9

1. 1

2. IX ангийн газар зүйн
теле хичээл
Нар,сар,дэлхийн харилцан
байрлал,үрдагавар

3.  Хичээлийн зорилго
3
Нар, сар, дэлхийн хөдөлгөөнийг туршилтаар
харуулж, үр дагаварыг газарзүйн шинжлэх
ухааны үүднээс тайлбарлах

4.  Хичээлийн зорилт
4
1. Нар, сар, дэлхийн хөдөлгөөнийг туршилтаар
харуулах
2. Нар, сарны хиртэлтийг бичлэгээр үзүүлэх
3. Арга, билгийн тооллын ялгаатай байгаа
шалтгааныг тайлбарлах

5. 5
Хичээлийн
агуулга
Дэлхийнарыг тойрох
хөдлгөөн
1
Нар,сарны хиртэлт3
Сар дэлхийгтойрох
хөдөлгөөн
2
4 Арга,билгийн
тоолол

6. 6
* Нар
* Сар
* Дэлхий
* Аргын тоолол
* Билгийн тоолол
* Илүү сар
* Нарны хиртэлт
* Сарны хиртэлт
Түлхүүр үгс

7. Бид шинэ оныг яагаад хоёр удаа
тэмдэглэдэг вэ?
Бид жилд хоёр удаа буюу 12 сарын 31-нд “Шинэ жилийн баяр”,
хоёрдугаар сард “Цагаан сар”, гэж тэмдэглэдэг. Энэ нь хоёр
өөр тооллоор жил, сарыг тооцсонтой холбоотой юм.

8. Туршилт
1
8
Теллу
р

9. 9
Дэлхийн нарыг тойрох замыг орбитын зам гэнэ, Урт нь 940 сая км байдаг.
Дэлхий дундажаар 30 км/сек хурдтайгаар 365 хоног 5 цаг 48 минутанд энэ
замыг туулдаг. Энэ хугацааг жил гэнэ. Орбитын хавтгайг шар замын
хавтгай гэнэ.

10. 10
Нар дэлхий хоёрын хоорондох зай 150 сая км боловч 1 сарын 3-нд
30,3 км/сек хурдтайгаар 147 сая км болж ойртохыг перигелий, 7
сарын 4-нд 24,3 км/сек хурдтайгаар 152 сая км болж холдохыг
афелий гэж нэрлэнэ.
Улирал солигддоггол шалтгаан
1, Дэлхийн тэнхлэг хазгай байдагтай холбоотой. Дэлхий эргэлтийн тэнхлэг орбитын
хатгайдаа перпендикулярбиш, 66,5⁰-ынөнцгөөрбосоошугамд 23,5⁰хазгай оршино.
2. Энэ тэнхлэгийн хазайлтын өнцөг нь нарыг тойрох явцад хэвээр хадгалагдан үлдэнэ. Үүнээс
болооддэлхийхойд баөмнөд талаараа ээлжлэннар луухазайж улирлынялгааүүсдэг.
Аргын тоолол нь нарыг тойрох дэлхийн хөдөлгөөнийг
тооцсон тоолол юм. Дэлхий нарыг 365 хоногт 1 бүтэн тойрох
хугацааг аргын жил гэнэ. Нэг жилийн хугацаанд 12 сар, 4
улирал ээлжлэн солигдоно.

11. 11
Нар, дэлхий, хоёрын дунд сар орж, нэг шугам дээр давхцсан
тохиолдолд, нарыг халхлах үзэгдэл явагдахыг нарны
хиртэлтгэнэ.

12. 12

13. Сар шинийн баярыг яагаад аргын
тооллын тогтмол нэг өдөр
тэмдэглэдэггүй вэ?

14. 14
Сар дэлхийн нэгэн адил
тэнхлэгээ эргэхээс гадна 29,5
хоногт дэлхийг тойрон эргэнэ.
Сар дэлхий рүү зөвхөн нэг
талаараа хардаг. Энэ эргэлтээс
болж нар, сар, дэлхий гурвын
харилцан байрлал өөрчлөгдөн
сар өөр өөр хэлбэртэй
харагддаг. Нар, сарны хиртэлт
тохиох нь ч үүнтэйхолбоотой.

15. 15
Сарны харагдах хэлбэр (фаз)

16. 16

17. 17
Нарны календарь нь дэлхий нарыг тойрох хөдөлгөөнд
үндэслэгдэн зохиогдсон бөгөөд нэг жилийн хугацааг тропикийн
жил (365 хоног 5 цаг 48 мин 46 сек)-ээр авч “Аргын жил” гэж
нэрлэдэг.
Сарны календарь нь сарны нэг төрлийн хэлбэр дахин давтагдах
хугацаанд (29.5) үндэслэн зохиосон тоолол юм. Сар нэг удаа
дэлхийг тойрох хугацааг нэг сар гэж үздэг энэ тооллыг “Билгийн
тоолол” гэж нэрлэх ба Азийн улс орнууд хэрэглэнэ. Энэ
календарьт сарууд нь 29 (бага сар) ба 30 (их сар) хоногтойгоор
ээлжилдэг.
Арга бабилгийн тоолол гэж юу вэ?

18. 18
Билгийн тооллоор нэг жил нь (29,5 хоног *12 сар = 354
хоног) аргын тооллын жилээс (365 хоног) даруй 11
хоногоор дутуу учир энэ хоёр тоолол зөрдөг. Иймд
билгийн тооллын 3 жил тутам дээрх зөрүүг
нийлүүлсээр нэг илүү сар оруулж тоолох ба үүнийг
илүү сар гэнэ. Ингэж хоёуланг нь хослуулж тоолохыг
арга, билгийн тоололгэжнэрлэнэ.
Илүү сар

19. 19
2020 оны 10-р сарын 03
Шинийн 17-н Бархасбадь
гараг
Арга Билиг
Даваа - Сумьяа
Мягмар - Ангараг
Лхагва - Буд
Пүрэв - Бархасбадь
Баасан - Сугар
Бямба - Санчир
Ням - Адьяа

20. 20

21. 21
Нар Дэлхий Сар
Даалгавар 1
Сар хиртэхүед нар сардэлхий 3ямарбайрлалд орших
вэ?

22. 22
Даалгавар 2
Нар хиртэх үед нар сар дэлхий 3 ямар байрлалд орших
вэ?
Нар Сар Дэлхий

23. 23
Даалгавар 3
Яагаад илүүсар үүсдэгвэ?
29,5*12 (сар) = 354 хоног
365 (арга) - 354 (билиг) = 11 хоног
11 хоног * 3 жил = 33 хоног буюу 1 сар

24. 24
Даалгавар 4
Нэгжилд хэдэнудаатэргэл сар гарах вэ?
12 ба 13 удаа

25.  Хичээлийн дүгнэлт
25
 Нар, сар, дэлхийн хөдөлгөөн нь цаг хугацааг хэмжих нэгж
буюу хоногийн хэмнэл, улирал солигдох шалтгаан болдог.
 Нар, сар, дэлхийн хөдөлгөөний харилцан байрлалаас
хамаарч нар, сарны хиртэлт хэмээх өвөрмөц үзэгдэл
явагдана.
 Манай оронд дээр үеэс сарны ба нар-сарны календарийг
хэрэглэж ирсэн бөгөөд 1922 оноос эхлэн нарны
календарийг албан ёсоор хэрэглэж эхэлсэн.

26. 26
Теле хичээлийн гэрийн
даалгаварСурах бичиг
Хуудас 16