1. Το ύψιστο χρέος του ατόµου – πολίτη είναι η προσφορά του
στο κοινωνικό σύνολο. Η προσφορά αυτή πρέπει να
συνεπάγεται συµβιβασµούς και υποχωρήσεις που να
αντιβαίνουν στο ατοµικό του συµφέρον.
Το άτοµο οφείλει να αποβλέπει στο γενικότερο καλό του
συνόλου, µε οποιοδήποτε κόστος κι αν συνεπάγεται η υπηρεσία
του αυτή. Ο πολίτης καλείται να πάρει ενεργητική στάση
απέναντι στην κοινωνία, προσπαθώντας να συνειδητοποιηθεί
κοινωνικά. Η προσφορά του ηθική, πνευµατική, υλική κινείται
στη σφαίρα των δυνατοτήτων του καθενός στο χώρο, που ο
καθένας βρίσκεται και ανάλογα µε τα «εργαλεία» που διαθέτει.
Το «εγώ» αυτοπραγµατώνεται µόνο µέσω του συλλογικού
«εµείς».
Εξάλλου, το έµφυτο στον άνθρωπο στοιχείο της
κοινωνικότητάς τον ωθεί στη σύναψη σχέσεων µε τους
συνανθρώπους του σε επίπεδο προσωπικό ή οµαδικό. Η
αρµονία και η οµαλότητα χαρακτηρίζουν τις σχέσεις της
κοινωνικής συνεργασίας µόνον όταν διέπονται από θεµελιώδεις
αρχές, όπως είναι ο αλληλοσεβασµός και η δικαιοσύνη.
Απαραίτητη προϋπόθεση για πετυχηµένη συνεργασία,
συντονισµένη δηµιουργία και σταθερή πρόοδο σε µία µικρή ή
µεγάλη κοινωνική οµάδα είναι η καλλιέργεια – ανάµεσα στα
µέλη της – του συναισθήµατος της αγάπης. Βέβαια, θα περίµενε
κανείς 2.000 χρόνια µετά το Χριστό να είναι αρκετά
προκειµένου να καταλάβουµε ποιο είναι το πραγµατικό
συµφέρον του ανθρώπου αλλά και το πόσο µεγάλη αξία έχει η
ειρήνη και η ευηµερία στον κόσµο. Σ’ αυτά τα χρόνια η
επιστηµονική πρόοδος και η ανάπτυξη της τεχνολογίας
πρόσφεραν πολλά στο ζήτηµα των ανέσεων και στην άνοδο του
βιοτικού επιπέδου. Κι, όµως, τα προβλήµατα όλο και
πυκνώνουν και η εποχή µας, µοιρασµένη πια σε πλούσιους και
φτωχούς, ταλανίζεται από άγχη πάσης φύσεως. Η κοινωνία µας
χαρακτηρίζεται ως «κοινωνία της κατανάλωσης και της
αφθονίας» από τη µία και ως «κοινωνία του τρόµου και της
βίας» από την άλλη.
Η απάνθρωπη πλευρά της εποχής µας – σε όλο τον πλανήτη
– είναι αποτυπωµένη στο µήνυµα του έργου Γκουέρνικα του

2. Πικάσο, το οποίο και σήµερα παραµένει επίκαιρο. Καθηµερινά,
γινόµαστε µάρτυρες τραγικών γεγονότων, εξακολουθούµε να
υποµένουµε τις συνέπειες των πολέµων, να ζούµε µέσα στον
παραλογισµός τους και να παρακολουθούµε σκηνές φρίκης,
βίας, αγωνίας, απελπισίας, θανάτου, που οφείλονται στα
τραγικά και απανωτά λάθη των ισχυρών. Όµως, χωρίς
συναισθήµατα, χωρίς ίχνος ανθρωπιάς, χωρίς καµία ηθική αξία,
ο άνθρωπος δε διαφέρει σε τίποτε από τα θηρία της ζούγκλας.
Οι έννοιες και οι εικόνες που συνθέτουν το πάζλ της ειρήνης
όπως ο έρωτας, η απουσία του φόβου, η οικογενειακή θαλπωρή,
η φιλία, η αλληλοβοήθεια έχουν εκλείψει από το κοινωνικό και
πολιτικό λεξιλόγιο.
Σχηµατικά, θα µπορούσαµε να φανταστούµε πως
πραγµατικά επείγει η ολόπλευρη στροφή της βούλησής µας
προς κάτι, που το θεωρούµε απόλυτο αγαθό, όπως η θεώρηση
των παιδιών από τους γονείς και της πατρίδας από το φιλόπατρι.
Η αγάπη και η αλληλεγγύη αποτελούν τους κοινούς
παρονοµαστές κάθε τέτοιας θεώρησης. Η αγάπη είναι
συναίσθηµα όµορφο και ευγενικό, είναι βίωµα και υπερβαίνει
την ακτίνα σύλληψης του λογικού µας. Είναι υπερβατική ιδέα.
Είναι ανάπτυξη υπερατοµικής συνείδησης, πέρα από κάθε
συµβιβασµό, µικροψυχία, πέρα από εγωισµούς και
ωφελιµιστικές τάσεις.
Σήµερα, η προσοχή στρέφεται προς το θεµελιώδες
πρόβληµα της ειρήνης, µιας ειρήνης που πρέπει να συνοδεύεται
από την ποιοτική ευηµερία και την αλληλεγγύη. Η αλληλεγγύη
για να βασιλέψει στην ανθρωπότητα πρέπει πρώτα να βασιλέψει
στη συνείδησή του καθένα µας.
Χρέος του ανθρώπου είναι να αγωνίζεται για το δίκιο και
την ειρήνη, γιατί αυτές οι αιτίες αποτελούν τις βασικές
προϋποθέσεις για την πρόοδο ατόµων και λαών. Το πρώτο και
κύριο µέληµα των πλούσιων κρατών πρέπει να είναι η
καλλιέργεια του πνεύµατος της συµφιλίωσης και της οµόνοιας
καθώς και επίτευξή τους µέσω συζητήσεων, δηµοσιευµάτων,
εκδηλώσεων και κοινωνικών προγραµµάτων.
Ο σύγχρονος άνθρωπος διακρίνεται για το ασυγκίνητο της
καρδιάς του, τη στεγνή ψυχραιµία του και την απόκρουση της

3. συναισθηµατικότητας. Οι επιθυµίες και τα όνειρα του
σηµερινού ανθρώπου στρέφονται προς εξωτερικούς, πάντα,
σκοπούς: ευτυχία, πλούτο, δηµοτικότητα, υγεία µε άµεσες και
ειδεχθέστατες συνέπειες: την ένδεια, την πορνεία, τις αυστηρές
ποινικές νοµοθεσίες και τη µεθοδική εκµετάλλευσή των ξένων
φυλών, µέχρι του σηµείου να τις υποτιµούν κατά τρόπο µόνιµο
αφαιρώντας τους κάθε αυτονοµία στη διακυβέρνηση αλλά και
τα µέσα να υπερασπίζουν τον εαυτό τους.
Γεννιέται λοιπόν, ένας κακός και άρρωστος ατοµισµός, που
στρέφεται αποκλειστικά στα συµφέροντα του ατόµου. Και αυτή
η τυφλή προσήλωση στο στενό ατοµικό συµφέρον εµποδίζει
καθετί δηµιουργικό και προοδευτικό, καθηλώνει το άτοµο στον
εαυτό του, αποκλείει κάθε δυνατότητα εσωτερικής, ψυχικής
επικοινωνίας µε τους άλλους, αφού ο άνθρωπος είναι άνθρωπος
µέσα στην κοινότητα του έθνους, της γλώσσας, του πολιτισµού,
των καλλιτεχνικών δηµιουργιών και γενικά εντάσσεται σ’ αυτό
που ονοµάζεται ανθρωπότητα καθ’ όλη την ιστορική πορεία
της.
Είναι γνωστό ότι η εποχή µας βασίζεται σε έντονες
αντιφάσεις και τούτο γιατί από τη µία διακρίνεται µια
αλµατώδης εξέλιξη της τεχνολογίας και των επιστηµών ενώ από
την άλλη τυραννιέται από άγχος και υποβιβασµό του ποιοτικού
επιπέδου ζωής, µε αποτέλεσµα να κάνουµε λόγο για κρίση του
πολιτισµού µας. Η αύξηση του µέσου όρου ζωής, η διεύρυνση
των πνευµατικών οριζόντων, ο έλεγχος της φύσης, η
εκµηδένιση των αποστάσεων, το σπάσιµο του φράγµατος του
χώρου και του χρόνου, οι καινούριες πηγές ενέργειας, οι
θαυµαστές ανακαλύψεις και πρόοδοι κυρίως στον κλάδο της
Ιατρικής οδήγησαν σε µία κοινωνία ευδαιµονισµού, στην
«κοινωνία της αφθονίας».
Όµως, ο άνθρωπος δε σταµάτησε εκεί. Η υπεροψία της
δύναµης οδήγησε στην ψυχική παράκρουση, στην εξειδίκευση,
στη µονοµέρεια – επαγγελµατική, κοινωνική, ηθική – στην
προσήλωσή του στη φαινοµενική άνεση, στην κατολίσθηση
αξιών, στην ηθική αποσύνθεση και στην ανεργία. Όπως πολύ
εύστοχα έχει διατυπωθεί «στην εποχή των ραντάρ και της
τεχνολογίας ο άνθρωπος έχασε τον προσανατολισµό του».

4. Το πνεύµα κατάντησε υπόδουλο στις επινοήσεις και τις
κατασκευές του. Ο κόσµος που ζούµε απογυµνωµένος από τις
ηθικές αξίες και τις καθιερωµένες αυθεντίες είναι γεµάτος
πληγές και έλκη, που µας µολύνουν όλους και θέτουν σε
κίνδυνο ό,τι πιο γνήσιο και καθαρό πετύχαµε να διαφυλάξουµε.
Οι πολιτισµένοι λαοί είχαν προκόψει στο δουλεµπόριο. Με τη
δίψα της πολυτέλειας, την επιδειξιοµανία υποδουλώθηκε ο
δηµιουργός στα δηµιουργήµατά του. Ο άνθρωπος είναι
σωµατικά και ψυχικά τσακισµένος, πρόωρα γερασµένος, ηθικά
ανάπηρος και κοινωνικά απόβλητος. Όλα αυτά οδήγησαν στη
χειρότερη δυστυχία στο σηµερινό κόσµο, στην φτώχεια, στην
πνευµατική ένδεια. Ποτέ άλλοτε στην ανθρωπότητα δεν
παρατηρήθηκε τέτοια ανισοµερής κατανοµή των αγαθών, ώστε
σήµερα οι αναπτυγµένες κοινωνίες της ∆ύσης να υποφέρουν
από υπερκαταναλωτισµό και υψηλούς δείκτες ανεργίας ενώ στο
άλλο ηµισφαίριο άνθρωποι να υποσιτίζονται και, τελικά, να
πεθαίνουν. Υπάρχουν δισεκατοµµύρια ανθρώπων που δε
γνωρίζουν ούτε να διαβάζουν ούτε να γράφουν και ο αριθµός
αυτών αυξάνεται τόσο όσο γρηγορότερα αυξάνεται ο
πληθυσµός της γης. Πόσο µεγάλη πνευµατική και ηθική
αθλιότητα επικρατεί στους λαούς των υπανάπτυκτων χωρών!
Πόσα παιδιά έχουν αποκλειστεί από την παιδεία ήδη από τα
οκτώ, εννιά ή τα δεκατέσσερά τους χρόνια!! Αυτά τα παιδιά
µπορεί µε δυσκολία να γνωρίζουν να διαβάζουν, να γράφουν, να
µετρούν αλλά ξέρουν τόσα όσο χρειάζονται για να διαβάζουν
εφηµερίδες και περιοδικά – χειρίστου είδους – που τα
ευχαριστούν για τα εγκλήµατα και τις πορνογραφίες. Κι εδώ η
ψυχρή λογική, του σύγχρονου ανθρώπου δεν του αφήνει
περιθώρια για ευαισθησίες και συναισθηµατισµούς. Ο
άνθρωπος έχει καταντήσει άχρωµος ηθικά. Το παλαιό χάσµα
ανάµεσα στη διανοητική και στη σωµατική εργασία
αντικαθίσταται από ένα άλλο: από το χάσµα ανάµεσα στη
δηµιουργική εργασία µιας µικρής µειονότητας και στην
επιβαλλόµενη ανιαρή εργασία µιας µεγάλης πλειονότητας. Ο
Erich Fromm είχε παρατηρήσει κάποτε ότι «στον 19ο
αιώνα το
πρόβληµα ήταν ότι πέθανε ο Θεός. Στον 20ο
αιώνα το πρόβληµα
είναι, ότι πέθανε ο άνθρωπος». Βέβαια τούτο ισχύει και σήµερα.

5. Κάτω από τις συνθήκες της γρήγορης ανάπτυξης της
εργασιακής αποδοτικότητας οι υψηλοί µισθοί δεν αποκλείουν
την εκµετάλλευση. Από οικονοµική άποψη για τους λαούς που
υποφέρουν είναι αδιάφορο αν οι εκµεταλλευτές είναι εθνικιστές
καπιταλιστές ή ρατσιστές.
Στον πολιτισµό µας διαρκώς αναπτύσσονται ενοποιητικές
διαδικασίες. Σι όλο τον κόσµο διαδίδονται ίδιες τεχνικές
δηµιουργείται ανταλλαγή και οικονοµική συνεργασία,
συγχωνεύονται πολιτισµοί, δηµιουργούνται πολιτικοί
οργανισµοί και επιτυγχάνεται επιστηµονική συνεργασία. Αυτές
οι διαδικασίες συνοδεύονται και από εκφυλιστικούς
παράγοντες: εθνικισµός, ρατσισµός, θρησκευτική αδιαλλαξία,
επαγγελµατική στυγνότητα, υπερβολικός καταµερισµός
εργασίας και οικονοµικοί πόλεµοι, µαζί µε την αποµόνωση
τοµέων της κοινωνικής δραστηριότητας όπως της πολιτικής, του
δικαίου, της ηθικής, της επιστήµης, της φιλοσοφίας.
Η εποχή µας είναι γεµάτη από ανασφάλεια, ανηθικότητα,
επιπεδοποίηση ταυτότητας, συναισθηµατική αναλγησία,
συνειδησιακή δυσκαµψία. Ανάµεσα στ’ άλλα που έχουν χαθεί
είναι και η συνοµιλία. Χρειάζεται αγωγή του νου και της ψυχής
για να υπάρξει αληθινός διάλογος, η προσφορά και η
αντιπροσφορά. Αυτή καθ’ αυτή η επιβίωση της ανθρωπότητας
εξαρτάται από την ικανοποιητική επίλυση των προβληµάτων
µεγάλης σπουδαιότητας. Όταν σε παγκόσµιο επίπεδο επικρατεί
η ειρήνη και η αλληλεγγύη οι άνθρωποι απολαµβάνουν τα
αγαθά και τις επιτυχίες παντός είδους.