάσε-
ως ἀξιωμάτων, οὔτε ἀκόμη σ’ αὐτὸ τὸν
αὐτοκρατορικὸ βαθμό. Τὰ μυστήρια
τοῦ βαπτίσματος καὶ τοῦ χρίσματος
ἐξίσωναν ὅλους τους πολῖτες καὶ τοὺς
ἔδιναν δικαίωμα –καὶ ὄχι μόνο θεωρη-
τικὰ- νὰ διεκδικήσουν ὄχι μόνο τὸν
πατριαρχικό, ἀλλὰ καὶ αὐτὸν τὸν αὐτο-
κρατορικὸ θρόνο. «Ποιός μποροῦσε νὰ
ἐξιχνιάσει τὰ μυστήρια τῆς θείας Πρό-
νοιας καὶ ν’ ἀποκλείσει ὅτι ὁ χθεσινὸς
χωρικὸς θἆταν ἴσως ὁ αὐριανὸς αὐτο-
κράτορας καὶ ἡ περιφρονημένη ἑταί-
ρα ἡ αὐριανὴ δέσποινα καὶ αὐγοῦστα
Ρωμαίων;» -παρατηρεῖ ὁ καθηγητὴς Ἰ.
Καραγιαννόπουλος. «Μὲ λίγη τύχη κα-
θένας, ποὺ διέθετε προσόντα, μποροῦσε
νὰ φθάσει σὲ ὑψηλὴ θέση, ὁποιαδήποτε
κι ἂν ἦταν ἡ καταγωγή του» (Στ. Ράν-
σιμαν).
Τὸ ἰδανικὸ τοῦ Ρωμηοῦ θὰ εἶναι ἡ
θέωση. Ἡ ἕνωση μὲ τὸν Θεὸ μέσα στὸ
σῶμα τοῦ Χριστοῦ. Αὐτὸς ἦταν ὁ στό-
χος ὅλης τῆς ζωῆς καὶ αὐτὸ νοοῦμε,
ὅταν λέμε ὅτι στὸ Βυζάντιο ὅλοι θεο-
λογοῦσαν. Τὸν στόχο δὲ αὐτὸ ἔπρεπε
νὰ ὑπηρετοῦν, μὲ ὅλη τὴ δομὴ καὶ λει-
τουργία τους, ὄχι μόνο ἡ Ἐκκλησία,
ἀλλὰ –ὅσο κι ἂν φαίνεται σήμερα παρά-
δοξο- καὶ ἡ Πολιτεία. Ὅπως θὰ σημει-
ώσει ὁ Μέγας Βασίλειος: Τόσο ἡ ἐκκλη-
σιαστική, ὅσο καὶ ἡ πολιτικὴ διακονία

8. 7
«εἰς ἕν ὁρῶσιν(=ἀποβλέπουν) τέλος,
τὴν τῶν ὑπηκόων σωτηρίαν».
Γι’ αὐτὸ οἱ αἱρέσεις ἀντιμετωπίζο-
νταν μὲ τόσο πάθος καὶ ἀγωνία. Γιατί
ἔκλειναν τὸν δρόμο στὴ θέωση, κάνο-
ντας ἀδύνατη τὴ σωτηρία. Στὴ συνεί-
δηση τοῦ Γένους ἡ αἵρεση εἶναι ἕνα
φάρμακο νοθευμένο, ποὺ δὲν μπορεῖ
νὰ προσφέρει τὴ θεραπεία τῆς ἀνθρώ-
πινης ὕπαρξης (ἁγιοπνευματικὸ φωτι-
σμό), ἀλλ’ ἀντίθετα θανατώνει πνευ-
ματικὰ καὶ αἰώνια. Γι’ αὐτὸ ἡ μὲν
Ἐκκλησία ἀντιμετώπιζε τὴν αἵρεση
ὡς νοθεία στὸν τρόπο σωτηρίας, ἐνῷ ἡ
Πολιτεία ὡς νοθευμένο φάρμακο, καὶ
συνεπῶς ἐπικίνδυνο γιὰ τὴ δημόσια
ὑγεία. Ἔτσι, ὅπως γίνεται καὶ σήμερα
στὴ περίπτωση αὐτή, ἔπρεπε νὰ ἀπο-
συρθεῖ ἀπὸ τὴν κυκλοφορία. Γι’ αὐτὸ
καίγονται τὰ αἱρετικὰ συγγράμματα
στὸ Βυζάντιο, ἀλλ’ ὄχι καὶ οἱ αἱρετικοί.
Δὲν γνώρισε ποτὲ «Ἱερὰ Ἐξέταση» ἡ
Ρωμηοσύνη. Ἔξω ἀπὸ αὐτὲς τὶς προϋ-
ποθέσεις πολλὰ πράγματα
παραμένουν ἀκατανόητα
ἤ, θεωρούμενα μὲ τὰ ση-
μερινὰ κριτήρια, ὁδηγοῦν
ἀναπότρεπτα σὲ παρερμη-
νεῖες. Αὐτὴ δὲ ἡ νοοτρο-
πία θὰ ἐπικρατεῖ μέχρι τὸ
19ο αἰῶνα, ἔστω καὶ ἂν
μεταγενέστερα οἱ πρακτι-
κές, ὄχι σπάνια, θὰ ἔχουν
ἀποσυνδεθεῖ ἀπὸ τὶς ἡσυ-
χαστικὲς προϋποθέσεις.
Ἀνθρωπολογικὸ πρό-
τυπό του Γένους δὲν
ἦταν ὁ σοφὸς ἢ ὁ «καλὸς
κἀγαθὸς» τῆς ἀρχαιότη-
τας, ἀλλὰ ὁ ἅγιος. Οἱ Ἅγιοι
(ἄνδρες καὶ γυναῖκες)
εἶναι γιὰ τὴ Ρωμηοσύνη
ἡ βεβαίωση τοῦ γεγονό-
τος τῆς θεώσεως, ποὺ δη-
λώνεται μὲ τὴν ἀφθαρσία
τῶν λειψάνων τους καὶ
μὲ τὰ θαύματά τους. τὰ
μοναστήρια, ὅπου ἀνα-
δεικνύονται οἱ Ἅγιοι,
λειτουργοῦσαν –παρὰ τὶς
ὁποιεσδήποτε ἐλλείψεις-
ὡς πνευματικὰ θεραπευ-
τήρια, ποὺ δίδασκαν τὴ
μέθοδο, μὲ τὴν ὁποία μπο-
ρεῖ ὁ πιστὸς νὰ ἀγωνισθεῖ
γιὰ τὸν ἁγιοπνευματικὸ φωτισμὸ καὶ
τὴ θέωσή του. Γι’ αὐτὸ κατέφευγαν
σ’ αὐτὰ ὄχι μόνο ἁπλοὶ ἄνθρωποι τοῦ
λαοῦ, ἀλλὰ καὶ σοφοὶ κατὰ κόσμον, καὶ
ἄρχοντες, καὶ μέλη τῆς βασιλικῆς οἰκο-
γένειας ἢ καὶ αὐτοκράτορες ἀκόμη. Τὸ
ἰδανικὸ τῆς θέωσης ἦταν καθολικὸ καὶ
ἐξίσωνε ὅλες τὶς κοινωνικὲς βαθμίδες.
Αὐθεντίες τῆς Βυζαντινῆς κοινωνίας
δὲν ἦταν ὁ αὐτοκράτορας ἢ ὁ Πατρι-
άρχης, ἀλλὰ οἱ μεγάλοι Γέροντες, οἱ
Λεπτομέρεια ἀπὸ ἔργο τοῦ Φώτη Κόντογλου

9. 8
πνευματικοὶ δηλαδὴ πατέρες. Αὐτὲς οἱ
ἀντιλήψεις θὰ ἰσχύσουν καὶ στὴν πε-
ρίοδο τῆς δουλείας μὲ καθολικὴ σχεδὸν
ἀπήχηση. Ἡ σύμφυρση μὲ ἄλλα ρεύμα-
τα καὶ νοοτροπίες θὰ καθορίζει σὲ κάθε
ἐποχὴ τὴν ἐμβέλεια καὶ τὴ δυναμική
τους.
Αὐτὴ ἡ συνείδηση καὶ στάση ζωῆς
θὰ συνεχισθοῦν καὶ στὴ μεταβυζαντινὴ
κοινωνία. Τὸ 1453 βρῆκε τὸ Γένος μας
ἀδύνατο πολιτικά, ἀλλὰ ὄχι καὶ πνευ-
ματικά. Ἡ ἡσυχαστικὴ παράδοση –ἡ
πεμπτουσία τῆς Ὀρθοδοξίας- κράτησε
τὸ Γένος πλούσιο σὲ ψυχικὲς δυνάμεις
καὶ γι’ αὐτὸ μπόρεσε νὰ ξεπεράσει τὴ
μακρόχρονη δουλεία καὶ νὰ μὴ συμβι-
βασθεῖ ποτὲ μαζί της. Ἡ περίοδος τῆς
δουλείας μάλιστα θὰ σημαδευτεῖ ἀπὸ
τὴν ἀναθέρμανση τῆς ρωμαίικης συ-
νείδησης καὶ τῆς συναίσθησης τῆς ἰδι-
αιτερότητάς του ἀπέναντι στοὺς ἀνα-
τολικοὺς καὶ δυτικοὺς ἐπιβουλευτὲς
τῆς ταυτότητάς του.
Κρίσιμο, βέβαια, εἶναι τὸ ἐρώτημα.
Καὶ ἡ ἐθνικὴ συνείδηση; Χάθηκε ἡ
ἑλληνικὴ συνείδηση μέσα στὴ Ρωμα-
νία; Οἱ σημερινὲς ἀντιλήψεις γιὰ τὸ
ἔθνος, καρπὸς τῆς Γαλλικῆς Ἐπανά-
στασης, ὁδηγοῦν σὲ ἀλληλοσυγκρου-
όμενες ἀπόψεις. Διατυπώθηκαν, ἔτσι,
διάφορες ἑρμηνεῖες, ὅπως οἱ ἀκόλου-
θες: α) Οἱ Ἕλληνες στὴ Ρωμανία ἦταν
ὑπόδουλοι στοὺς Βυζαντινοὺς τυρρά-
νους. β) Οἱ Νεοέλληνες δημιουργήθη-
καν μέσα στὴ Φραγκοκρατία καὶ τὴν
Τουρκοκρατία καὶ δὲν ἔχουν σχέση μὲ
τοὺς Βυζαντινούς. γ) Ὁ ἀρχαῖος Ἑλλη-
νισμὸς συνεχίσθηκε στὸ Βυζάντιο καὶ
τὴ δουλεία, χωρὶς ὅμως ἀνάμειξη μὲ τὶς
ἄλλες ἐθνότητες τῆς βυζαντινῆς πολυε-
θνότητας. Τί θ’ ἀπαντούσαμε σ’ αὐτά;
Μέσα στὴ βυζαντινὴ οἰκουμενι-
κότητα τὸ ὀρθόδοξο αἴσθημα ἐκμηδέ-
νιζε τὶς φυλετικὲς ἀντιθέσεις καὶ δὲν
συγκρουόταν μὲ τὴ συνείδηση τῆς
καταγωγῆς. Κάθε ἐθνότητα αἰσθανό-
ταν ὡς μέρος ἑνὸς ὅλου, ἐπαρχία τῆς
οἰκουμένης, καὶ κάθε ἄνθρωπος πο-
λίτης τοῦ κράτους τῆς Νέας Ρώμης.
Ἂν θέλαμε κάποια –ὄχι ἀπόλυτη, φυ-
σικὰ- ἀντιστοιχία, θὰ παραπέμπαμε
στὶς σημερινὲς Ἡνωμένες Πολιτεῖες
τῆς Ἀμερικῆς γιὰ τὸν πολυεθνικό τους
χαρακτῆρα. Ἡ κάθε «ἐθνικὴ» γλῶσσα
σωζόταν παράλληλα μὲ τὶς ἐπίσημες
κρατικὲς γλῶσσες, λατινικὴ καὶ ἑλλη-
νική. Ἡ διγλωσσία, ἄλλωστε, εἶχε ἀρχί-
σει μὲ τὸν ἐξελληνισμὸ τῆς Ρώμης, ἤδη
ἀπὸ τὸν 3ο αἰ. π.Χ. Ἀλλὰ καὶ ἡ ἑλληνι-
κότητα, μέσῳ τῆς Ὀρθοδοξίας, γινόταν
κτῆμα καὶ τῶν μὴ ἐκ καταγωγῆς Ἑλλή-
νων. Οἱ χωριστικὲς τάσεις ὁρισμένων
ἐθνοτήτων (π.χ. Βουλγάρων, Σέρβων),
ποὺ συνέπιπταν μὲ τὴν ἀποδυνάμω-
ση τῆς κεντρικῆς ἐξουσίας, ἐκφράζουν
ἀδυναμία πλήρους ἐνσωμάτωσης στὴν
ἑλληνίζουσα Ρωμανία, καὶ ἔξαρση
τοῦ ἐθνικισμοῦ, ποὺ παραμέριζε τὴν
Ἀπὸ τὸν 7ο-8ο αἰ. ἡ Χριστιανικὴ Αὐτοκρατορία ἔγινε
καθαρὰ ἑλληνική. Γιατί ἡ ἑλληνικότητα ὡς φιλαλήθεια,
σώθηκε μέσα στὴν πατερικὴ θεολογία
καὶ τὴν ἐκκλησιαστικὴ λατρεία,
σὲ μίαν ἀδιατάρακτη συνέχεια.

10. 9
Ὀρθοδοξία. Ἡ ἑλληνικὴ συνείδηση,
τουλάχιστο στοὺς κατόχους κάποιας
παιδείας, δὲν χάθηκε καὶ ὅταν ἀκόμη ὁ
ὅρος «Ἕλλην» σήμαινε μόνο ἐθνικὸς-
εἰδωλολάτρης. Γιατί δὲν εἶναι τὰ ὀνό-
ματα, ποὺ σώζουν τὴ συνείδηση, ἀλλὰ
τὸ φρόνημα. Καὶ τὸ ὀρθόδοξο φρόνημα
σωζόταν μέσα στὴ ζωὴ τῆς Ἐκκλησίας.
Μέσα στὴν ἐκκλησιαστικὴ ζωὴ ἱεραρ-
χόταν ὀρθὰ ἡ ἑλληνικὴ συνείδηση καὶ
ἐναρμονιζόταν μὲ τὴν εὐρύτερη συγγέ-
νεια, τὴ ρωμαίικη –οἰκουμενικὰ ἑλλη-
νική. Ἀπὸ τὸ 212 μ.Χ. οἱ Ἕλληνες φέ-
ρουν μὲ τὴν ἴδια ὑπερηφάνεια τὰ ὀνό-
ματα Ἕλληνας καὶ Ρωμηός. Τὸ πρῶτο
τους συνδέει μὲ τὴν ἀρχαιότητα. Τὸ
δεύτερο μὲ τὴ συνέχειά τους μέσα στὴν
Ὀρθοδοξία. Τὸ ἕνα δὲν ἀποκλείει, ἀλλὰ
προϋποθέτει τὸ ἄλλο. Γι’ αὐτὸ ὁ ἅγιος
Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλὸς (1714-1779), ἐνῷ
ἔλεγε στὸν λαὸ «δὲν εἴσθενε Ἕλληνες»,
δηλαδὴ εἰδωλολάτρες, ἔκτιζε ἑλληνικὰ
σχολεῖα καὶ ἀγωνιζόταν γιὰ τὴ διάσω-
ση τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας. Ἡ χρήση,
ἄλλωστε, τῶν ὀνομάτων δὲν ἀρκεῖ, γιὰ
νὰ ἐξασφαλίσει τὴ συνέχεια τῆς ταυτό-
τητας. Χρειάζεται καὶ ἡ διατήρηση τῶν
συστατικῶν της, ποὺ εἶναι ἡ ὀρθόδοξη
πίστη, ὁ ρωμαίικος τρόπος ζωῆς καὶ ἡ
ἑλληνικὴ γλῶσσα. Γι’ αὐτὸ ὅσοι ἄλλα-
ζαν τὴν πίστη τους, ἐξισλαμιζόμενοι ἢ
ἐκλατινιζόμενοι (τουρκεύοντες ἢ φρα-
γκεύοντες), ἢ ἐπέστρεφαν στὴν εἰδω-
λολατρία ἀποξενώνονταν καὶ ἀπὸ τὸν
Ἑλληνισμὸ (στὴ ρωμαίικη διάστασή
του) καὶ ὄχι μόνο ἀπὸ τὴν Ὀρθοδοξία.
Γιατί ὁ παγανιστικὸς ἑλληνισμός, ποὺ
ἤθελε νὰ ἀναστήσει ὁ Πλήθων, πέρασε
ὁριστικά. Ὁ Παρθενῶνας στὴν ἀθηνα-
ϊκὴ Ἀκρόπολη, δὲν εἶναι πιὰ εἰδωλολα-
τρικὸς ναός, ἀλλὰ ναὸς τῆς Ἀειπαρθένου
Μαρίας καὶ Θεοτόκου καὶ ὁ ναὸς τοῦ
Ἡφαίστου στὸ Θησεῖο ἐκκλησιὰ τοῦ
Ἁγίου Γεωργίου. Ἡ προχριστιανικὴ
θρησκευτικὴ ἀναζήτηση τοῦ ἑλληνι-
σμοῦ, ποὺ ἐκφράσθηκε αὐθεντικὰ μὲ
μνημεῖα σὰν αὐτά, ἀναγεννήθηκε μέσα
στὸ φῶς τῆς Χάρης καὶ ἔγινε ἑκούσια
Χριστιανικὸς Ἑλληνισμός, μὲ πρωτο-
πόρους σ’ αὐτὴ τὴν ἀνακαίνιση τοὺς
ἁγίους Πατέρες ὅλων τῶν αἰώνων.
Σὲ μιὰν ἱστορικὴ στιγμὴ ὁ Ἑλλη-
νισμὸς θὰ ἀναγκασθεῖ ἀπὸ τὰ πράγμα-
τα νὰ ξεχωρίσει τὸν ἑαυτό του ἀπὸ τὴν
ὑπερεθνικὴ ἑνότητα τῆς Ρωμανίας,
τονίζοντας τὴν ἰδιαιτερότητά του ὡς
ἐθνότητας, χωρὶς ὅμως τὴν ἔννοια τῆς
χωριστικῆς ὀντότητας ἀπὸ τὴ «Βυζα-
ντινή» αὐτοκρατορία. Ἡ ἀφορμὴ δόθη-
κε ἀπὸ ἔξω.
Ἡ φραγκικὴ κατάκτηση (1204)
ἰσχυροποίησε τὴν ἐθνικὴ συνείδηση
τῶν Ἑλλήνων καὶ σ’ ἀντίδραση πρὸς
τοὺς Φράγκους κατακτητὲς τονιζόταν
τὸ ἑλληνικὸ ἐθνικὸ ὄνομα. Αὐτὸ ὅμως
ἔγινε χωρὶς τὴν ἐλάχιστη διάσταση μὲ
τὴν Ὀρθοδοξία, ποὺ ἀπέκτησε ἀκόμη
μεγαλύτερη σημασία, ἀφοῦ αὐτὴ οὐσι-
αστικὰ διαφοροποιοῦσε τὸν Ἕλληνα
ἀπὸ τὸ Φράγκο, ὅπως ἀργότερα ἀπὸ τὸν
Τοῦρκο. Ὅσο ὅμως προχωροῦσε ἡ ἐδα-
φικὴ συρρίκνωση τῆς αὐτοκρατορίας,
τόσο περισσότερο αὐτὴ συνδεόταν μὲ
τὴν ἑλληνικὴ ἐθνότητα. Ὅταν ἔπεσε
ὁριστικὰ στὰ 1453, ἦταν καθαρὰ ἑλλη-
νική, ἐνῷ ἄλλες βυζαντινὲς ἐθνότητες
(Βούλγαροι, Σέρβοι) ἔδειχναν διαρκῶς
τάσεις ἀποδέσμευσης καὶ αὐτονόμη-
σης. Ἐπανένταξη τῶν ρωμαίικων ἐθνο-
τήτων στὴ Ρωμαίικη ὑπερεθνότητα θὰ
γίνει μέσα στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρα-
τορία, στὴν ὁποία ἡ Ρωμηοσύνη θὰ ξα-
ναβρεῖ τὴν ἑνότητά της.
Ἔτσι ὅμως ἐξηγεῖται, γιατί σ’ ὅλη τὴ
μεταβυζαντινὴ περίοδο θὰ στρέφουν οἱ
Ἕλληνες συνεχῶς τὴ σκέψη στὴ βυζα-
ντινὴ κληρονομιὰ καὶ ἡ ἑλληνικὴ Με-
γάλη Ἰδέα θὰ πάρει χαρακτῆρα καθαρὰ
ρωμαίικο-βυζαντινό, μένοντας πάντα
προσανατολισμένη στὴν Κωνσταντι-
νούπολη. Ἡ ἀλλαγὴ προσανατολισμοῦ,
ἀπὸ τὴν Πόλη στὴν Ἀθῆνα καὶ ἀπὸ τὴ
Ρωμαίικη οἰκουμένη στὸ ἑλληνικὸ
ἐθνικὸ κράτος, θὰ εἶναι τὸ ἀποτέλεσμα
μεταγενεστέρων ἐξελίξεων καὶ ξένων
ἐπιρροῶν.

11. 10
Ο ΜΕΓΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ
ΘΕΜΕΛΙΩΤΗΣ ΤΗΣ ΡΩΜΗΟΣΥΝΗΣ
Πρωτοπρεσβυτέρου Ἀναστασίου Παρούτογλου
Ὁ
Μέγας Κωνσταντῖνος γεννήθηκε
τὸ 274 μ.Χ. στὴ Ναϊσὸ ἢ Νίσσα
τῆς Μοισίας, περιοχὴ δηλαδὴ τῆς
σημερινῆς Νοτιοσλαβίας ἢ Κεντρικῆς
Σερβίας.
Μητέρα του ἦταν ἡ ἁγία Ἑλένη. Τό-
πος γεννήσεως τῆς Ἁγίας μητέρας του
ἀναφέρεται τὸ Δράπανο τῆς Βιθυνίας,
ποὺ λέγεται σήμερα Γιάλοβα καὶ ποὺ
στὴν ἐποχή του ὁ Μέγας Κωνσταντῖνος
εἶχε μετονομάσει ὁ ἴδιος, πρὸς τιμήν της,
σὲ Ἑλενόπολη. Πατέρας τοῦ Ἁγίου ἦταν
ὁΚωνστάντιοςὁΑ΄,ὁὀνομαζόμενοςΧλω-
ρός, γιὰ τὴ χλωμότητα τοῦ προσώπου
του. Ἡ Ἰλλυρία, ποὺ εἶναι ἡ σημερινὴ
βορειοδυτικὴ περιοχὴ τῆς Βαλκανικῆς
χερσονήσου ἡ περιβρεχόμενη δυτικὰ ἀπὸ
τὴν Ἀδριατικὴ θάλασσα, ἦταν ἡ πατρίδα
τοῦ πατέρα του. Ἡ Ἑλένη ἐπηρέασε τὸν
γιό της Κωνσταντῖνο. Προσπάθησε νὰ
τοῦ μεταδώσει τὴν πίστη τοῦ Χριστοῦ
καὶ νὰ φέρεται μὲ συμπάθεια στοὺς χρι-
στιανοὺς καὶ στὴν Ἐκκλησία.
Τὸ 305 μ.Χ. ὁ Κωνσταντῖνος εὑρί-
σκεται στὴν αὐλὴ τοῦ αὐτοκράτορα
Διοκλητιανοῦ στὴ Νικομήδεια μὲ τὸ
ἀξίωμα τοῦ χιλίαρχου. Τὸ ἴδιο ἔτος οἱ
δύο Αὔγουστοι, Διοκλητιανὸς καὶ Μα-
ξιμιανός, παραιτοῦνται ἀπὸ τὰ ἀξιώμα-
τά τους καὶ ἀποσύρονται. Στὸ ὕπατο
ἀξίωμα τοῦ Αὐγούστου προάγονται ὁ
Κωνστάντιος ὁ Χλωρὸς στὴ Δύση καὶ ὁ
Γαλέριος στὴν Ἀνατολή. Ὁ Κωνστάντι-
ος ὁ Χλωρὸς πέθανε στὶς 25 Ἰουλίου 306
μ.Χ. καὶ ὁ στρατὸς ἀνακήρυξε Αὔγουστο
τὸν Μέγα Κωνσταντῖνο, κάτι ὅμως ποὺ
δὲν ἀποδέχθηκε ὁ Γαλέριος. Μετὰ ἀπὸ
μία σειρὰ ἱστορικῶν γεγονότων ὁ Μέ-
γας Κωνσταντῖνος συγκρούεται μὲ τὸν
Μαξέντιο, υἱὸ τοῦ Μαξιμιανοῦ, ὁ ὁποῖος
πλεονεκτοῦσε στρατηγικά, ἐπειδὴ διέθε-
τε τετραπλάσιο στράτευμα καὶ ὁ στρατὸς
τοῦ Κωνσταντίνου ἦταν ἤδη καταπο-
νημένος. Ἀπὸ τὴν πλευρά του ὁ Μέγας
Κωνσταντῖνος εἶχε κάθε λόγο νὰ αἰσθά-
νεται συγκρατημένος. Δὲν εἶχε καμμία
ἄλλη ἐπιλογὴ ἐκτὸς ἀπὸ τὴν ἐπίκλη-
ση τῆς δυνάμεως τοῦ Θεοῦ. Ἤθελε νὰ
προσευχηθεῖ, νὰ ζητήσει βοήθεια, ἀλλὰ
καθὼς διηγεῖται ὁ ἱστορικὸς Εὐσέβιος,
δὲν ἤξερε σὲ ποιὸν Θεὸ νὰ ἀπευθυνθεῖ.
Τότε ἔφερε νοερὰ στὴ σκέψη του ὅλους
αὐτοὺς ποὺ μαζί τους συνδιοικοῦσε τὴν
αὐτοκρατορία. Ὅλοι τους, ἐκτὸς ἀπὸ τὸν
πατέρα του, πίστευαν σὲ πολλοὺς θεοὺς
καὶ ὅλοι τους εἶχαν τραγικὸ τέλος. Ἄρχι-
σε, λοιπόν, νὰ προσεύχεται στὸν Θεὸ ἱκε-
τεύοντάς Τον νὰ τοῦ ἀποκαλυφθεῖ. Ἐνῷ
προσευχόταν, διαγράφεται στὸν οὐρανὸ
μία πρωτόγνωρη θεοσημία.
Κατὰ τὶς μεσημβρινὲς ὧρες, στὶς 26
Ὀκτωβρίου τοῦ 312, εἶδε στὸν οὐρανὸ τὸ
τρόπαιο τοῦ Σταυροῦ, ποὺ ἔγραφε «ΕΝ
ΤΟΥΤΩ ΝΙΚΑ». Καὶ ἐνῷ προσπαθοῦσε
νὰ κατανοήσει τὴ σημασία αὐτοῦ τοῦ
μυστηριακοῦ θεάματος, τὸν κατέλαβε ἡ
νύχτα. Τότε ἐμφανίζεται ὁ Κύριος στὸν
ὕπνο του μαζὶ μὲ τὸ σύμβολο τοῦ Σταυ-

12. 11
ροῦ καὶ τὸν προέτρεψε νὰ κατασκευάσει
ἀπομίμηση αὐτοῦ καὶ νὰ τὸ χρησιμοποι-
εῖ ὡς φυλακτήριο γιὰ τοὺς πολέμους.
Ἔχοντας τότε ὡς σημαία του τὸ χρι-
στιανικὸ λάβαρο ἀρχίζει νὰ προελαύνει
πρὸς τὴ Ρώμη. Οἱ δύο ἀντίπαλοι συνα-
ντήθηκαν στὶς 28 Ὀκτωβρίου 312 μ.Χ.
στὴ Saxa Rubra, ἐπάνω στὴ Φλαμινία
ὁδὸ καὶ κοντὰ στὴ Μιλβία γέφυρα τοῦ
ποταμοῦ Τίβερη. Ὁ Μαξέντιος ἀρχικὰ
εἶχε ἀποφασίσει νὰ κλειστεῖ στὰ ἰσχυρὰ
τείχη τῆς Ρώμης καὶ νὰ ἀναλώσει τὶς δυ-
νάμεις τοῦ Κωνσταντίνου στὴν πολιορ-
κία. Ὅμως, ἄλλαξε γνώμη καὶ ἀποφάσισε
νὰ ἀντιμετωπίσει ἀνοιχτὰ τὸν ἀντίπαλό
του. Στὴ μάχη ποὺ ἀκολούθησε, οἱ Πραι-
τοριανοὶ τοῦ Μαξεντίου προέβαλαν σθε-
ναρὴ ἀντίσταση. Ὅμως, ἡ ἄριστη στρα-
τηγικὴ τοῦ Κωνσταντίνου, ὁ ἐξαιρετικὸς
προγραμματισμὸς τῶν κινήσεων τοῦ
ἱππικοῦ καὶ ὁ ἐνθουσιασμὸς τῶν στρατι-
ωτῶν (ἰδίως τῶν Χριστιανῶν), ἀποδεκά-
τισαν τὸν στρατὸ τοῦ Μαξεντίου.
Λέγεται,μάλιστα,πὼςγι' αὐτὸὁΜου-
σολίνι θέλησε νὰ ἐκδικηθεῖ τὸν Ἑλλη-
νισμὸ στὶς 28 Ὀκτωβρίου τοῦ 1940. Για-
τί ὁ Μέγας Κωνσταντῖνος, ἐπικεφαλῆς
τῶν Ἑλλήνων στρατιωτῶν, συνέτριψε
τὸν ρωμαϊκὸ στρατὸ τοῦ Μαξεντίου τὴν
ἴδια ἀκριβῶς ἡμέρα (28 Ὀκτωβρίου τοῦ
312 μ.Χ.), ποὺ ἐπέφερε καὶ τὸ τέλος τῆς
Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας.
Ὁ εὐσεβὴς καὶ θεοσκεπὴς βασιλεύς,
ὅταν εἰσῆλθε στὴ Ρώμη, διέταξε καὶ ἔστη-
σαν τὸν Τίμιο καὶ ζωοποιὸ Σταυρὸ στὰ
κεντρικότερα μέρη τῆς πόλεως. Ἐρεύνη-
σε μὲ προσοχὴ καὶ βρῆκε τὰ τίμια λείψα-
να τῶν Ἁγίων Μαρτύρων, ποὺ βασανί-
στηκαν καὶ πέθαναν γιὰ τὴν πίστη τοῦ
Χριστοῦ καὶ τὰ ἐνταφίασε μὲ τὶς πρέπου-
Ὁ Ἰουστινιανὸς καὶ ὁ Μέγας Κωνσταντῖνος προσφέρουν τὴν Βασιλεύουσα στὴν Ὑπεραγία Θεοτόκο,
ψηφιδωτό, Κωνσταντινούπολη.

13. 12
σες τιμές. Ἐπίσης ἐλευθέρωσε τοὺς φυ-
λακισμένους χριστιανοὺς κι ἐπανέφερε
τοὺς ἐξόριστους. Ὁ Κωνσταντῖνος εἶχε
τὴ μεγάλη τιμὴ νὰ γίνει ὁ πρῶτος χρι-
στιανὸς βασιλεὺς καὶ βασιλικὸς προστά-
της τῆς χριστιανικῆς πίστεως.
Τὸν Ἰανουάριο τοῦ 313 στὸ Μιλάνο
ἔγιναν οἱ γάμοι τῆς ἀδελφῆς του Κων-
σταντίνου μὲ τὸν βασιλέα τῆς Ἀνατολῆς
Λικίνιο. Ὁ τελευταῖος ὑποσχέθηκε στὸν
Κωνσταντῖνο ὅτι εἰς τὸ ἑξῆς δὲν θὰ ἐδί-
ωκε τοὺς χριστιανούς. Τότε ἀπὸ κοινοῦ
ἐξέδωσαν τὸ περίφημο διάταγμα τῆς ἀνε-
ξιθρησκίας καὶ ἐλευθερίας τῆς συνειδή-
σεως. Εἶναι γνωστότατο στὴν Ἐκκλησι-
αστικὴ Ἱστορία ὡς Ἔδικτον (Διάταγμα)
τῶν Μεδιολάνων, τοῦ σημερινοῦ Μιλά-
νου. Τὸ διάταγμα τοῦτο ἀνεγνώριζε τὴν
Ἐκκλησία ὡς ὀργανισμὸ αὐτόνομο καὶ
ἑνοποίησετὴθέσητηςστὸΚράτος.Στοὺς
χριστιανοὺς δίδεται ἀπόλυτη ἐλευθερία
νὰ λατρεύουν τὸν Χριστό, νὰ ἀνεγείρουν
ναούς, νὰ τελοῦν ἐλεύθερα τὶς θρησκευ-
τικές τους τελετὲς καὶ τὰ θρησκευτικά
τους καθήκοντα.
Ὁ Λικίνιος ὅμως δὲν τήρησε τὶς ὑπο-
σχέσεις ποὺ ἔδωσε. Γι΄ αὐτὸ κίνησε πό-
λεμο κατὰ τῶν χριστιανῶν καὶ τοῦ Μ.
Κωνσταντίνου, ὁ ὁποῖος τὸν ἀντιμετώπι-
σε κοντὰ στὴν Ἀδριανούπολη στὶς 3 Ἰου-
λίου τοῦ 324 μ.Χ. Στὶς μάχες αὐτὲς ἔπαιξε
σπουδαῖο ρόλο
τὸ λάβαρο τοῦ
Σταυροῦ. Μό-
λις ἀντίκριζαν
τὴ λάμψη οἱ
εἰδωλολάτρες
στρατιῶτες τοῦ
Λικίνιου, τοὺς
ἔπιανε φόβος
καὶ τρόμος καὶ
τρέπονταν σὲ
φυγή.ὉΛικίνι-
ος ὀχυρώθηκε
στὸ Βυζάντιο,
ἀλλὰ καὶ ἐκεῖ
νικήθηκε ἀπὸ
τὸν στρατὸ καὶ
τὸν στόλο τοῦ
Μ. Κωνσταντί-
νου. Ἔτσι, ὁ
Κωνσταντῖνος
περὶ τὰ τέλη
τοῦ 323, σὲ ἡλικία 49 ἐτῶν, ἀφοῦ πλέον
εἶχε νικήσει τὸν Λικίνιο, ἔγινε Μονοκρά-
τορας, σὲ ὅλο τὸ Ρωμαϊκὸ Κράτος, Δυ-
τικὸ καὶ Ἀνατολικό.
Ἐμπνευσμένος ὁ Κωνσταντῖνος ἀπὸ
τὰ εὐαγγελικὰ διδάγματα θέλησε νὰ ἐξα-
πλώσει τὴν εἰρήνη σ' ὅλα τὰ πλάτη καὶ
μήκη τῆς ἐπικρατείας του. Δυστυχῶς,
ὅμως, ἀνεφάνη ὀξύτατη διαμάχη μεταξύ
τουἈρείου,διδασκάλουτῆςἈλεξανδρινῆς
Σχολῆς, καὶ τοῦ ἐπισκόπου Ἀλεξανδρείας
Πέτρου. Διαφωνοῦσαν ἐπὶ τοῦ μείζονος
θεολογικοῦ θέματος τῆς φύσεως τοῦ Χρι-
στοῦ. Ὁ Ἄρειος κήρυττε ὅτι ὁ Χριστὸς
δὲν εἶναι ὁμοούσιος μὲ τὸν Πατέρα, Θεὸς
ἀληθινός, ἀλλὰ τὸ πρῶτο κτίσμα, διὰ τοῦ
ὁποίου ὁ Θεὸς δημιούργησε τὸν κόσμο.
Μέγας Κωνσταντῖνος, Λικίνιος, Γαλέριος, Μαξέντιος, ἀνάγλυφο, Ἰταλία.

14. 13
Παρὰ τὶς ἐπανειλημμένες συστάσεις
καὶ ὑποδείξεις ἐπέμενε στὴν πλάνη του.
Ἐπενέβη τότε ὁ Κωνσταντῖνος, γιὰ νὰ
εἰρηνεύσει τὴν Ἐκκλησία.
Ἔτσι,συγκάλεσετὴν Α΄Οἰκουμενικὴ
Σύνοδο στὴ Νίκαια τῆς Βιθυνίας τὸ ἔτος
325. Πῆραν μέρος 318 Πατέρες. Ἡ Σύνο-
δος διατύπωσε τὴν ὀρθόδοξη δογματικὴ
διδασκαλία περὶ τοῦ δευτέρου προσώπου
τῆς Ἁγίας Τριάδος, τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ.
Γι' αὐτὸ καὶ καταδίκασε τὴν αἵρεση τοῦ
Ἀρείου, ὁ ὁποῖος ἠρνεῖτο τὴ θεότητα τοῦ
Χριστοῦ. Ἡ Σύνοδος χρησιμοποίησε τὸν
ὅρο «ὁμοούσιος», γιὰ νὰ διατρανώσει πὼς
ὁ Υἱὸς εἶναι τῆς αὐτῆς οὐσίας μὲ τὸν Πα-
τέρα, κατὰ φύσιν Θεὸς καὶ φύσει μέτοχος
τῆς θείας οὐσίας. Καρπὸς τῆς Συνόδου
εἶναι καὶ ἡ διατύπωση τῶν ἑπτὰ πρώτων
ἄρθρων τοῦ «Συμβόλου τῆς Πίστεως». Ἡ
Σύνοδος ἀπεφάσισε ἀκόμη τὸν ἑορτασμὸ
τοῦ Πάσχα τὴν πρώτη Κυριακὴ μετὰ τὴν
πρώτη πανσέληνο τῆς ἐαρινῆς ἰσημερίας
καὶ ἀρνήθηκε τὴν ὑποχρεωτικὴ ἀγαμία
ὅλου τοῦ κλήρου.
Ὁ Κωνσταντῖνος μετέφερε τὴν πρω-
τεύουσα στὴ νέα πόλη ποὺ ἔκτισε στὰ
ἐρείπια τοῦ Βυζαντίου. Ἡ φροντίδα του
γιὰ τὴ νέα πρωτεύουσα ἦταν μεγάλη.
Ἤθελε νὰ ξεπερνᾶ ἡ νέα πρωτεύουσα
τὴν παλαιά. Ἤθελε νὰ τὴν φτιάξει ἐξ
ὁλοκλήρου χριστιανικὴ πόλη.Τὰ ἐγκαί-
νια τῆς νέας Βασιλευούσης ἔγιναν μεγα-
λοπρεπέστατα στὶς 11 Μαΐου τοῦ 330.
Τὴν πόλη τὴν ἀφιέρωσε στὴ Θεοτόκο
καὶ τὴν ὀνόμασαν Κωνσταντινούπολη,
ἡ Νέα Ρώμη καὶ ὁ Κωνσταντῖνος ἀπὸ
Ρωμαῖος αὐτοκράτορας ἔγινε ὁ πρῶτος
Ρωμηός. Ἡ τελευταία περίοδος τῆς ζωῆς
τοῦ Μεγάλου Κωνσταντίνου εἶναι αὐτὴ
ποὺ τὸν καταξιώνει στὴν ἐκκλησιαστικὴ
συνείδηση καὶ τὸν ὁδηγεῖ στὸ ἀπόγειό
της πνευματικῆς του πορείας. Κατὰ
τὸν Ἀπρίλιο τοῦ 337 μ.Χ. αἰσθάνεται
τὰ πρῶτα σοβαρὰ συμπτώματα κάποιας
ἀσθένειας. Βλέποντας τὴν ὑγεία του νὰ
ἐπιδεινώνεται θεώρησε σκόπιμο νὰ μετα-
βεῖ στὴν Ἐλενόπολη τῆς Βιθυνίας. Ἐκεῖ
παρέμεινε στὸν ναὸ τῶν Μαρτύρων,
ὅπου ἀνέπεμπε ἱκετήριες εὐχὲς πρὸς τὸν
Θεό. Ἀντιλαμβάνεται πὼς ἡ ἐπίγεια ζωή
του πλησιάζει στὸ τέλος της. Ἡ μνήμη
τοῦ θανάτου καλλιεργεῖται στὴν καρδιά
του καὶ τὸν ὁδηγεῖ στὸ μυστήριο τῆς με-
τανοίας καὶ τοῦ βαπτίσματος. Μετὰ τὸ
βάπτισμα ὁ Κωνσταντῖνος δὲν ξαναφόρε-
σε τὸν αὐτοκρατορικὸ χιτῶνα, ἀλλὰ πα-
ρέμεινε ἐνδεδυμένος μὲ τὸ λευκὸ ἔνδυμα
τοῦ βαπτίσματος, μέχρι τὴν ἡμέρα τῆς
κοιμήσεώς του τὸ 337 μ.Χ. Ἦταν ἡ ἡμέ-
ρα ἑορτασμοῦ τῆς Πεντηκοστῆς. Τοποθέ-
τησαν τὸ σκήνωμα τοῦ Ἁγίου σὲ χρυσὴ
λάρνακα, τὸ μετέφεραν στὴν Κωνστα-
ντινούπολη καὶ τὸ ἐναπέθεσαν σὲ βάθρο
στὸ βασιλικὸ οἶκο. Τὸ ἱερὸ λείψανό του
ἐνταφιάσθηκε στὸν ναὸ τῶν Ἁγίων Ἀπο-
στόλων ἐντὸς τοῦ τάφου, ποὺ ὁ ἴδιος εἶχε
προετοιμάσει προηγουμένως.
Ὁ Κωνσταντῖνος ἔγινε ὁ πρῶτος χρι-
στιανὸς αὐτοκράτορας. Ὁ πρῶτος βασι-
λεὺς χριστιανῶν, ὅπως λένε οἱ ὕμνοι τῆς
Ἐκκλησίας. Καὶ τὸ μεγαλεῖο τῆς Ἐκκλη-
σίας μὲ τὸν Κωνσταντῖνο εἶναι ὅτι ἔπει-
σε τὸν καλοπροαίρετο Κωνσταντῖνο νὰ
γίνει χριστιανός. Κατάλαβε ἐκεῖνο, ποὺ
δὲν εἶχαν καταλάβει οἱ πρὸ αὐτοῦ αὐτο-
κράτορες: ὅτι ἡ Ἐκκλησία ἔχει θεία προ-
έλευση, εἶναι θεανθρώπινος ὀργανισμὸς
καὶ εἶναι αἰωνία καὶ ἀήττητη.
Ὁ λαός μας ἀγαπᾶ τὸν Μεγάλο Κων-
σταντῖνο καὶ τὸν εὐλαβεῖται ἰδαιτέρως.
Τὸν νιώθει πατέρα του, γιατί εἶναι ὁ
γενάρχης τῆς Ρωμηοσύνης. Ἀφοῦ «ἡ
Ρωμηοσύνη εἶναι φυλὴ συνόκαιρη τοῦ
κόσμου, καὶ θὰ χαθεῖ ὄντας ὁ κόσμος λεί-
ψει», ὅπως λέει ὁ ποιητής.
Μπαίνοντας στὴν αἰώνια πόλη τῆς
Ρώμης ὁ γενάρχης τῆς Ρωμηοσύνης Μέ-
γας Κωνσταντῖνος ἡ πρώτη του δουλειὰ
ἦταν νὰ φτιάξει ναὸ στὸν Σωτῆρα Χρι-
στό, γιὰ νὰ τὸν εὐχαριστήσει γιὰ ὅλα
αὐτὰ ποὺ τοῦ χάρισε. Καὶ φορτώθηκε
τὸν θεμέλιο λίθο στοὺς ὤμους του, γιὰ

15. 14
νὰ πάρει εὐλογία. Ὁ Κωνσταντῖνος κα-
τάλαβε πὼς ἡ Ρώμη βρίσκεται ἐν ἁμαρ-
τίαις. Καί, ὅπως λέγει ὁ βυζαντινολόγος
Στῆβεν Ράνσιμαν: « ἄφησε τότε ὁ Μέγας
Κωνσταντῖνος τὴ Ρώμη καὶ στράφηκε
πρὸς Ἀνατολάς. Ἔβλεπε ὅτι τὸ μέλλον
ἦταν στὴν Ανατολὴ καὶ μὲ τὴν ἔννοια
τῆς Ἀνατολῆς τῶν ἀνατολῶν ἀλλὰ καὶ μὲ
τὴν ἔννοια τοῦ τόπου καὶ τοῦ τρόπου.
Καὶ ὁδηγηθεὶς ὑπὸ ἀγγέλου ἵδρυσε τὴν
ὁμώνυμη πόλη, τὴν Κωνταντινούπολη,
τὴ Βασιλεύουσα Πόλη, ἡ ὁποία στάθηκε
τὸ διαμάντι τῆς Ἀνατολῆς καὶ τῆς Χρι-
στιανοσύνης».
Ἔτσι, λοιπόν, ὁ Κωνσταντῖνος γίνε-
ται ὁ γενάρχης τῆς Ρωμηοσύνης, ὁ Πατέ-
ρας τῶν Ρωμηῶν. Καὶ ἡ Αὐτοκρατορία
ποὺ ἵδρυσε καὶ βάσταξε 1123 χρόνια εἶχε
συνδετικοὺς δεσμοὺς δύο πράγματα: τὴν
ὀρθόδοξη πίστη καὶ τὴν
ἑλληνικὴ γλῶσσα.
Φέτος ὅμως συ-
μπληρώνονται 1700
χρόνια ἀπὸ τὸ Διάταγ-
μα (Edictum) τῶν Με-
διολάνων (Μιλάνου)
τὸ ὁποῖο ὑπέγραψε ὁ
αὐτοκράτορας Κων-
σταντῖνος ὁ Μέγας μὲ
τὸν Λικίνιο καὶ μὲ τὸ
ὁποῖο καθιερώθηκε γιὰ
πρώτη φορὰ στὴν ἱστο-
ρία τῆς ἀνθρωπότητας
ἡ ἀνεξιθρησκία.
Τὸ διάταγμα αὐτὸ
δὲν συνιστοῦσε, βεβαί-
ως, ὁμολογία χριστια-
νικῆς πίστεως, οὔτε
δημιουργοῦσε γιὰ τοὺς
χριστιανοὺς συνθῆκες
προνομιακῆς μεταχει-
ρίσεως. Ἁπλῶς παρεχό-
ταν καὶ στὸν χριστια-
νισμὸ πλήρη ἐλευθε-
ρία, ὅπως μέχρι τότε
συνέβαινε γιὰ τὶς ἄλλες
θρησκεῖες.
Μὲ τὴν ἔκδοση
τοῦ διατάγματος τού-
του συνεπαγόταν καὶ
ἡ πλήρης ἐλευθερία
στὴν τέλεση τῆς χρι-
στιανικῆς λατρείας. Ἄρα, δὲν ἦταν πιὰ
ἀναγκαία ἡ καταφυγὴ τῶν χριστιανῶν
στὶς κατακόμβες καὶ ἡ τέλεση στὰ κρυ-
φά της θείας λατρείας. Θὰ μποροῦσαν οἱ
χριστιανοί, ὁπουδήποτε καὶ ὁποτεδήπο-
τε νὰ συνέρχονται γιὰ τὴν ἄσκηση τῶν
θρησκευτικῶν τους καθηκόντων.
Ὁ Μέγας Κωνσταντῖνος ὡς μοναχός.

16. 15
Ἐφ' ὅσον ἔπαυσε πιὰ τὸ κράτος νὰ
θεωρεῖ ὑποχρεωτικὴ τὴν τιμὴ στὶς θε-
ότητες τῆς ἐπίσημης εἰδωλολατρικῆς
θρησκείας, ἄνοιξε ὁ δρόμος γιὰ τὴν ἐλευ-
θερία τῆς λατρείας στοὺς ὀπαδοὺς κάθε
ἄλλης θρησκείας. Γι' αὐτὸ τὸ «Διάταγμα
τῶν Μεδιολάνων» θεωρεῖται καὶ ὡς διά-
ταγμα γιὰ τὴν ἀνεξιθρησκία.
Μὲ τὸ διάταγμα τοῦτο ἐτίθετο τέρμα
στοὺς διωγμοὺς καὶ εἰσήγετο ἡ ἀρχὴ τοῦ
παναθρώπινου δικαιώματος τῆς θρη-
σκευτικῆς ἐλευθερίας μὲ ὅ,τι αὐτὴ συνε-
πάγεται. Ἡ πολιτεία ὑποχρεωνόταν νὰ
ἐπιστρέψει στοὺς δικαιούχους χριστια-
νοὺς τὰ χρήματα καὶ τὰ κτήματα, ποὺ
εἰσέπραξε ἀπὸ τὴν πώλησή τους. Ἀξίζει
νὰ ἀναφερθεῖ ὅτι ἡ ἐπιστροφὴ τῶν κατα-
σχεθέντων ἀγαθῶν θὰ ἔπρεπε νὰ γίνεται
στὶς χριστιανικὲς κοινότητες, τὸ ὁποῖο
ὑποδηλώνει τὴν ἀποδοχὴ τῆς ὕπαρξής
τους καὶ τὴ νομική τους ἀναγνώριση.
Ἡ ὅλη δομὴ τοῦ Διατάγματος τούτου
μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ὡς τὸ πρῶτο ἐπίση-
μο βῆμα γιὰ τὴν ἔκδοση σειρᾶς ἄλλων
διατάξεων, μὲ τὶς ὁποῖες ρυθμίζονταν
εὐνοϊκὰ θέματα, ποὺ ἀφοροῦσαν εἰδικὰ
τὸν χριστιανισμό.
Σὰν τέτοιες διατάξεις θὰ μπορούσα-
με νὰ ἀναφέρουμε τὴν ἀναγνώριση τοῦ
δικαιώματος στὶς ἐκκλησίες νὰ δέχονται
ἰδιοκτησία καὶ κληρονομίες καὶ τὴν
παραχώρηση σ' αὐτὲς αὐτοκρατορικῶν
ἐπιχορηγήσεων, τὸν καθορισμὸ τῶν
ναῶν ὡς τόπων ἀσύλου, τὴν ἀνάδειξη
τῶν χριστιανικῶν ἑορτῶν ὡς κρατικῶν
ἑορτῶν, τὴν καθιέρωση τῆς ἀργίας τῆς
Κυριακῆς, τὴν ἀπεικόνιση σὲ νομίσματα
χριστιανικῶν παραστάσεων καὶ τὴν ἀνέ-
γερση χριστιανικῶν ναῶν μὲ κρατικὲς
χορηγίες.
Οἱ διατάξεις αὐτές μπορεῖ νὰ θεωρη-
θοῦν ὡς συμπληρωματικὲς τῶν ἀποφά-
σεων τῶν Μεδιολάνων, γι' αὐτὸ καὶ εἶναι
δυνατὴ ἡ διατύπωση τῆς ἄποψης, ὅτι μὲ
τὸ «Διάταγμα τῶν Μεδιολάνων» ὁ χρι-
στιανισμὸς ἀνυψώθηκε σὲ ἐπίσημη θρη-
σκεία τοῦ νέου ρωμαϊκοῦ κράτους.
Γιὰ ὅλες αὐτὲς τὶς προσφορές του ἡ
μὲν ἱστορία ὀνόμασε τὸν Κωνσταντῖνο
Μέγα, ἡ δὲ Ἐκκλησία τὸν ἀνεκήρυξε
Ἅγιο καὶ μάλιστα Ἰσαπόστολο γιὰ τὴ
βαθειά του πίστη, τὸ ἄψογο ἦθος, τὸν
ἐνάρετο βίο, τὶς εὐαγγελικές του ἀρετές,
ἰδιαίτερα τὴ φιλανθρωπία του καὶ τὴν
ἐν γένει σοβαρὴ προσφορά του παγκο-
σμίως.
Ὁ Μ. Κωνσταντῖνος ἀπέβη:
- Ὁ πρῶτος βασιλεὺς τῶν χρι-
στιανῶν.
- Ὁ πρῶτος αὐτοκράτορας τοῦ βυζα-
ντιακοῦ κράτους.
- Ὁ πρῶτος μὲ τὸν τίτλο Μέγας στὴ
μ.Χ. ἱστορία.
- Ὁ πρῶτος ἐστεμμένος ἅγιος της
Καινῆς Διαθήκης.
- Ὁ πρῶτος ποὺ εὐνόησε διὰ διατάγ-
ματος τὸν ἐν διωγμῷ χριστιανισμό.
- Ὁ πρῶτος ποὺ εἰσάγει καὶ καθιερώ-
νει στὴν Ἐκκλησία, ὡς τρόπο διοικήσε-
ως, τὸ συνοδικὸ σύστημα, σὲ οἰκουμε-
νικὴ διάσταση.
- Ὁ πρῶτος τοῦ ὁποίου τὸ ὄνομα συν-
δέεται ἀδιάσπαστα μὲ τὸν Τίμιο Σταυρό.
- Ὁ πρῶτος ποὺ κατασκευάζει ναὸ μὲ
συγκεκριμένο ἀρχιτεκτονικὸ ρυθμό.
- Ὁ πρῶτος ἱδρυτὴς τῆς Βυζαντινῆς
Αὐτοκρατορίας.
- Ὁ πρῶτος ποὺ ἐθεμελίωσε τὸν ἑλλη-
νοχριστιανικὸ πολιτισμό.
- Ὁ πρῶτος πολιτικὸς ἡγέτης ποὺ
ὑποστήριξε τὸν ὀρθόδοξο χριστιανικὸ
λαὸ τῆς Ἀνατολῆς.
Γιὰ ὅλους τοὺς λόγους αὐτοὺς καὶ
πολλοὺς ἄλλους εὐλαβούμεθα τὸν Ἅγιο
καὶ Μεγάλο Κωνσταντῖνο, τὸν σεβόμα-
στε, τὸν εὐγνωμονοῦμε καὶ τοῦ ἀπονέ-
μουμε τὴν τιμητικὴ προσκύνηση, ποὺ
ἀνήκει στοὺς ἁγίους, ποὺ ἀνακηρύττει
μὲ γνώση καὶ συνείδηση καὶ ἁγιοπνευ-
ματικὴ φώτιση ἡ ἀλάνθαστη μητέρα μας
Ἐκκλησία.

17. 16
ΑΓΙΟΙ, ΜΟΝΑΧΟΙ ΚΑΙ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΕΣ
Μη­τροπολίτου Δι­ο­κλεί­ας Καλ­λί­στου Ware
Δ
ὲν εἶ­ναι χω­ρὶς λό­γο ποὺ τὸ Βυ­ζάν­τιο
ἀ­πο­κλή­θη­κε «εἰ­κό­να τῆς οὐ­ρά­νιας
Ἱ­ε­ρου­σα­λήμ». Ἡ θρη­σκεί­α βρι­σκό­
ταν σὲ κά­θε πτυ­χὴ τῆς ζω­ῆς τοῦ Βυ­ζαν­
τί­ου. Οἱ γι­ορ­τὲς τοῦ Βυ­ζαν­τι­νοῦ ἦσαν
θρη­σκευ­τι­κὰ πα­νη­γύ­ρια· οἱ ἀ­γῶ­νες ποὺ
πα­ρα­κο­λου­θοῦ­σε στὸν Ἱπ­πό­δρο­μο ἄρ­χι­
ζαν μὲ ὕ­μνους· στὰ ἐμ­πο­ρι­κά του συμ­βό­
λαι­α ἐ­πι­κα­λεῖ­το τὴν Ἁγ. Τριά­δα καὶ ἔ­βα­ζε
σ᾿ αὐ­τὰ τὸ ση­μεῖ­ο τοῦ σταυ­ροῦ. Σή­με­ρα,
σὲ μί­α ἀ­θε­ο­λό­γη­τη ἐ­πο­χή, εἶ­ναι ἀ­δύ­να­το
νὰ κα­τα­λά­βου­με πό­σο τρο­με­ρὸ ἐν­δει­α­φέ­
ρον ἔ­δει­χνε ἡ κά­θε κοι­νω­νι­κὴ τά­ξη, οἱ
λα­ϊ­κοὶ καὶ οἱ κλη­ρι­κοί, οἱ φτω­χοὶ καὶ οἱ
ἀ­γράμ­μα­τοι, ἀλ­λὰ συ­νά­μα οἱ αὐ­λι­κοὶ καὶ
οἱ λό­γιοι γιὰ τὰ θρη­σκευ­τι­κὰ ζη­τή­μα­τα.
Ὁ βυ­ζαν­τι­νὸς ἐ­πί­σκο­πος δὲν ἦ­ταν
ἁ­πλῶς μί­α ἀ­πό­μα­κρη μορ­φὴ ποὺ πα­ρα­
κο­λου­θοῦ­σε ἀ­φ᾿ ὑ­ψη­λοῦ τὶς συ­νό­δους·
ἦ­ταν σὲ πολ­λὲς πε­ρι­πτώ­σεις καὶ ὁ ἀ­λη­
θι­νὸς πα­τέ­ρας γιὰ τὸν λα­ό του, ἕ­νας φί­
λος καὶ προ­στά­της στὸν ὁ­ποῖο­ὁ κό­σμος
στρε­φό­ταν μὲ ἐμ­πι­στο­σύ­νη ὅ­ταν βρι­σκό­
ταν σὲ ἀ­νάγ­κη. Τὴ μέ­ρι­μνα γιὰ τοὺς φτω­
χοὺς καὶ κα­τα­πι­ε­σμέ­νους ποὺ ἔ­δει­χνε ὁ
ἅγ. Ἰ­ω­άν­νης Χρυ­σό­στο­μος τὴ βρί­σκου­με
καὶ σὲ πολ­λοὺς ἄλ­λους. Ὁ ἅγ. Ἰ­ω­άν­νης
ὁ Ἐ­λε­ή­μων, Πα­τριά­ρχης Ἀ­λε­ξαν­δρείας
(πέ­θα­νε τὸ 619), πα­ρα­δείγ­μα­τος χά­ριν,
ἀ­φι­έ­ρω­νε ὅ­λον τὸν πλοῦ­το τῆς ἐ­πι­σκο­
πῆς του γιὰ νὰ βο­η­θεῖ ἐ­κεί­νους ποὺ ὀ­νό­
μα­ζε «ἀ­δελ­φοὺς καὶ ἀ­δελ­φές μου τοὺς
φτω­χούς». Ὅ­ταν στέ­ρε­ψαν οἱ δι­κοί του
πό­ροι ἔ­κα­νε ἔκ­κλη­ση στοὺς ἄλ­λους: Συ­
νή­θι­ζε νὰ λέ­ει, ὅ­πως μᾶς τὸ δι­έ­σω­σε κά­
ποι­ος σύγ­χρο­νός του, «πὼς ἂν κά­ποι­ος,
χω­ρὶς βέ­βαι­α νὰ τὸ κά­νει ἀ­πὸ ἔ­χθρα, γύ­
μνω­νε κά­ποι­ον πλού­σιο ἀ­πὸ τὰ πλού­τη
του γιὰ νὰ τὰ δώ­σει στοὺς φτω­χούς, δὲν
θὰ ἔ­κα­νε κα­κό. «Αὐ­τοὺς ποὺ ἐ­σὺ ὀ­νο­μά­
ζεις φτω­χοὺς καὶ ζη­τιά­νους», ἔ­λε­γε ὁ ἅγ.
Ἰ­ω­άν­νης, «ἐ­γὼ τοὺς ἀ­πο­κα­λῶ κυ­ρί­ους
καὶ βο­η­θούς μου. Για­τί αὐ­τοί, καὶ μό­νον
αὐ­τοί, μπο­ροῦν νὰ μᾶς βο­η­θή­σουν πραγ­
μα­τι­κὰ νὰ εἰ­σέλ­θου­με στὴ Βα­σι­λεί­α τῶν
Οὐ­ρα­νῶν». Ἡ Ἐκ­κλη­σί­α στὴ Βυ­ζαν­τι­νὴ
Αὐ­το­κρα­το­ρί­α δὲν πα­ρέ­βλε­πε τὶς κοι­νω­
νι­κὲς ὑ­πο­χρε­ώ­σεις της, καὶ μί­α ἀ­πὸ τὶς
κύ­ρι­ες λει­τουρ­γί­ες της ἦ­ταν τὸ φι­λαν­
θρω­πι­κὸ ἔρ­γο.
Ὁ μο­να­χι­σμὸς ἔ­παι­ζε ἀ­πο­φα­σι­στι­κὸ
ρό­λο στὴ θρη­σκευ­τι­κὴ ζω­ὴ τοῦ Βυ­ζαν­
τί­ου, ὅ­πως καὶ σὲ κά­θε ἄλ­λη Ὀρ­θό­δο­ξη
χώ­ρα. Πο­λὺ σω­στὰ ἔ­χει εἰ­πω­θεῖ πὼς «ὁ
κα­λύ­τε­ρος τρό­πος γιὰ νὰ δι­εισ­δύ­σει κά­
ποι­ος στὴν Ὀρ­θό­δο­ξη πνευ­μα­τι­κό­τη­τα
εἶ­ναι μέ­σῳ τοῦ μο­να­χι­σμοῦ. «Με­γά­λος
πλοῦ­τος μορ­φῶν πνευ­μα­τι­κῆς ζω­ῆς βρί­
σκε­ται μέ­σα στὴν Ὀρ­θο­δο­ξί­α, ἀλ­λὰ ὁ
Μο­να­χι­σμὸς πα­ρα­μέ­νει ἡ κλα­σσι­κό­τε­ρη
μορ­φὴ ἀ­π᾿ ὅ­λες». Ἡ μο­να­χι­κὴ ζω­ὴ ὡς
κα­θο­ρι­σμέ­νος θε­σμὸς ἐμ­φα­νί­στη­κε κα­τ᾿
ἀρ­χὰς στὴν Αἴ­γυ­πτο καὶ στὴ Συ­ρί­α τὸν
τέ­ταρ­το αἰ­ῶνα καὶ ἀ­πὸ ἐ­κεῖ ἐ­πε­κτά­θη­κε
ρα­γδαί­α σὲ ὁ­λό­κλη­ρη τὴ Χρι­στι­α­νοσύ­νη.
Δὲν εἶ­ναι σύμ­πτω­ση τὸ ὅ­τι ὁ μο­να­χι­σμὸς

18. 17
ἀ­να­πτύ­χθη­κε ἀ­μέ­σως με­τὰ τὴ με­τα­στρο­
φὴ τοῦ Κων­σταν­τί­νου, ὅ­ταν δη­λα­δὴ
ἔ­παυ­σαν οἱ δι­ωγ­μοὶ καὶ ὁ χρι­στι­α­νι­σμὸς
ἔ­γι­νε τῆς μό­δας. Οἱ μο­να­χοί, μὲ τὴν αὐ­
στη­ρή τους ζω­ή, ἔ­γι­ναν μάρ­τυ­ρες σὲ μί­α
ἐ­πο­χὴ ποὺ δὲν ὑ­φί­στα­το πλέ­ον τὸ μαρ­
τύ­ριο τοῦ αἵ­μα­τος· ἀ­πο­τε­λοῦ­σαν τὸ ἀν­τί­
βα­ρο σ᾿ ἕ­ναν κα­τε­στη­μέ­νο χρι­στι­α­νι­σμό.
Οἱ ἄν­θρω­ποι στὴ βυ­ζαν­τι­νὴ κοι­νω­νί­α
κιν­δύ­νευ­αν νὰ ξε­χά­σουν πὼς τὸ Βυ­ζάν­
τιο ἦ­ταν μί­α εἰ­κό­να καὶ ἕ­να σύμ­βο­λο, καὶ
ὄ­χι μί­α πραγ­μα­τι­κό­τη­τα· δι­έ­τρε­χαν τὸν
κίν­δυ­νο νὰ ταυ­τί­σουν τὴ Βα­σι­λεί­α τοῦ
Θε­οῦ μ᾿ ἕ­να ἐ­πί­γει­ο βα­σί­λει­ο. Οἱ μο­να­
χοί, ἀ­πο­συ­ρό­με­νοι στὴν ἔ­ρη­μο, ἐκ­πλή­
ρω­ναν ἕ­να προ­φη­τι­κὸ καὶ ἐ­σχα­το­λο­γι­κὸ
λει­τούρ­γη­μα στὴ ζω­ὴ τῆς Ἐκ­κλη­σί­ας.
Ὑ­πεν­θύ­μι­ζαν στοὺς χρι­στια­νοὺς πὼς ἡ
Βα­σι­λεί­α τοῦ Θε­οῦ δὲν εἶ­ναι ἐκ τοῦ κό­
σμου τού­του.
Ὁ Μο­να­χι­σμὸς ἔ­λα­βε τρεῖς κύ­ριες
μορ­φές, ποὺ εἶ­χαν καὶ οἱ τρεῖς ἐμ­φα­νι­
στεῖ στὴν Αἴ­γυ­πτο ἤ­δη ἀ­πὸ τὸ 350 μ.Χ.
καὶ πα­ρα­μέ­νουν ἐν ἰ­σχύ­ι μέ­χρι σή­με­ρα
στὴν Ὀρ­θό­δο­ξη Ἐκ­κλη­σί­α. Κα­τ᾿ ἀρ­χὴν
εἶ­ναι οἱ ἐ­ρη­μί­τες, ἀ­σκη­τὲς ποὺ ζοῦν μό­
νοι τους σὲ κα­λύ­βες ἢ σπη­λι­ές, ἀ­κό­μη καὶ
σὲ τά­φους, στὰ κλα­διὰ τῶν δέν­τρων καὶ
στὴν κο­ρυ­φὴ στύ­λων. Τὸ μέ­γα πρό­τυ­πο
τῆς ἐρη­μη­τι­κῆς ζω­ῆς εἶ­ναι ὁ πα­τέ­ρας τοῦ
ἴ­διου τοῦ μο­να­χι­σμοῦ, ὁ ἅγ. Ἀν­τώ­νιος
τῆς Αἰ­γύ­πτου (251-356). Με­τὰ ἔρ­χε­ται ἡ
κοι­νο­βια­κὴ ζω­ή, στὴν ὁ­ποί­α οἱ μο­να­χοὶ
μέ­νουν μα­ζὶ ὑ­πὸ κοι­νὸ κα­νό­να, σὲ ἕ­να
κα­θι­δρυ­μέ­νο μο­να­στή­ρι. Ἐ­δῶ πρω­το­πό­
ρος ὑ­πῆρ­ξε ὁ ἅγ. ΙΙαχώμιος τῆς Αἰ­γύ­πτου
(286-346), συν­τά­κτης τοῦ κα­νό­να τὸν
ὁ­ποῖ­ο ἀρ­γό­τε­ρα χρη­σι­μο­ποί­η­σε ὁ ἅγ. Βε­
νέ­δι­κτος στὴ Δύ­ση. Ὁ Μέ­γας Βα­σί­λει­ος,
ποὺ τὰ ἀ­σκη­τι­κά του γρα­πτὰ ἐ­πη­ρέ­α­σαν
ἀ­πο­φα­σι­στι­κὰ τὸν ἀ­να­το­λι­κὸ μο­να­χι­σμό,
ἦ­ταν σφο­δρὸς ὑ­πέρ­μα­χος τῆς κοι­νο­βια­
κῆς ζω­ῆς, ἂν καὶ ἐ­πη­ρε­ά­στη­κε μᾶλ­λον
πε­ρισ­σό­τε­ρο ἀ­πὸ τὰ Συ­ρια­κὰ πα­ρὰ τὰ
Πα­χω­μια­νὰ μο­να­στή­ρια ποὺ ἐ­πι­σκέ­φτη­
κε. Προ­σέ­δω­σε κοι­νω­νι­κὴ ἔμ­φα­ση στὸν
Μο­να­χι­σμό, πα­ρα­κι­νῶν­τας τὰ μο­να­στή­
ρια νὰ φρον­τί­ζουν γιὰ τοὺς ἀρ­ρώ­στους
καὶ τοὺς φτω­χούς, ἱ­δρύ­ον­τας νο­σο­κο­
μεῖ­α καὶ ὀρ­φα­νο­τρο­φεῖ­α, καὶ νὰ ἐρ­γά­
ζον­ται ἄ­με­σα γιὰ τὸ κα­λὸ ὁ­λό­κλη­ρης τῆς
κοι­νω­νί­ας. Ἐν γέ­νει ὅ­μως τὸν ἀ­να­το­λι­
ἉγιοςΜᾶρκος,Βενετία

19. 18
κὸ μο­να­χι­σμὸ τὸν ἀ­πα­σχο­λεῖ πο­λὺ λι­γό­
τε­ρο ἡ δρά­ση ἀ­π᾿ ὅ,τι τὸν δυ­τι­κό. Στὴν
Ὀρ­θο­δο­ξί­α τὸ πρω­ταρ­χι­κὸ κα­θῆ­κον ἑ­νὸς
μο­να­χοῦ εἶ­ναι ἡ ζω­ὴ τῆς προ­σευ­χῆς καὶ
μέ­σῳ αὐ­τῆς μπο­ρεῖ νὰ δι­ακο­νεῖ τούς ἄλ­
λους. Δὲν ἐν­δει­α­φέ­ρει τό­σο πο­λὺ τί κά­
νει ἕ­νας μο­να­χὸς, ὅ­σο τὸ τί εἶ­ναι. Τε­λι­κὰ
ὑ­πάρ­χει μί­α μορ­φὴ μο­να­χι­κῆς ζω­ῆς με­
τα­ξὺ τῶν δύο­πρώ­των, μί­α ἡμι-ε­ρη­μη­τι­
κὴ ζω­ή, «ἕ­νας μέ­σος δρό­μος», ὅ­που ἀν­τὶ
τῆς μιᾶς πο­λὺ ὀρ­γα­νω­μέ­νης κοι­νό­τη­τας
ὑ­πάρ­χει ἕ­να σύ­νο­λο μι­κρῶν οἰ­κη­μά­των
μὲ χα­λα­ρὴ σύν­δε­ση με­τα­ξύ τους, ὅ­που
τὸ κά­θε οἴ­κη­μα πε­ρι­λαμ­βά­νει πε­ρί­που
δύ­ο ἕ­ως ἕ­ξι μέ­λη, τὰ ὁ­ποῖα ζοῦν μα­ζὶ ὑ­πὸ
τὴν κα­θο­δή­γη­ση ἑ­νὸς Γέ­ρον­τα. Τὰ με­γά­
λα κέν­τρα τῆς ἡ­μι-ε­ρη­μι­τι­κῆς ζω­ῆς στὴν
Αἴ­γυ­πτο ἦ­ταν ἡ Νι­τρί­α καὶ ἡ Σκή­τη, τὰ
ὁ­ποῖα μὲ τὸ τέ­λος τοῦ τέ­ταρ­του αἰ­ῶ­να
εἶ­χαν δη­μι­ουρ­γή­σει πολ­λοὺς φη­μι­σμέ­
νους μο­να­χοὺς - τὸν Ἄμ­μω­να, ἱ­δρυ­τὴ
τῆς Νι­τρί­ας, τὸν Μα­κά­ριο τὸν Αἰ­γύ­πτιο
καὶ τὸν Μα­κά­ριο Ἀ­λε­ξαν­δρείας, τὸν Εὐά­
γριο Πον­τι­κὸ καὶ τὸν Ἀρ­σέ­νιο τὸν Με­
γά­λο. (Αὐ­τὸ τὸ ἡμι-ε­ρη­μι­τι­κὸ σύ­στη­μα
δὲν ἀ­παν­τᾶ­ται μό­νο στὴν Ἀ­να­το­λή, ἀλ­λὰ
καὶ στὴν ἀ­κρό­τα­τη Δύ­ση, στὸν Κελ­τι­κὸ
χρι­στι­α­νι­σμό.) Ἀ­πὸ τὴν ἀρ­χὴ ἡ μο­να­χι­κὴ
ζω­ὴ θε­ω­ρή­θη­κε σὲ Ἀ­να­το­λὴ καὶ Δύ­ση ὡς
μί­α κλή­ση γιὰ ἄν­δρες καὶ γυ­ναῖ­κες, καὶ
ὑ­πῆρ­χαν ἀ­να­ρίθ­μη­τα γυ­ναι­κεῖ­α μο­να­
στή­ρια.
Λό­γῳ αὐ­τῶν τῶν μο­να­στη­ρι­ῶν ἡ Αἴ­
γυ­πτος τοῦ τετάρ­του αἰ­ῶνα θε­ω­ρεῖ­το ὡς
μί­α δεύ­τε­ρη Ἁ­γί­α Γῆ καὶ αὐ­τοὶ ποὺ τα­ξί­
δευ­αν στὴν Ἱ­ε­ρου­σα­λὴμ θε­ω­ροῦ­σαν πὼς
τὸ προ­σκύ­νη­μά τους δὲν θὰ ὁ­λο­κλη­ρω­
νό­ταν ἂν δὲν πε­ρι­λάμ­βα­νε καὶ τὰ ἀ­σκη­
τή­ρια τοῦ Νεί­λου. Τὸν πέμ­πτο καὶ ἕ­κτο
αἰ­ῶνα τὰ σκῆ­πτρα στὸ μο­να­στι­κὸ κί­νη­μα
τὰ πῆ­ρε ἡ Πα­λαι­στί­νη, μὲ τὸν ἅγ. Εὐ­θύ­
μιο τὸν Με­γά­λο (πέ­θα­νε τὸ 473) καὶ τὸν
μα­θη­τὴ του ἅγ. Σάβ­βα (πέ­θα­νε τὸ 532).
Τὸ μο­να­στή­ρι ποὺ ἵ­δρυ­σε ὁ ἅγ. Σάβ­βας
στὴν κοι­λά­δα τοῦ Ἰ­ορ­δά­νη ἔ­χει μί­α ἀ­δι­
ά­λει­πτη ἱ­στο­ρί­α μέ­χρι σή­με­ρα· σ᾿ αὐ­τὴν
τὴν κοι­νό­τη­τα ἀ­νῆ­κε ὁ ἅγ. Ἰ­ω­άν­νης Δα­
μα­σκη­νός. Ἡ Μο­νὴ τῆς Ἁγ. Αἰ­κα­τε­ρί­νης
τοῦ ὄ­ρους Σι­νᾶ, ἱ­δρυ­μέ­νη ἀ­πὸ τὸν αὐ­
το­κρά­το­ρα Ἰ­ου­στι­νια­νὸ (βα­σί­λε­ψε 527-
565), ἔ­χει σχε­δὸν τὴν ἴ­δια ἀ­δι­ά­λει­πτη
ἱ­στο­ρί­α. Ὅ­ταν ἡ Πα­λαι­στί­νη καὶ τὸ Σι­νᾶ
ἔ­πε­σαν στὰ χέ­ρια τῶν Ἀ­ρά­βων, τὰ σκῆ­
πτρα τοῦ μο­να­χι­σμοῦ πέ­ρα­σαν, τὸν ἔ­να­
το αἰ­ῶ­να, στὴ Βυ­ζαν­τι­νὴ Αὐ­το­κρα­το­ρί­α,
στὴ Μο­νὴ τοῦ Στου­δί­ου, στὴν Κων­σταν­
τι­νού­πο­λη. Ὁ ἅγ. Θε­ό­δω­ρος, ποὺ ἔ­γι­νε
ἡ­γού­με­νος ἐ­κεῖ τὸ 799, ἐ­πα­νε­νερ­γο­ποί­
η­σε τὴν κοι­νό­τη­τα, ἀ­να­θε­ώ­ρη­σε τὸν κα­
νο­νι­σμό της καὶ ἔ­τσι προ­σέλ­κυ­σε με­γά­λο
πλῆ­θος μο­να­χῶν.
Ἀ­πὸ τὸν δέ­κα­το αἰ­ῶνα ὁ Ἄ­θω­νας ἔ­γι­
νε τὸ κύ­ριο κέν­τρο τοῦ Ὀρ­θοδόξου Μο­
να­χι­σμοῦ. Ὁ Ἄ­θω­νας εἶ­ναι μί­α βρα­χώ­δης
χερ­σό­νη­σος στὴ Βό­ρεια Ἑλ­λά­δα ποὺ εἰ­
σχω­ρεῖ στὸ Αἰ­γαῖ­ο καὶ κα­τα­λή­γει σὲ μί­α
κο­ρυ­φὴ ὕ­ψους πε­ρί­που 2.000μ. Γνω­στὸς
ὡς «Ἅ­γιον Ὄ­ρος», ὁ Ἄ­θω­νας πε­ρι­λαμ­βά­
νει εἴ­κο­σι «κυ­ρί­αρ­χες» μο­νὲς καὶ ἕ­να με­
γά­λο ἀ­ριθ­μὸ μι­κρό­τε­ρων κτι­σμά­των κα­
θὼς καὶ ἐ­ρη­μη­τή­ρια. Ὁ­λό­κλη­ρη ἡ χερ­
σό­νη­σος εἶ­ναι ἀ­φι­ε­ρω­μέ­νη ἐξ ὁ­λο­κλή­ρου
στὴ μο­να­στι­κὴ δι­α­βί­ω­ση, καὶ τὴν ἐ­πο­χὴ
τῆς με­γά­λης του ἀκ­μῆς λέ­γε­ται πὼς πε­
ρι­λάμ­βα­νε γύ­ρω στοὺς σα­ράν­τα χι­λιά­δες
μο­να­χούς. Ἡ Με­γί­στη Λαύ­ρα, ἡ με­γα­
λύ­τε­ρη ἀ­πὸ τὶς εἴ­κο­σι κυ­ρί­αρ­χες μο­νές,
ἔ­χει ἡ ἴ­δια ἀ­να­δεί­ξει 20 πα­τριά­ρχες καὶ
144 ἐ­πι­σκό­πους: αὐ­τὸ δί­νει κά­ποι­α ἰ­δέ­α
γιὰ τὴ ση­μα­σί­α ποὺ ἔ­χει ὁ Ἄ­θω­νας στὴν
ὀρ­θό­δο­ξη ἱ­στο­ρί­α.
Δὲν ὑ­πάρ­χουν «Τά­ξεις» στὸν ὀρ­θό­
δο­ξο μο­να­χι­σμό. Στὴ Δύ­ση ὁ μο­να­χὸς
ἀ­νή­κει στοὺς Καρ­θου­σια­νούς, στοὺς
Σι­στερ­σια­νοὺς ἢ σὲ κά­ποι­α ἄλ­λη Τά­ξη·
στὴν Ἀ­να­το­λὴ εἶ­ναι ἁ­πλῶς μέ­λος μιᾶς
με­γά­λης ἀ­δελ­φό­τη­τας ποὺ πε­ρι­λαμ­βά­νει
ὅ­λους τούς μο­να­χοὺς καὶ τὶς μο­να­χές,
σὲ ὁ­ποι­ο­δή­πο­τε μο­να­στή­ρι κι ἂν ἀ­νή­κει
ὁ κα­θέ­νας ἢ ἡ κα­θε­μί­α. Δυ­τι­κοὶ συγ­
γρα­φεῖς με­ρι­κὲς φο­ρὲς ἀ­πο­κα­λοῦν τοὺς
Ὀρ­θό­δο­ξους μο­να­χοὺς «Βα­σι­λεια­νοὺς

20. 19
μο­να­χοὺς» ἢ «μο­να­χούς τῆς Βα­σι­λεί­ου
Τά­ξε­ως», ἀλ­λὰ αὐ­τὸ δὲν εἶ­ναι σω­στό. Ὁ
ἅγ. Βα­σί­λει­ος εἶ­ναι μί­α σπου­δαί­α μορ­
φὴ στὸν ὀρ­θό­δο­ξο μο­να­χι­σμό, ἀλ­λὰ δὲν
ἵ­δρυ­σε κά­ποι­α Τά­ξη, καὶ πα­ρό­λο ποὺ δύ­ο
ἔρ­γα του εἶ­ναι γνω­στὰ ὡς Ἐ­κτε­νεῖς Κα­
νό­νες καὶ Βρα­χεῖς Κα­νό­νες δὲν μπο­ροῦν
κα­θό­λου νὰ συγ­κρι­θοῦν μὲ τὸν Κα­νό­να
τοῦ ἁγ. Βε­νε­δί­κτου.
Μί­α χα­ρα­κτη­ρι­στι­κὴ μορ­φὴ τοῦ ὀρ­
θό­δο­ξου μο­να­χι­σμοῦ εἶ­ναι ὁ «Γέ­ρον­τας»
(στὰ ρω­σι­κὰ στά­ρετς, πληθ, στάρ­τσι). Ὁ
Γέ­ρον­τας εἶ­ναι ἕ­νας μο­να­χὸς μὲ πνευ­
μα­τι­κὴ δι­ά­κρι­ση καὶ σο­φί­α, τὸν ὁ­ποῖ­ον
οἱ ἄλ­λοι, εἴ­τε μο­να­χοὶ εἴ­τε κο­σμι­κοὶ τὸν
ἀ­πο­δέ­χον­ται ὡς πνευ­μα­τι­κό τους κα­θο­
δη­γη­τή. Με­ρι­κὲς φο­ρὲς εἶ­ναι ἱ­ε­ρέ­ας, ἀλ­
λὰ συ­νή­θως εἶ­ναι ἕ­νας ἁ­πλὸς μο­να­χός·
δὲν ἔ­χει λά­βει κα­μμιὰ εἰ­δι­κὴ χει­ρο­το­νί­α
ἢ το­πο­θέ­τη­ση γιὰ τὸ ἔρ­γο τοῦ Γέ­ρον­τα,
ἀλ­λὰ κα­θο­δη­γεῖ­ται σ᾿ αὐ­τὸ ὑ­πὸ τὴν ἄ­με­
ση ἐ­πί­νευ­ση τοῦ Ἁγ. Πνεύ­μα­τος. Σ᾿ αὐ­τὸ
τὸ λει­τούρ­γη­μα μπο­ροῦν νὰ προ­σκλη­
θοῦν ἄν­δρες καὶ γυ­ναῖ­κες, ἐ­πει­δὴ εἶ­ναι
γνω­στὸ πὼς στὴν Ὀρ­θο­δο­ξί­α ὑ­πάρ­χουν
«πνευ­μα­τι­κὲς μη­τέ­ρες» ὅ­πως καὶ «πνευ­
μα­τι­κοὶ πα­τέ­ρες». Ὁ Γέ­ρον­τας δι­α­κρί­νει
μ᾿ ἕ­να συγ­κε­κρι­μέ­νο καὶ πρα­κτι­κὸ τρό­πο
ποιὸ εἶ­ναι τὸ θέ­λη­μα τοῦ Θε­οῦ, σὲ σχέ­
ση μὲ τὸν κά­θε ἄν­θρω­πο ποὺ ἔρ­χε­ται νὰ
τὸν συμ­βου­λευ­τεῖ: αὐ­τὸ εἶ­ναι τὸ ἰ­δι­αί­τε­
ρο χά­ρι­σμα τοῦ Γέ­ρον­τα. Ὁ ἀρ­χαι­ό­τε­ρος
καὶ γνω­στό­τε­ρος Γέ­ρον­τας ἦ­ταν ὁ ἴ­διος
ὁ Μέ­γας Ἀν­τώ­νιος. Τὸ πρῶ­το μέ­ρος τῆς
ζω­ῆς του, ἀ­πὸ τὰ δέ­κα ὀ­κτὼ
μέ­χρι τὰ πε­νήν­τα πέν­τε
του, τὸ πέ­ρα­σε σὲ ἀ­πο­μό­νω­
ση καὶ ἀ­να­χώ­ρη­ση. Κα­τό­
πιν, πα­ρό­λο ποὺ συ­νέ­χι­σε
νὰ ζεῖ στὴν ἔ­ρη­μο, ἐγ­κα­τέ­
λει­ψε τὴ ζω­ὴ τῆς πλή­ρους
ἀ­πο­μό­νω­σης, καὶ ἄρ­χι­σε νὰ
δέ­χε­ται ἐ­πι­σκέ­πτες. Γύ­ρω
του μα­ζεύ­τη­καν ἀρ­κε­τοὶ
μα­θη­τὲς του, καὶ πέ­ρα ἀ­π᾿
αὐ­τοὺς τοὺς μα­θη­τὲς του
ὑ­πῆρ­χε ἕ­νας πο­λὺ εὐ­ρύ­
τε­ρος κύ­κλος ἀν­θρώ­πων
ποὺ ἔρ­χον­ταν, συ­χνὰ ἀ­πὸ
μα­κρι­νὰ μέ­ρη, γιὰ νὰ τὸν
συμ­βου­λευ­τοῦν· ἦ­ταν τέ­
τοι­ο τὸ ρεῦ­μα τῶν προ­σκυ­
νη­τῶν, ὥ­στε, σύμ­φω­να μὲ
τὸν βι­ο­γρά­φο του ἅγ. Ἀ­θα­
νά­σιο, ἔ­γι­νε ὁ για­τρὸς ὅ­λης
τῆς Αἰ­γύ­πτου. Ὁ Μέ­γας Ἀν­τώ­νιος εἶ­χε
πολ­λοὺς δι­α­δό­χους, καὶ στοὺς πε­ρισ­σό­τε­
ρους βρί­σκου­με τὴν ἴ­δια σει­ρὰ ἐ­ξω­τε­ρι­
κῶν γε­γο­νό­των τὴν ἀ­πό­συρ­ση μὲ σκο­πὸ
τὴν ἐ­πά­νο­δο. Ὁ μο­να­χὸς πρέ­πει πρῶ­τα
νὰ ἀ­πο­συρ­θεῖ, καὶ νὰ μά­θει στὴν ἡ­συ­χί­α
τὴν ἀ­λή­θεια γιὰ τὸν Θε­ὸ καὶ τὸν ἑ­αυ­τό
του. Κα­τό­πιν, με­τὰ τὴ μα­κρὰ καὶ ἔν­το­νη
προ­ε­τοι­μα­σί­α στὴν ἀ­πο­μό­νω­ση, ἔ­χον­τας
ἀ­πο­κτή­σει τὸ χά­ρι­σμα τῆς δι­ά­κρι­σης, τὸ
τό­σο ἀ­ναγ­καῖ­ο γιὰ ἕ­να Γέ­ρον­τα, μπο­ρεῖ
νὰ ἀ­νοί­ξει τὴν πόρ­τα τοῦ κελ­λιοῦ του
καὶ νὰ δε­χτεῖ τὸν κό­σμο ἀ­πὸ τὸν ὁ­ποῖ­ο
εἶ­χε πρὶν ἀ­πο­μα­κρυν­θεῖ.
Στὴν καρ­διὰ τοῦ χρι­στι­α­νι­κοῦ πο­λι­
τεύ­μα­τοςτοῦΒυ­ζαν­τί­ουβρι­σκό­τανὁΑὐ­

21. 20
το­κρά­το­ρας, ποὺ δὲν ἦ­ταν ἕ­νας συ­νη­θι­
σμέ­νος κυ­βερ­νή­της, ἀλ­λὰ ὁ ἐκ­πρό­σω­πος
τοῦ Θε­οῦ πά­νω στὴ γῆ. Ἂν τὸ Βυ­ζάν­τιο
ἦ­ταν ἡ εἰ­κό­να τῆς οὐ­ρά­νιας Ἱ­ε­ρου­σα­λήμ,
τό­τε ἡ ἐ­πί­γεια μο­ναρ­χί­α τοῦ Αὐ­το­κρά­
το­ρα ἦ­ταν ἡ εἰ­κό­να τῆς μο­ναρ­χί­ας τοῦ
Θε­οῦ πά­νω στὴ γῆ·
στὴν Ἐκ­κλη­σί­α οἱ
ἄν­θρω­ποι προ­σκυ­
νοῦ­σαν τὴν εἰ­κό­να
τοῦ Χρι­στοῦ, καὶ
στὸ πα­λά­τι προ­σέ­
πε­φταν μπρο­στὰ
στὴ ζων­τα­νὴ εἰ­κό­
να τοῦ Θε­οῦ στὸν
Αὐ­το­κρά­το­ρα. Τὸ
πο­λυ­δαί­δα­λο πα­
λά­τι, ἡ Αὐ­λὴ μὲ τὸ
ἐ­κλε­πτυ­σμέ­νο τε­
λε­τουρ­γι­κό, ἡ αἴ­
θου­σα τοῦ θρό­νου
ὅ­που μη­χα­νι­κὰ
λι­ον­τά­ρια βρυ­χι­
οῦν­ταν καὶ μου­σι­
κὰ πτη­νὰ τρα­γου­
δοῦ­σαν: ὅ­λα αὐ­τὰ
τὰ πράγ­μα­τα ἦσαν
σχε­δι­α­σμέ­να γιὰ νὰ
φα­νε­ρώ­νουν τὴν
ἰ­δι­ό­τη­τα τοῦ Αὐ­το­
κρά­το­ρα ὡς ἐκ­προ­
σώ­που τοῦ Θε­οῦ.
«Μ᾿ αὐ­τὰ τὰ μέ­
σα», ἔ­γρα­φε ὁ Αὐ­
το­κρά­το­ρας Κων­
σταν­τῖ­νος Ζ΄ Πορ­
φυ­ρο­γέν­νη­τος,
«προ­βάλ­λου­με τὴν
ἁρ­μο­νι­κὴ κί­νη­ση τοῦ Δη­μι­ουρ­γοῦ Θε­οῦ
μέ­σα στὸ σύμ­παν, ἐ­νῷ ἡ αὐ­το­κρα­το­ρι­κὴ
ἐ­ξου­σί­α δι­α­κρα­τεῖ­ται κα­τ᾿ ἀ­να­λο­γί­α καὶ
τά­ξη». Ὁ αὐ­το­κρά­το­ρας κα­τεῖ­χε μί­α εἰ­δι­
κὴ θέ­ση στὴ λα­τρεί­α τῆς Ἐκ­κλη­σί­ας: δὲν
μπο­ροῦ­σε φυ­σι­κὰ νὰ τε­λέ­σει τὴ θεί­α Εὐ­
χα­ρι­στί­α, ἀλ­λὰ κοι­νω­νοῦ­σε μὲ «τὸν τρό­
πο τῶν ἱ­ε­ρέ­ων», -λαμ­βά­νον­τας στὰ χέ­ρια
του τὸν κα­θα­γι­α­σμέ­νο ἄρ­το καὶ πί­νον­τας
ἀ­πὸ τὸ πο­τή­ριο ἀν­τὶ νὰ κοι­νω­νή­σει μὲ
τὸ κο­χλιά­ριο-, κή­ρυσ­σε, καὶ σὲ ὁ­ρι­σμέ­
νες γι­ορ­τὲς μά­λι­στα θυ­μι­ά­τι­ζε τὴν ἁ­γί­α
Τρά­πε­ζα. Τὰ ἄμ­φια, ποὺ φο­ροῦν τώ­ρα οἱ
ὀρ­θό­δο­ξοι ἐ­πί­σκο­ποι, ἦ­σαν ἡ στο­λὴ ποὺ
κά­πο­τε φο­ροῦ­σε ὁ Αὐ­το­κρά­το­ρας στὴν
ἐκ­κλη­σί­α.
Ἡ ζω­ὴ τοῦ
Βυ­ζαν­τί­ου ἀ­πο­
τε­λοῦ­σε ἕ­να ἑ­νια­
ῖο ὅ­λο, καὶ δὲν
ὑ­πῆρ­χε καμ­μία­
σα­φὴς δι­α­χω­ρι­
στι­κὴ γραμ­μὴ
με­τα­ξύ τοῦ θρη­
σκευ­τι­κοῦ καὶ
τοῦ κο­σμι­κοῦ,
με­τα­ξὺ Ἐκ­κλη­
σί­ας καὶ Πο­λι­
τεί­ας: καὶ οἱ δύ­ο
θε­ω­ροῦν­ταν ὡς
τμή­μα­τα ἑ­νὸς μό­
νου ὀρ­γα­νι­σμοῦ.
Γι᾿ αὐ­τὸ ἦ­ταν
ἀ­να­πό­φευ­κτο ὁ
Αὐ­το­κρά­το­ρας
νὰ παί­ζει ἕ­ναν τέ­
τοι­ο ἐ­νερ­γη­τι­κὸ
ρό­λο στὶς ὑ­πο­θέ­
σεις τῆς Ἐκ­κλη­
σί­ας. Ὅ­μως δὲν
μπο­ρεῖ κα­νεὶς
νὰ κα­τη­γο­ρήσει
ταυ­τό­χρο­να τὸ
Βυ­ζάν­τιο γιὰ
Και­σα­ρο­πα­πι­σμό,
γιὰ ὑ­πο­τα­γὴ τῆς
Ἐκ­κλη­σί­ας στὴν
Πο­λι­τεί­α. Ἂν καὶ Ἐκ­κλη­σί­α καὶ Πο­
λι­τεί­α σχη­μά­τι­ζαν ἕ­να ὀρ­γα­νι­κὸ σύ­νο­
λο, ὅ­μως μέ­σα σ᾿ αὐ­τὸν τὸν ὀρ­γα­νι­σμὸ
ὑ­πῆρ­χαν δύ­ο δι­α­κε­κρι­μέ­να στοι­χεῖ­α, ἡ
ἱ­ε­ρω­σύ­νη (sacerdotium) καὶ ἡ αὐ­το­κρα­
το­ρι­κὴ ἐ­ξου­σί­α (imperium)· ἂν καὶ τὰ
στοι­χεῖ­α αὐ­τὰ συ­νερ­γά­ζον­ταν στε­νά, τὸ
κα­θέ­να βρι­σκό­ταν στὴ δι­κή του σφαῖ­ρα
αὐ­το­νο­μί­ας. Με­τα­ξύ τους ὑ­πῆρ­χε μί­α