1. Η απώλεια στη ζωή του παιδιού
Ελένη Αναστασοπούλου
Σχ. Σύμβουλος Προσχολικής Αγωγής 33ης Περιφέρειας
Καστοριά
Δεκέμβριος 2013

2. Ο άνθρωπος από τη μέρα που γεννιέται είναι
εκτεθειμένος σε ματαιώσεις, στερήσεις και απώλειες.
Η πρώτη μεγάλη απώλεια σηματοδοτείται από την ίδια
τη γέννησή μας. Χάνουμε τη ζεστασιά, την ασφάλεια
της μήτρας και βιώνουμε, θρηνούμε το φόβο του
πρώτου αποχωρισμού. Στη συνέχεια πρώτη η μητέρα
φροντίζει το παιδί αλλά και του στερεί πράγματα. Έτσι
αρχίζει και η διαφοροποίηση του καλού και του κακού.
Π.χ Το στήθος της μάνας είναι καλό όταν είναι
διαθέσιμο και κακό όταν σταματά ο θηλασμός.

3. Οι βιωμένες συγκρούσεις των αντίθετων εννοιών
όπως δεσμός-χωρισμός, συνάντηση-αποχώρηση,
αποδοχή-απόρριψη που συμβαίνουν σ΄ όλη τη
διάρκεια της συναισθηματικής μας ζωής είναι
ιδιαίτερης σημασίας Οι μεν μας οδηγούν σε
συναισθήματα αγάπης, τρυφερότητας, συναίσθησης,
φιλίας κλπ . Οι δε σε συναισθήματα άγχους,
απόρριψης, θλίψης κλπ. Ακόμη και η ανάπτυξη της
ικανότητα για κριτική σκέψη σχετίζεται με την έννοια
του αποχωρισμού. Ένας άνθρωπος με ώριμη σκέψη
μπορεί να ερμηνεύσει, να συνδυάσει ή ν’ απορρίψει
υιοθετημένες στάσεις και σκέψεις του ίδιου, των
άλλων ή του παρελθόντος.

4. Η έννοια της οι απώλειας στα παιδιά καλύπτει είναι
μεγάλο εύρος: κυμαίνεται από το παιχνίδι ή το
αγαπημένο κατοικίδιο, ζωάκι που χάνει ένα μικρό
παιδί, τη μετανάστευση της οικογένειας, το διαζύγιο, τη
σοβαρή ασθένεια που απειλεί το ίδιο το παιδί, το
θάνατο από φυσικές καταστροφές (πλημμύρες,
σεισμός), τα ατυχήματα, τους φόνους, τους πολέμους,
έως την εξαιρετικά επώδυνη απώλεια αγαπημένου
προσώπου. Ο τελευταίος αποχωρισμός, η οριστική
απώλεια είναι αυτή του θανάτου. Όσο πιο νωρίς κανείς
αποδεχτεί την παροδικότητα των καταστάσεων και της
ζωής τόσο πιο εύκολα κι αποτελεσματικά θα
διαχειριστεί το φόβο κάθε απώλειας κι εν τέλει το φόβο
του θανάτου.

5. Τα μικρά παιδιά, τα οποία δεν έχουν ακόμη αυτή την
ικανότητα βιώνουν κι εκφράζουν την απώλεια με
διαφορετικούς τρόπους σε κάθε αναπτυξιακή φάση και
δυσκολεύονται στην κατανόηση μιας απώλειας
Ο οριστικός χαρακτήρας και το αμετάκλητό της,
κατανοείται μόνον όταν το παιδί αναπτύσσεται γνωστικά
και είναι ικανό για λειτουργική σκέψη.
Οι επαναληπτικές ερωτήσεις που συχνά θέτουν τα
παιδιά είναι ένα μέσο κατανόησης της αμεταβλητότητας
της απώλειας. Ένα «τεστ» για να βεβαιωθούν ότι το
γεγονός δεν έχει αλλάξει. Όταν δεν παίρνουν ακριβείς
πληροφορίες, κατασκευάζουν με τη φαντασία τους μια
ιστορία, για να καλύψουν τα κενά. Αυτή η ιστορία μπορεί
να είναι πιο ακραία και πιο τρομακτική για το παιδί από
το πραγματικό γεγονός.

6. Εν κατακλείδι, η βίωση του αποχωρισμού και της
απώλειας, μικρής ή μεγάλης, είναι μια σημαντική
συναισθηματική κατάσταση και ταυτόχρονα επώδυνη
και κάποιες φορές απειλητική.
Για να διατηρήσει ο άνθρωπος
την ψυχική του
ισορροπία, σ’ αυτό το περιβάλλον απειλητικότητας,
παροδικότητας, απαγορεύσεων, στερήσεων και
απωλειών, αναγκάζεται να αναπτύξει, μηχανισμούς
άμυνας. Η διαδικασία αυτή γίνεται ασυνείδητα, κατά τη
περίοδο της προσχολικής ηλικίας. Οι αμυντικοί αυτοί
μηχανισμοί διαμορφώνουν κι επηρεάζουν
το
χαρακτήρα και την προσωπικότητα του ανθρώπου.
Ανάλογα με τους μηχανισμούς που αναπτύσσει
μαθαίνει ν’ αποφεύγει ή να διαχειρίζεται τα έντονα και
απειλητικά συναισθήματα όπως το άγχος, τη θλίψη,
την ενοχή και διατηρεί την αυτοεκτίμησή του.

7. Μηχανισμοί άμυνας:
Απόσυρση και άρνηση: όταν δεν αντέχουμε κάτι, καταφεύγουμε σε
ονειροπολήσεις ή σε μια φανταστική πραγματικότητα.
Εξιδανίκευση και υποτίμηση: όταν θεωρώ τον άλλο σπουδαίο νιώθω
σιγουριά, ή αντίθετα υποτιμώ τον άλλον γιατί δεν αντέχω την κριτική του.
Προβολή και η ενδοβολή: όταν ένα εσωτερικό προσωπικό φαινόμενο
(π.χ. ζηλεύω), παρερμηνεύεται από το άτομο και γίνεται αντιληπτό ως
εξωτερικό, του ‘άλλου (π.χ. ο άλλος με ζηλεύει) ή αντίθετα ταύτιση με
κάποιο πρόσωπο με κίνδυνο την επιθετική συμπεριφορά.
Απώθηση: όταν κάτι που μας προξενεί ιδιαίτερη αναστάτωση το ξεχνάμε
Ακύρωση : όταν συνειδητά ή ασυνείδητα αντισταθμίζουμε μια στάση ή
συμπεριφορά με κάποια άλλη. π.χ γούρια, το δώρο μετά από ένα
τσακωμό κλπ
Μετάθεση : όταν κατευθύνουμε ένα συναίσθημα, μια συμπεριφορά από
την αιτία αντικείμενο που τα προκαλεί σε κάτι άλλο π.χ ρατσισμός,
τσακωμοί
Ταύτιση: όταν κάποιος ταυτίζεται με τον επιτιθέμενο ή με ήρωες ή με
τον γονέα - οιδιπόδειο κλπ
Εκλογίκευση, εκδραμάτιση κλπ ,κλπ

8. Η απώλεια οδηγεί στο πένθος και στον θρήνο. Σύμφωνα
με τον Worden (1996), ως «θρήνος» ορίζεται η πρωταρχική
συγκινησιακή αντίδραση στην απώλεια, οι σκέψεις και τα
συναισθήματά του, η αντίδραση που εκδηλώνεται με
διάφορα ψυχολογικά και σωματικά συμπτώματα και η
διεργασία από την οποία περνούν οι άνθρωποι στην
προσπάθειά τους να προσαρμοστούν.
Η ικανότητα για θρήνο αποκτάται στην παιδική ηλικία,
καθώς οι λειτουργίες του «εγώ» ωριμάζουν και το παιδί
είναι σε θέση να κατανοήσει τον οριστικό χαρακτήρα του
θανάτου.

9. Ως «πένθος» ορίζεται η προσαρμογή στο γεγονός της
απώλειας η οποία βιώνεται από το άτομο που έχει χάσει
σημαντικό γι’ αυτό πρόσωπο, Το πένθος δεν αφορά
μόνο το θάνατο αλλά κάθε μορφή απώλειας. όταν
χάνουμε κάτι αισθανόμαστε μια αίσθηση κενού σαν να
έχει χαθεί ένα κομμάτι του εαυτού μας. Αν στόχος μας
είναι να γεμίσουμε το κενό ξαναβρίσκοντας αυτό που
χάσαμε τότε αναπτύσσεται η έμμονη ιδέα ότι χάθηκε
γιατί κάναμε κάτι λάθος.
Η διαδικασία του πένθους είναι μία μακρόχρονη
διεργασία που βοηθάει το παιδί να αποδεχθεί την
πραγματικότητα της απώλειας και να προσαρμοστεί σε
αυτήν.

10. Τα κύρια στάδια της διαδικασίας είναι πέντε:
1.Αρχικό
σοκ
και
άρνηση
του
συμβάντος
(«Αποκλείεται, δεν μπορεί να συμβαίνει σε εμένα»),
2. Θυμός («Είναι άδικο. Γιατί συμβαίνει σε εμένα;)
3. Διαπραγμάτευση
4. Κατάθλιψη- έντονη θλίψη
5. Αποδοχή
Το φυσιολογικό πένθος περιλαμβάνει αισθήματα θλίψης,
κενού, αδικίας, ενοχής και επιθετικότητας, τα οποία
συνυπάρχουν ή εμφανίζονται διαδοχικά. Οι ενοχές, η
επιθετικότητα, οι σκέψεις όπως «μήπως φταίω εγώ», «αν
έκανα αυτό ή το άλλο;», «γιατί να συμβεί σε μένα;» και οι
αναμνήσεις κατακλύζουν το άτομο που βιώνει την απώλεια
για μεγάλο διάστημα. Είναι φυσιολογικές αντιδράσεις, η
ένταση τους σταδιακά καταλαγιάζει αλλά χρήζουν
επεξεργασίας διότι αν κανείς εμμένει μόνο στις καλές
αναμνήσεις, ή στις ενοχές και την επιθετικότητα, το
πέρασμα απ’ τη διαδικασία πένθους αποδυναμώνεται.

11. Τα παιδιά έχουν το δικό τους τρόπο να θρηνούν και
μπορούν να εκφράσουν τη λύπη τους χωρίς να
καταργούν το γέλιο και το παιχνίδι.
Είναι πιθανό να τα δούμε να ξεσπούν σε κλάματα και με
την ίδια ευκολία λίγο αργότερα να ξεκαρδίζονται στα
γέλια. Είναι η στιγμή που το παιδί θα εισαγάγει το θάνατο
στο παιχνίδι του: «Νόμιζες ότι πέθανα, έτσι δεν είναι;», θα
ρωτήσει, αφού θα σωριαστεί στο πάτωμα.
Η μειωμένη γλωσσική ικανότητα οδηγεί τα παιδιά να
εκφράζουν το θρήνο έμμεσα στο παιχνίδι, στις ζωγραφιές
τους και μέσα από αλλαγές στη συμπεριφορά τους στον
ύπνο, στο φαγητό, στο σπίτι ή στο σχολείο.
Τα φαινόμενα υπερκινητικότητας βοηθάνε τα παιδιά να
εκτονώνουν τη μυϊκή ένταση που οφείλεται στη ματαίωση,
ως αποτέλεσμα της απώλειας.

12. Η έννοια του θανάτου στο νήπιο.
Στο νήπιο 3-5 ετών η έννοια του θανάτου δεν είναι
αφομοιώσιμη. Ωστόσο, έχουν ήδη σχηματιστεί κάποιες
αόριστες εικόνες, όπως η ιδέα του παρατεταμένου ύπνου
ή της καταστροφής (λουλούδια ή έντομα σε αποσύνθεση).
Το νήπιο αντιλαμβάνεται την απουσία ενός σημαντικού
προσώπου στο περιβάλλον του αλλά δεν κατανοεί τον
οριστικό χαρακτήρα της. Πιστεύει ότι αυτός που πέθανε
μπορεί να γυρίσει ή ότι εξακολουθεί να ζει, να σκέπτεται
και να αισθάνεται εκεί που βρίσκεται.
Επίσης, μπορεί να πιστεύει ότι οι άνθρωποι δεν πεθαίνουν
φυσιολογικά, αλλά σκοτώνονται από εξωτερικούς
παράγοντες ως συνέπεια ενός λάθους ή μιας ανοησίας.
Τα παιδιά, λοιπόν, πρέπει να ενημερώνονται για την
απώλεια και για το θάνατο με τρόπους σαφείς, απλούς και
ειλικρινείς και σε γλώσσα κατάλληλη για την ηλικία τους.

13. Στρατηγικές ενημέρωσης του παιδιού.
Μη απόκρυψη
Άμεση ενημέρωση
Χρήση κατάλληλου και σαφούς λεξιλογίου
Μιλάμε για την πραγματικότητα
Ακούμε και δίνουμε απαντήσεις
Τονίζουμε ότι δεν έχουν ευθύνη
Υπομονή, κατανόηση στις επαναλαμβανόμενες
ερωτήσεις
Πληροφορούμε για την παραπέρα πορεία

14. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ
Τα παραπάνω υπαγορεύουν την ανάγκη ενός συνόλου βασικών αρχών
πρόληψης, παρέμβασης και, παράλληλα, εξατομικευμένης προσέγγισης
και στήριξης του παιδιού, των γονιών του, του εκπαιδευτικού και των
συμμαθητών του.
Οικογένεια και σχολείο οφείλουν να διαμορφώσουν ένα
πλαίσιο
συνεργασίας και αλληλοενίσχυσης για να βοηθήσουν το παιδί να
κατανοήσει την απώλεια.
Να ενημερώνουν με σαφήνεια και ειλικρίνεια τα παιδιά, για λόγους
πρόληψης ή για λόγους άμεσης αντιμετώπισης.
Να γίνουν υγιή πρότυπα φυσιολογικής έκφρασης του πόνου ως μέρους
της ζωής.
Να μοιραστούν σκέψεις και συναισθήματα με τα παιδιά τους, ν’
αναφερθούν στις προσωπικές τους απόψεις αλλά και στις κοινωνικές
παραδόσεις για τη ζωή και το θάνατο.
Η αντίδραση του παιδιού θα επηρεαστεί πολύ και από το πώς αντιδρούν οι
σημαντικοί άνθρωποι γύρω του, πράγμα που σηματοδοτεί την ποιότητα
της προσφερόμενης στήριξης.

15. Βιβλιογραφία
Παρασκευόπουλος, Ι. (1985). Εξελικτική Ψυχολογία 2.
Αθήνα: Ιδιωτική έκδοση
Παπαδάτου, Δ. (2005). Απώλειες στη ζωή του Παιδιού.
Στο Νίλσεν, Μ. (Επιμ.), Απώλειες στη ζωή του Παιδιού .
Αθήνα: Μέριμνα.
Dolto, F. (1998, 2000). Μιλώντας για το θάνατο. Αθήνα:
Πατάκης.
Worden, W. (1982 & 1991). Grief counseling and grief
therapy. New York: Guilford Press.
Worden, W. (1996). Children and grief. When a parent
dies. New York: Guilford Press

16. ΠΑΙΔΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
•Atkinson, M., (2003). Γιατί δεν είμαι πάντα χαρούμενος;,
(απόδ. Κοκκίνου, Β.). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
•Cain, J., (2009). Αυτό που νιώθω, (μετφρ.
Παπαθεοδούλου, Α., Κύρδη, Π.). Αθήνα: Παπαδόπουλος.
•Εξυπερύ, Α. Σ., (1998). Ο μικρός πρίγκιπας, (μετφρ.
Καρακώστα, Μ.). Αθήνα: Πατάκης.
•Ζορμπά-Ραμμοπούλου, Β., (2003). Ο παππούς του
Ρόκο. Αθήνα: Μικρή Μίλητος.
•Harris, R.H., (2003). Αντίο Ποντικούλη, (μετφρ. Δημητρά,
Α.). Αθήνα: Νίκας.
•Λαμπέ, Μ., Πυές, Μ., (2002). Η ζωή και ο θάνατος.
Αγγελοπούλου, Β. (ελλ. Απόδ.). Αθήνα: Άγκυρα.
•Λάουμπε, Ζ., Μπλαζεγιοφσκι, Μ., (2000). Ο παππούς
πετάει, (μετφρ. Στρώνη, Χ .). Αθήνα: Κάστωρ.
•Λοΐζου, Μ., (2008). Ο αθάνατος γαϊδαράκος, Γ’ έκδοση.
Αθήνα: Πατάκης.

17. •Μορόνι, Τ., (2008). Λύπη, (μετφρ. Ρώσση-Ζαΐρη, Ρ.).
Αθήνα: Μεταίχμιο.
•Μουλάκη, Ε., (2004). Η παλέτα των συναισθημάτων.
Αθήνα: Κέδρος.
•Μπρενιφιέ, Ο., (2005). Η Ζωή! Τι είναι;, (μετφρ. Μανιά,
Χ.). Αθήνα: Καστανιώτης
•Μπουσκάλια, Λ., (1991). Η πτώση του φύλλου που το
έλεγαν Φρέντυ, (αποδ. Γραμμένος, Μ.). Αθήνα: Γλάρος.
•Νευροκοπλή, Β., (2007). Αν τ’ αγαπάς ξανάρχονται.
Αθήνα: Λιβάνης.
•Pittar, G., (2004). Η Μίλι, η Μόλι και οι σπόροι του Τζίμι,
(απόδ. Ζούπα, Σ., Τασοπούλου, Α.). Αθήνα: Σαββάλας.
•Ρομέιν, Τ., (2004). Τι στην ευχή να κάνεις αν χάσεις
κάποιον που αγαπάς;, (Φέρρο, Σ.). Αθήνα: Κέδρος
•Smith, I., (2005). Πώς μεγαλώνει ένα φυτό; Από τον
ηλιόσπορο στο ηλιοτρόπιο, (μετφρ. Μαρκοζάνε, Ε.).
Αθήνα: Σαββάλας.

18. Τεχνικές πρόληψης και διαχείρισης
συναισθημάτων που σχετίζονται με την απώλεια
Μερικές από τις τεχνικές του εκπαιδευτικού
δράματος προσφέρονται για την προσέγγιση των
παραμυθιών που σχετίζονται με τις απώλειες. Αυτές
είναι:
-Περίγραμμα ρόλου στον τοίχο
-Μηνύματα-γράμματα-ημερολόγια
-Φωναχτές σκέψεις
-Καρέκλα των αποκαλύψεων
-Δυναμικές εικόνες
-Γλύπτης-γλυπτό
-Το Flashback και η Παράλληλη δράση
-Το Πακέτο Εξερεύνησης

19. Παραδείγματα δραστηριοτήτων διαχείρισης και πρόληψης συναισθημάτων
που σχετίζονται με τις απώλειες
Το κουτί των αναμνήσεων
Σκοπός: Τα παιδιά να κατανοήσουν ότι έχουν ανάγκη από μικρά
αναμνηστικά αντικείμενα, που τα βοηθάνε να θυμηθούν, ν’ ανακαλέσουν και
να διαχειριστούν καταστάσεις που έζησαν. Η συναισθηματική νοημοσύνη
αναπτύσσεται σταδιακά. Όλα τα συναισθήματα ακόμη και τα δυσάρεστα
καλό θα ήταν να διατηρηθούν ζωντανά για κάποιο χρονικό διάστημα , έτσι
ώστε τα παιδιά να τα επεξεργαστούν και να προχωρήσουν στη ζωή.
Διαδικασία:
-Κάθε παιδί φέρνει ένα κουτί και το διακοσμεί όπως αυτό θέλει. Είναι το
«δικό» του κουτί και το τοποθετεί όπου θέλει. Όταν του συμβαίνει κάτι ωραίο,
π.χ ένας καινούριος φίλος, ένα δώρο, ένα «μπράβο», να διαλέξει ένα
αντικείμενο που θα ταιριάζει με το συναίσθημα του και να το βάλει στο κουτί.
- Όταν χάνει κάτι, π.χ ένα αγαπημένο παιχνίδι, ένα κατοικίδιο, ένα φίλο που
έφυγε, μετακόμισε, έναν παππού να βάζει στο κουτί «κάτι» που θα του το
θυμίζει. Έτσι το παιδί παίρνοντας στα χέρια ένα αντικείμενο ή ένα σημείωμα,
ή μια φωτογραφία θ’ ανακαλεί στη μνήμη του την αντίστοιχη κατάσταση. Το
αντικείμενο λειτουργεί σαν είσοδος στο συναισθηματικό του κόσμο.
Χρησιμοποιώντας τ’ αντικείμενα μαθαίνουν ν’ αντιμετωπίζουν συναισθήματα
έντασης και θλίψης. Μπορούμε να εμπλουτίσουμε τις δραστηριότητες με τις
τεχνικές του εκπαιδευτικού δράματος.

20. Το ταξίδι
Σκοπός: να κατανοήσουν ότι όταν χάνουμε κάτι ή
κάποιος έχει φύγει απ’ τη ζωή τον αποχαιρετούμε για
πάντα, όσο δύσκολο κι αν είναι. Να μάθουν να λένε αντίο
με πολλή αγάπη.
Διαδικασία:
Κατασκευάζουμε μαζί με τα παιδιά χάρτινα καραβάκια. Το
κάθε παιδί το διακοσμεί όπως θέλει. Μπορούν να βάλουν
φωτογραφίες, ζωγραφιές, μηνύματα κλπ. Μετά το
αφιερώνουν κάπου και τους δίνουμε χρόνο να μιλήσουν
γι αυτό. Και πάλι οι τεχνικές του εκπαιδευτικού δράματος
προσφέρονται, βοηθούν κι εμπλουτίζουν την ανάπτυξη
της δραστηριότητας. Μετά μπορούμε να πάμε όλοι μαζί ή
με την οικογένειά του κάθε παιδί σε μια λίμνη, ένα ποτάμι,
στη θάλασσα κι αφήνουν τα καραβάκια τους να τα
παρασύρει το νερό. Τα παρατηρούμε για λίγο και μετά
πιανόμαστε από το χέρι και φεύγουμε.