1. Чулуун зэвсгийн үечлэл
Чулуун зэвсгийн үе (800000-3000 жил)
Чулуун зэвñэг Хамаарах үе
Хуучин чулуун зэвсгийн үе - Палеолит 800000-3000 жил
А. Доод шат 800000-100000 жил
1 Б. Дунд шат 100000-40000 жил
В. Дээд шат 40000-12000 жил
2 Дундад чулуун зэвсгийн үе – Мезолит 12000-7000 жил Áàðëàãûí ãîë 1-èéí äóíä ïàëåîëèòèéí ¿åèéí îëäâîð
3 Шинэ чулуун зэвсгийн үе - Неолит 7000 – 3000 жил
Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын
төвөөс зүүн хойд зүгт, ХӨ-44°42’ 43,3” – ЗУ-
101°10’13,4” байрлалд орших Цагаан агуй Õóòãà
нь 13 соёлт давхаргатай. Чулуун зэвсгийн Баянхонгор аймгийн Баян-Өндөр сумын нутаг мөн аймгийн
үеийн дарханы газар, бууц, суурин бүхий Шинэ жинст сумын төвөөс хойш 30 км-ò орших ×ихэн агуй нь
130 гаруй газар шинжлэх ухаанд мэдэгдээд 9,5м урт, 5м өргөн, 2м өндөртэй.
Энэ нь 4-н соёлт давхаргатай.
байна.
Áàÿí çàã. Øèíý ÷óëóóí çýâñãèéí ¿åèéí ñóóðèí.
(ªìíºãîâü àéìàã. Áóëãàí ñóì)
Өвөрхангай аймгийн Богд сум, Өмнөговь аймгийн Булган
сумын нутгийн заагт оршдог [Хө 44°10’ 55,1” – Зу 102° 50’
18,7”] Цахиуртын хөндийд хуучин чулуун зэвсгийн судалгаанд
холбогдох сонирхолтой дурсгалууд элбэг байдаг. Ойролцоогоор
10.000кв м талбай эзэлнэ.
Öàãààí óóë
Монгол нутагт том жижиг агуй 900 гаруй Çóóõ ñóóðèíãààñ îëäñîí ¿ëäýö.
(Áàÿíõîíãîð àéìàã. Áàÿíëèã ñóì)
байдаг гэж эрдэмтэд судалжээ. Үүний ихэнхэд
нь эртний хүмүүс орогнож байсан ул мөр
байдаг. Îöîí ìààíüò. ×óëóóí çýâñãèéí ñóóðèíãèéí îëäâîð.
(ªìíºãîâü. Õàíáîãä ñóì)
Ñóìûí çýâ.
(Áàÿíõîíãîð àéìàã. Áàÿí-ªíäºð ñóì. ×èõýí àãóé)
Õýíòèé àéìãèéí Áàòøèðýýò ñóì. Ðàøààíû õàä
Öàãààí àãóéí äîòîð òàë
Çóóëãà èð
Ìîíãîëûí àðõåîëîãèéí
ñóäàëãààíû ¿å÷ëýë
Öàãààí àãóéí îð÷èìîîñ îëäñîí ÷óëóóí Ìîíãîë îðîí áîë íýí ýðòíýýñ õ¿í íóòàãëàæ èðñýí ãàçàð,
çýâñãèéí äýýæèñ Àçè òèâèéí èðãýíøëèéí òºâ ó÷èð õóó÷èí ÷óëóóí çýâñãèéí
¿åýýñ XVII çóóíûã õ¿ðòýëõ àðõåîëîãèéí äóðñãàëààð ¿ëýìæ
áàÿëàã áèëýý.
Ðàøààíû õàä. ×óëóóí çýâñãèéí ñóóðèíãèéí çàðèì îëäâîð XIX çóóíû ñ¿¿ë÷ýýñ ºä㺺 õ¿ðòýë Ìîíãîë îðíû
àðõåîëîãèéí äóðñãàëûã ãàäààäûí îëîí îðíû ñóäëàà÷èä,
Ìîíãîë ýðäýìòýä òàñðàëòã¿é ñóäëàí øèíæèëæ èðñýí.
Ìîíãîë îðíû ýðòíèé ñóäëàëûã ¿íäñýí 4 ¿åä õóâààäàã ¯¿íä:
1-ð ¿å (1889-1921 îí) 1889 îíä Îðîñûí ýðäýìòýí
Í.Ì.ßäðèíöåâ Îðõîí ãîëûí õºíäèéä õàéãóóë ñóäàëãàà
õèéæ, ýðòíèé Ò¿ðýã áè÷ýýñò õºøºº îëæ, XIII çóóíû Èõ
Ìîíãîë óëñûí íèéñëýë Õàðõ¿ðýì õîòûí îð ¿ëäýöèéã ¿çñýíýýð
Ìîíãîëûí àðõåîëîãèéí øèíæëýë ýõýëñýí ãýæ ¿çäýã.
2-ð ¿å (1921-1949 îí) Îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààíû
¿íäýñòýé ñóäàëãàà, òýð äóíäàà ýðòíèé ñóäëàëûí øèíæèëãýýã
Ìîíãîë õ¿í ýõ îðîíäîî ÿâóóëàõ áîëîìæ, íºõöºë á¿ðäñýí.
ßðõ óóë
3-ð ¿å (1950-1990 îí) 1950-èàä îíîîñ Ìîíãîë óëñàä
àðõåîëîãèéí ìýðãýæëèéí ¿íäýñíèé áîëîâñîí õ¿÷èí òºðºí
Ярх уул нь Дундговь аймгийн Гурван сайхан сумын нутагт ãàð÷, ýõ îðíûõîî ò¿¿õèéã òîäîðõîé ÷èãëýëýýð ñóäëàí
оршдог. Эндээс доод ïалеолитèéí үеийн дурсгалууд олдсон. øèíæëýõ áîëæýý.
4-ð ¿å (1990 îíîîñ õîéøèõ) Ìîíãîë÷óóäûí ýðò, äóíäàò ¿åèéí
Ðàøààíû õàä. (Ãîâèéí ¿ëäýö) ò¿¿õ, Òºâ àçèéí ýðòíèé í¿¿äýë÷äèéí ò¿¿õ ñî¸ëîî ñóäëàõ
àæëûí öàðààíä áóñàä îðíû ýðäýìòýä, ýðäýì øèíæèëãýýíèé
áàéãóóëëàãóóäûã òàòàí îðîëöóóëàõ áîëñîí.
“ЧИНГЭС ХААН” дээд сургууль
Түүх-нийгмийн ухааны тэнхимийн багш
профессор Б.Балжинням
Web Site:WWW.Chinggiscomplex.mn
ßðõ óóëíààñ îëäñîí õóó÷èí ÷óëóóí çýâñãèéí áóóöíû çàðèì îëäâîð Àðö áîãä. Äóíä ïàëåîëèòûí ¿åèéí ñóóðèíãèéí îëäâîð.
Харилцах утас: 99110283, 350157 2008 он
(ªâºðõàíãàé. Áîãä ñóì)

2. Чулуун зэвñэг Хамаарах үе
Эртний Монголчуудын өвгө дээдэс,
Хуучин чулуун зэвсгийн үе - Палеолит 800000-12000 жил
А. Доод шат 800000-100000 жил
1 Б. Дунд шат 100000-40000 жил
Монголчуудын төр улсуудын он цагийн үечлэл. 2
3
В. Дээд шат
Дундад чулуун зэвсгийн үе – Мезолит
Шинэ чулуун зэвсгийн үе - Неолит
40000-12000 жил
12000-7000 жил
7000 – 3000 жил
4 Õ¿ðýë, òºìºð çýâñýã, õýðýãëýëèéí ¿å 3000 æèëýýñ
Нийтийн тоололын өмнөх үе (НТӨ) (зуунаар) Нийтийн тоололын үе (НТ)(зуунаар ) Нийтийн тоололын үе (НТ) (оноор)
Он тоолол XIV – XI 823 оноос 662 оноос V – IV III зуун 209 оноос II III IV- VI VI - VIII VII – IX IX – X X - XII XI –XII 1206- 1271 он 1221 – 1368 он 1369- 1637 он XVII – XVIII XVIII – XIX 1911 – 1921 он 1921 – 1924 он 1924 – 1992 он 1992 оноос
1637-1691 он 1637-1758 он (1634,1691, 1758) – 1911 он
Аймаг, Óлсын нэр Жун аймаг Хянь -Юнь Ди Бида (Бэта ) Хүн А)Тоба (307- 581он) Түрэг 552 – 745 он Уйгóр (745- 840 îí) Хиргис (840 - 924 îí) Хидан гүрэн (907- Монгол аймгууд Их Монгол Монгол эзэнт гүрэн Дөчин түмэн Халхын хант улс Зүүн гарын õаант Манж – да - Чин Олноо Хэмжээт эрхт БНМАУ Монгол улс
Сүмбэ • Тоба вэй 386-581 • Түрүү үеийн 1125 он ) Хамаг Монгол Юань улс 1234-1368 Монгол улс • Ар халх 7 отог улс (Сүүлчийн 4
• Уулын жун буюу (Õүн • Умард Ди улс (Хүннү) гүрэн (Сяньби) он (1101- 1206 он) улс улсын үеийн Монгол өргөгдсөн хаант Монгол
Òүрэг(552-630) Алтан орд улс 1223- А) Зүүн 6 түмэн • Өвөр халх 5 отог - ойрад )
А) Умард хүн улс – НТӨ • Зүүн вэй 535-581
• Нохой жун нар) • Улаан Ди • Ойн ху • Хожуу үеийн
• Хэрэйд
1481 Б) 4 ойрад Монгол улс улс
– 53 оноос – НТ – ын 93 он он
• Мэргид
• Жун, Ди. • Цагаан Ди •Дорнод ху • Баруун тийш нүүсэн Хүн • Баруун вэй 535-581 Òүрэг (690- ээд Цагадайн улс 1221- • Түрүү 4 ойрад
нар буюу Хүнн – 93 – 469 • Найман
он оноос 745 он) 1346 (1437 – 1502 он)
он Б) Муюí 318-410 он • Татар
Эл хант улс 1256- • Дундад 4 ойрад
• Дундад Азийн Цагаан Хүн В) Тогоон 312-680 он • Шивэй
1388 (1502 - 1637)
нар буюу Юэбань – 93 – 488 Ã) Нирун 330-555 он • Ойн иргэд
он Их Моголын эзэнт улс
• Бусад
Б) Өмнөд Хүн улс – НТӨ 1526-1787
53 оноос НТ – ын 48 он,
Хянь – Юнь, Сюнь – Юй НТ – ын 93 – 215 он.
• Чжао улс – 318 – 349 он
(Хүн нарын өвгө )
• Ордос дахь – Ся улс – 407
– 431 он Монгол нутагт түр
• Ганьсу дахь Хэси улс – 400 хугацаанд тогтож байсан
– 460 он Түрэг угсааны улсууд
(370 – аад жил )
Монгол нутаг ба Орхоны хөндийн эхэн (ХӨ-46° 49’ – 47° 24’; ЗУ – 101° 59’-102° 56’) бие нь эртний Монголчуудын өвгө ба хүн
төрлхтний өлгий нутгийн нэгэн болох нь сүүлийн үеийн шинжлэх ухааны олон салбаруудын судалгаагаар бүрэн тогтоожээ.
Орхоны хөндийн дээд бие дагасан
ãоломт төвүүдийн газарзүйн
байршил
(Доктор профессор Ж.Батсуурийн судалгаагаар)
é Монгол угсаатны өвгөгенийн сангийн генетик
өлгий нутгийн газарзүйн төв
¨ Монгол хүний генийн сангийн экологийн генетик
зохицомжид тааламжтай нутгийн газарзүйн төв (I
хувилбар)
¾ Монгол хүний генийн сангийн экологийн генетик
зохицомжид тааламжтай нутгийн газарзүйн төв
(II хувилбар)
 Монгол малын хоршсон тархалын газарзүйн
төв
p Монгол орны экологийн дунджаас доош
хахиршилт бүхий нутгийн газарзүйн төв
 Монгол бөхийн унган экологийн газарзүйн
төв
q Монгол нутаг дахь түүх, соёлын дурсгалуудын
тархалын газарзүйн төв
 Аймгийн газарзүйн төв
Голомт төвүүдийн Орхоны хөндийн
дээд бие дагасан газарзүйн байршил
(Доктор профессор Ж.Батсуурийн судалгаагаар)
é Монгол угсаатны өвгөгенийн сангийн генетик өлгий нутгийн газарзүйн төв
¨ Монгол хүний генийн сангийн экологийн генетик зохицомжид тааламжтай нутгийн
газарзүйн төв (I хувилбар)
¾ Монгол хүний генийн сангийн экологийн генетик зохицомжид тааламжтай нутгийн
газарзүйн төв (II хувилбар)
 Монгол малын хоршсон тархалын газарзүйн төв
p Монгол орны экологийн дунджаас доош хахиршилт бүхий нутгийн газарзүйн төв
 Монгол бөхийн унган экологийн газарзүйн төв
q Монгол нутаг дахь түүх, соёлын дурсгалуудын тархалын газарзүйн төв
 Аймгийн газарзүйн төв
Åâðîàçèéí õýýð òàë ÍÒª II-I ìÿíãàí æèë
Ìîéëòûí àì (ªâºðõàíãàé. Õàðõîðèí ñóì)
Îðõîí ãîëûí õºíäèéí ýõýí äýõ ïàëåîëèòèéí ¿åèéí äóðñãàëò ãàçðóóä
µ Óõíûí ãàöàà: Ýðò, äóíäàò ÷óëóóí çýâñãèéí ¿åýýñ ýõýëñýí áóóö, ñóóðèí,
äàðõàíû ãàçàð 62000-20000 æèë
µ Îðõîí VII: Äóíä ïàëåîëèòèéí ¿åýýñ ýõýëñýí áóóö, äàðõàíû ãàçàð, 60000 æèëèéí
òýðòýýä õîëáîãäîõ 11 ñî¸ëò äàâõàðãàòàé
µ Ìîéëòûí àì: Äýýä ïàëåîëèòèéí ¿åýýñ ýõýëñýí áóóö, äàðõàíû ãàçàð, ñóóðèíãèéí
4 ñî¸ëò äàâõàðãàòàé. çóçààí íü 1.5-2 ì
“ЧИНГЭС ХААН” дээд сургууль
Түүх-нийгмийн ухааны тэнхимийн багш
профессор Б.Балжинням
Web Site:WWW.Chinggiscomplex.mn
Харилцах утас: 99110283, 350157 2008 он

3. Монгол нутагт түр хугацаанд байсан Монгол нутагт түр хугацаанд байсан
Түрэг улс (552-745он) Уйгур улс (744-840он)
Түрэг улс 3,16 сая õàâòãàé äºðâºëæèí êì нутагтай Уйгур улс íü: 2,4 сая õàâòãàé äºðâºëæèí êì нутагтай
Түрэгийн Түрүү улс 552-630 он Уйгур нь 15 аймагтай . Эртний нэр нь: Сыцзинь, Динлинь,Дили,Чиле, Гаоче,Огуз, Хуй хэ, Ойхор гэж нэрлэдэг байжээ.
Түрэгийн Хожуу улс 690-ээд оноос 745 он Уйгур улс нь задарсны дараа 4-н хэсэг болсон. Үүнд: Үжиейн тегины, Шар Уйгур буюу Ёгур нар, Гоо цаиы буюу Шиждү Уйгур (өдгөө Òурфаны
Түрэгийн Түрүү үеийн улсûí äóðñãàë: Тоньюкук сайдын хөшөө, Чойрын, Тариатын, Сэврэйн... Óйгур), Памираас баруунших Уйгур нар болно.
зэрэг гэрэлт хөшөөд, Билгээ хаан, Культегин жанжны, Тоньюкук сайдын тахилгын онгон, 38 Уйгурын үеийн дурсгалóóä нь:
үсэг бүхий авианы бичигтэй (Рүнн бичиг) хөшөөт цогцолбор дурсгал Зэл чулуутай булш Орхон голын хөндий дэх Хар балгас ( нийслэл)
бунханууд олон байдаг. Сэлэнгэ мөрний хөндий дэх Áийбулгийн дурсгал (Орду балык), Хатун хот (Òамир голын умард зүгт Тэйлур нуурын орчимд), Сэлэнгийн, Сүүжийн,
Тэрхийн, Тэсийн бичээс нэрээр алдаршсан Уйгуржин бичигт гэрэлт хөшөөд зэрэг үлэмжхэн хэмжээний түүх соёлын дурсгал монголд үлджээ.
Ò¿ðýã óëñûí çàñàã
çàõèðãààíû çîõèîí áàéãóóëàëò
Óéãóð óëñûí
òºðèéí áàéãóóëàë
Õààí
Õóðàëäààí Ò¿øìýäèéí Õààí
(îâîã àéìãèéí òîãòîëöîî
àõëàã÷äûí)
Òºðèéí ñàéä
(åðºíõèé)
Áàðóóí õýñýã Òºâ õýñýã Ç¿¿í õýñýã (Ýëüòåáð)
(ßáãó) (õààí) (Òåãèí)
Òºðèéí äýýä
Àéìàã Àéìàã Àéìàã ò¿øìýä¿¿ä
Îâîã Îâîã Îâîã
Öýðãèéí Òàòâàð Òºðèéí Òºðèéí Ýçëýãäñýí
æàíæèí õóðààã÷ áàãø çàðãà÷ àéìàã
Ìîíãîë íóòàã äàõü Ò¿ðýã óëñûí çàõèðàã÷
òºðèéí áàéãóóëàë, ò¿øìýë ¸ñ (Òóíòóê)
Õààí
Áàðóóí õýñãèéí Òºâ õýñãèéí Ç¿¿í õýñãèéí
çàõèðàã÷ çàõèðàã÷ çàõèðàã÷
Õàí-ßáãó Èë õàí Õàí-õàíõ¿¿ (Òåãèí)
Òºðèéí ñàéä ò¿øìýë, çàõèðàã÷,
àõëàã÷
Àéìãèéí
çàõèðàã÷
Öýðãèéí
Óéãóðûí õàð áàëãàñ (Àðõàíãàé àéìàã. Õîòîíò ñóì)
æàíæèí
Óéãóðûí õààíû îðäíû òóóðü
çºâëºã÷
ñàíõ¿¿÷
Òºðèéí
Òºðèéí
Òºðèéí
Òºðèéí
Îâãèéí
äàðõàí
çàðãà÷
Õààíû
àõëàã÷
(ò¿ä¿ã )
áàãø
Äîëîîäîéí õºøºº
íü Óéãóð áè÷èãòýé
äóðñãàë áºãººä ºíäºð
íü 2 ì, ãîë÷ íü 20 ñì
õºøººíèé áè÷ýýñ íü 57
¿ãíýýñ á¿ðäñýí 8 ìºð.
Түрүү, хожуу Түрэг улсын аль аль нь хаант улс байв. Улсыг эзэн хаан захирна. Түрэгчүүд Óã õºøºº Óâñ àéìãèéí
ìóçåéä áàéäàã
төр улсаа байгуулсан цагаас эхлэн “Эл улс” хэмээн нэрлэж байжээ. Монгол нутаг дээр
түр хугацаанд төр улсаа байгуулж áàéñàí Ò¿ðýã óãñààíûõàí, Монгол угсаатныг хэсэгхэн
хугацаанд (550 –аад оноос – 920-иод он хүртэл) áóþó 370-ààä æèë çàõèð÷ áàéñàí þì.
Áàéáàëèê õîòûí òóóðü (Áóëãàí àéìàã. Õóòàã-ªíäºð ñóì)
Àðõàíãàé àéìãèéí Òàðèàò ñóìûí òºâººñ
áàðóóí òèéø õîéä Òýðõèéí ãîëûí õîéä áèåä
Äîëîîí ìîäíû àìíààñ îëñîí. Íèéòäýý 30
ìºð ò¿ðýã áè÷ýýñòýé. Òàðèàòûí ãýðýëò õºøºº
áîë Òºâ àçèä òºð óëñàà áàéãóóëæ áàéñàí
Ê¿ë-òåãèíèé õºøºº. Õàëõàéòûí äýíæ. (Óâñ. Ñ¿ìèéí äýí. (Ãîâü-Àëòàé. àñàí Ò¿ðýã, Óéãóð óëñûí áîëîîä í¿¿äýë÷äûí
(Àðõàíãàé. Õàøààò ñóì) Òàðèàëàí ñóì) Æàðãàëàíò ñóì) ò¿¿õ, õýë, ñî¸ë, ¸ñ çàíøèëûã ñóäëàõàä ÷óõàë
õýðýãëýãäýõ¿¿í áîëäîã.
“ЧИНГЭС ХААН” дээд сургууль
Түүх-нийгмийн ухааны тэнхимийн багш
Ò¿éí ãîë. Øàòàð ÷óëóó. (Áàÿíõîíãîð. Ýðäýíýöîãò профессор Б.Балжинням
Òîíüþêóêèéí öîãöîëáîð äóðñãàë. Íîãîîí íóóð. (Áàÿí-
ªëãèé. Íîãîîí íóóð ñóì)
ñóì) Web Site:WWW.Chinggiscomplex.mn
Áàÿíöîãò óóë. (Òºâ. Ýðäýíý ñóì.)
Харилцах утас: 99110283, 350157 2008 он