1. Өмнөх үг
Орчин үед шинжлэх ухаан, техник технологи асар их
хурдацтай хөгжиж, шинэ шинэ ололт амжилтууд үйлдвэрлэлд
нэвтэрч байгаагийн дотор машин техникийн салбарт электрон багаж,
микросхем, компьютерийн удирдлагын систем өргөн хэрэглэгдэх
боллоо.
Монгол орны эдийн засгийн зах зээлд бараг дэлхийн бүх
төрлийн машин техник, тээврийн хэрэгсэл орж ирж, автомашин нь
айл өрхийн өдөр тутмын хэрэглээ болсон байна.
Автомашин болоод тээврийн хэрэгсэлийн удирдлага,
хамгаалалт, асаалт зэрэг нь алсын зайн удирдлагаар гүйцэтгэгдэж,
дохиололын бүх системүүд, хөдөлгүүр, агрегатын ажиллагааны
горим, доголдол, гэмтэл, элэгдэл зэрэг нь электрон хяналтын
системд орсоныг бид техникийг жолоодох үедээ мэдэрдэг билээ.
Манай орны хөрс цаг уурын болон ашиглалтын нөхцөл, замын
эвдрэл гэмтэл, бартаа, мөн тухайн жолоочийн ур чадвараас
хамааран дээрх электрон систем, цахилгаан тоноглолууд амархан
гэмтэж, ажиллагаанд саатал тохиолдох боллоо.
Автомашин, тракторыг ашиглагч, эзэмшигч нар тохиолдсон
цахилгааны гэмтлийг тэр бүр мэдэж, оношилж, засварлаж
чаддаггүй, маш энгийн гэмтэл гал хамгаалагч шатах, гэрэл дохио
ажиллахгүй болох, тэдгээрийг солих, орлуулж тавих арга, техник мөн
тэдгээрийн байрлал, цахилгаан тоноглолын ойр зуурын гэмтлийг олж
чадахгүй тохиолдол практик дээр их гардаг билээ. Маш энгийн
гэмтлийг өндөр үнээр засуулж, эдийн засгийн хувьд өөрсдөө хохирох
тохиолдол жолооч нарт элбэг тохиолддог.
Иймд энэхүү <<Автомашин, тракторын цахилгаан тоноглол>>
номыг ХААИС-ийн Инженерийн Сургуулийн ахлах багш магистр
Г.Батбаяр, ахлах багш, доктор Ц.Өлзийбаатар нар энэ төрлийн
хичээлийг олон жил заасан арвин туршлага, практик мэдлэг дээрээ
үндэслэн бичиж, техникийн ухааны доктор Р.Бүүвэйбаатар хянан
тохиолдуулж, олон мянган жолооч, техникч, их дээд сургуулийн
оюутан, авто ба машин механизмын сургалтын сонсогч та бүхэндээ
зориулан ХААИС байгуулагдсаны түүхт 50 жилийн ойг тохиолдуулан
өргөн барьж байгаа нь энэ бөлгөө.
Сурах бичиг нь дараах үндсэн 5 бүлэг хэсгээс тогтоно.
1

2. 1-р бүлэг. Цахилгаан хангамжийн систем
2-р бүлэг. Цахилгаан стартерт асаалтын систем
3-р бүлэг. Холимог ноцоох систем
4-р бүлэг. Хөдөлгүүрийн ажиллагааг удирдах электрон
систем
5-р бүлэг. Гэрэлтүүлэг ба гэрлэн дохиолол
Тус сурах бичиг, гарын авлага ОХУ-ын бүх төрлийн
автомашинаас эхлээд Япон, Солонгос, Герман, Америк зэрэг
хөгжилтэй орнуудын пүүс, фермийн бүх суудлын болон жип төрлийн
автомашины цахилгаан тоноглол болон түүнд тохиолдох гэмтэл,
оношлогоо, засвар үйлчилгээ, тохируулга зэргийг тухайн машин
техникийн бодит зураг, схем дээр энгийн үгээр тайлбарлаж, хэлж
заншсан нийтлэг нэр томъёогоор бичиж оруулсан билээ.
Тухайн бүтээлийг уншигч та бүхэн нягтлан уншиж, практик
амьдралдаа өргөн ашгилахыг чин сэтгэлээсээ хүсэж байгааг минь
хүлээж авна уу?
Алдаа, дутагдал, эндүү ташаа ойлголт байвал та бүхэн доорх
хаягаар хандаж, манай цаашдын бүтээлд гүн туслалцаа үзүүлнэ үү?
Хянан тохиолдуулсан:
техникийн ухааны доктор Р.Бүүвэйбаатар.
E-mail хаяг: Elec_msua@yahoo.com
Ulzii_30@yahoo.com
УБ. Зайсан. 53.
ХААИС, Инженерийн сургууль
Утас: 342769; 70130414; 341652
2

3. УБ. 2010 он
1-Р БҮЛЭГ
ЦАХИЛГААН ХАНГАМЖИЙН СИСТЕМ
1.1. Ерөнхий ойлголт: Орчин үеийн трактор, комбайн ба
автомашинуудын цахилгаан болон электрон тоноглолууд нь
хөдөлгүүрийг асаах цахилгаан эрчим хүчийг гаргаж авах, түүнийг
нөөцлөх, хөдөлгүүрийн болон бусад угсраануудын ажиллагааг хянах,
гэрлэн ба дуут дохио өгөх, гэрэлтүүлэх, бензинээр ажилладаг
хөдөлгүүрийн ажлын хольцыг авалцуулан шатаах зэрэг үндсэн
үүрэгтэйгээс гадна хөдөлгүүрийн тэжээлийн системийн ажиллагаа
болон хөдөлгүүрийн ажиллагааг бүхэлд нь хамгийн зохимжтой
горимоор удирдах хариуцлагатай үйлдлүүдийг гүйцэтгэж байдаг.
Юуны өмнө тракторын цахилгаан тоноглолын хялбар бүдүүвчийг авч
үзье. (зураг.1.) Энэхүү бүдүүвчийг ажиглавал хэрэглэгч бүр зөвхөн
нэг дамжуулагч утсаар холбогдсон байна. Трактор, автомашины
цахилгааны систем нь цахилгаан эрчим хүч үүсгэгч ба хэрэглэгч
гэсэн 2 үндсэн хэсгээс бүрддэг.
3
Хэрэглэгчид
Цахилгаанэнерги
үүсгэгчид
Зураг.1. Тракторын цахилгаан тоноглолын хялбар схем
1- аккумляторын батарей; 2 - <<масс>> салгагч; 3 – амперметрийн шон; 4 –
генератор; 5 – хүчдэл тохируулагч; 6 – гал хамгаалагчид; 7 ба 15 – түлхүүрүүд;
8 – гэрэл; 9 – дуут дохио; 10 – гэрлэн дохио; 11 – мэдрэгчүүд; 12 – заагчууд; 13
– бүхээгний агааржуулагч; 14 – шил арчигч; 16 – стартер

4. Цахилгаан үүсгэгч ба хэрэглэгч нь хоёр дамжуулагч утсаар
холбогдож байдаг бол трактор, автомашины (ТАМ) цахилгаан
хэлхээнд хоёр дахь дамжуулагчийн үүргийг цахилгаан гүйдэл
дамжуулж болох өөр хоорондоо холбогдсон металл хийцтэй бүх
угсраанууд гүйцэтгэдэг. Өөрөөр хэлбэл уг металл хийцүүдтэй хоёр
дахь дамжуулагч холбогдсон байх бөгөөд түүнийг нийтээр нь
<<масс>> гэж нэрлэдэг. Цахилгаан тоноглолуудын ийм холболтыг
нэг дамжуулагчтай бүдүүвч гэдэг.
Нэг дамжуулагчтай систем хэрэглэснээр цахилгаан
тоноглолуудын овор хэмжээ багасаж дамжуулагчийн урт хэмнэгдэх
боловч богино холболт үүсч, аюултай нөхцөл бүрдэх учраас
найдвартай хамгаалалт болон хөндийрүүлэг хийх шаардлагатай
болдог.
ТАМ-ны цахилгаан хангамжийн систем нь аккумляторын
батарей (1) болон генераторын төхөөрөмж буюу генератор (4),
хүчдэл тохируулагч (5) болон тэдгээрийг гарч болох аваарын
горимоос хамгаалах элементүүдээс (11) бүрддэг. /зураг.1./ ТАМ-нд
зөвхөн тогтмол гүйдлийн цахилгаан хангамжийн систем ашигладаг.
Аккумляторын батарей нь стартерыг цахилгаан энергээр
хангаж, хөдөлгүүрийн тахир голыг эргүүлж ажлын циклийг эхлүүлэх
үндсэн үүрэгтэйгээс гадна хөдөлгүүр ажиллаагүй үед бүх цахилгаан
хэрэглэгчдийг энергээр хангах үүрэгтэй.
Генераторын төхөөрөмж нь хөдөлгүүр ажиллаж байх үед
машины цахилгаан хэрэглэгчдийг энергээр хангах, аккумляторын
батерейг цэнэглэх үүрэгтэй. Энэ үед аккумляторын батерей нь
хэрэглэгч болдог.
Хөдөлгүүрийг түлхүүрээр (15) асаахдаа стартерийг
аккумляторын хэлхээнд холбож өгөх ба гүйдэл нь аккумляторын
<<+>> шонгоос стартертоор (16) дамжин <<масс>>-р гүйж,
аккумляторын <<->> шонд очиж хэлхээ битүүрнэ. Үлдсэн бүх
хэрэглэгчдэд гүйдэл үүсгэгчээс очих гүйдэл нь гал хамгаалагчийн
блокоор (6) дамжин гүйж хэлхээ үүсдэг . Ингээд хөдөлгүүр
ажиллаагүй байх үед гэрэлтүүлгийн хэрэгсэлийг гүйдэл үүсгэгчтэй
холбоход гүйдэл нь аккумляторын <<+>> шонд түлхүүр (15) –
амперметр (А) – гал хамгаалагч (6) - түлхүүр (7) – гэрэлтүүлэх
4

5. чийдэн (8) - <<масс>>, - <<масс>> салгагч (2) - аккумляторын <<->>
гэсэн замаар гүйж, хэлхээ битүүрнэ.
Тэгвэл хөдөлгүүр ажиллаж байх үед генератораас (4) гарах
гүйдэл нь хүчдэл тохируулагчаар (5) дамжин амперметрийн шон (3)-
д ирж эндээсээ гал хамгаалагчийн блокоор /нэгтгэл/ (6) дамжиж
цааш салаалан тус тусын түлхүүрээр залгагдан гүйж, тухайн
хэрэглэгчдийг ажиллуулаад <<масс>> - р дамжин генераторын <<->>
шонгоор дамжин хэлхээ битүүрнэ. Генераторын хүчдлийн гаралт нь
аккумляторын хүчдлээс их байх тохиолдолд генераторын гүйдэл нь
дээрхитэй нэгэн зэрэг амперметрээр дамжин стартерын түлхүүрээр
(15) аккумляторын <<+>> шонд гүйж аккумляторыг цэнэглээд
аккумляторын <<->> шонгоос <<масс>> салгагч (2) улмаар
генераторын <<->> шонд дамжиж хэлхээ битүүрнэ.
Аккумлятор генератор хоёр зэрэгцээ холбогдсон байдаг ба
генераторын гаргаж буй чадал нь хэрэглэгчдийг хангахад
хүрэлцэхгүй болсон тохиолдолд аккумляторын цэнэгээр түүнийг
нөхөж байдаг.
Амперметр аккумляторын батарейн цэнэг алдалтын
гүйдлийн хэмжээ болон түүнийг цэнэглэж байгаа генераторын
гүйдлийн хүчийг зааж, жолоочид мэдээлж байдаг.
1.2. Генераторын төхөөрөмж, үндсэн ойлголт: ТАМ-ны
цахилгаан хангамжийн систем дэх генераторын төхөөрөмж нь
генератор, хүчдэл тохируулагч болон тэдгээрт гарч болох
цахилгааны гэмтэл, аваарын горимоос хамгаалах элементүүдээс
бүрддэг.
Цахилгаан энергийн үндсэн үүсгэгч нь - генератор бөгөөд
хөдөлгүүрээс гарсан механик энергийг тогтмол гүйдлийн цахилгаан
энерги болгон хувиргадаг машин юм. Механик энергийг зөвхөн
хувьсах гүйдлийн цахилгаан энергид хувиргаж болох учраас тогтмол
гүйдэл гарган авахын тулд генераторыг тусгай төхөөрөмж-
шулуутгагч-аар тоноглогдсон байдаг. Хагас дамжуулагч диодыг
ашиглан хувьсах гүйдлийг шулуутгаж байна. Ийм шулуутгагч
ашиглаж эхэлснээр генераторын найдварт ажиллагааны түвшин эрс
дээшилж, хийцийн хувьд энгийн хялбар болж чадал нь нэмэгдсэн
төдийгүй түүний ажиллах эргэлтийн давтамжийн хүрээ өргөжсөн
байна.
ТАМ-ны цахилгаан хангамжийн систем нь техникийн хурдны
болон цахилгаан ачааллын өргөн хүрээнд хэрэглэгчдийг цахилгаан
энергээр ханган ажиллаж байдаг. Хөдөлгүүрийн тахир голын
5

6. эргэлтийг оосрон дамжуулгаар генераторын голд дамжуулдаг тул
хөдөлгүүрийн ажиллах горимоос хамааран генераторын гаралтын
хүчдэл өөрчлөгддөг. Хотын доторх хөдөлгөөний үед автомашины
хурд хязгаарлагдмал байдгаас болж генераторын голын эргэлт
багасаж, гаралтын хүчдэл буурдаг ба хөдөлгүүрийн сул ажиллагааны
горимд холимог ноцоох систем, хянах хэмжих хэрэгсэлүүд, дохиолол
ба оврын гэрэл зэрэг хэрэглэгчдийг цахилгаан энергээр найдвартай
хангаж байхаар хийгдсэн байдаг. Генераторын гаралтын хүчдэлийг
нэмэгдүүлэхийн тулд дамжуулгын тоог нэмэгдүүлснээр (3 болон
түүнээс дээш) тахир голын бага эргэлтэнд хэрэглэгчдийг цахилгаан
энергээр хангах байдлыг сайжруулж болох хэдий ч дамжуулгын
оосрын ашиглагдах хугацааг багасгаж генераторын контакт ба
щетконы элэгдэлийг түргэсгэхээс гадна өндөр эргэлтэнд
генераторын эргэвчүүдийн механик ачааллыг өсгөж эвдрэлд хүргэх
аюул үүсч, найдварт ажиллагаа мууддаг.
Генераторын цахилгаан ачаалал нь жил, улирал, хоногийн
цагийн байдал түүнчлэн аккумляторын батерейн цэнэглэгдсэн
байдлаас хамааран өөрчлөгдөнө. Өвлийн шөнө ихэнхи хэрэглэгчид
(их гэрэл, оврын гэрэл, гэрэл дохио, дулаацуулгын систем, цан
арилгагч, хөгжим болон бусад) байнга ажиллах учир генераторын
ачаалал хамгийн их байдаг. Энэ үед хэрэглэгдэж буй гүйдлийн хүч нь
генераторын гаргаж чадах гүйдлийн хүчний 55-80%-д хүрдэг. Зуны
улиралд өдрийн цагт генераторын ачаалал хамгийн бага байна.
Хэрэглэх гүйдлийн хүч нь хамгийн их гүйдлийн хүчний 10-20%-иас
хэтэрдэггүй байна.
Цахилгаан хангамжийн систем ажиллагааны бүхий л горимдоо
хүчдлийг тодорхой түвшинд гаргаж байх ёстой бөгөөд хүчдэл хэт
өсөх нь аккумляторын батерейг хэт цэнэглэн буцалгах, улмаар
түүнийг ашиглалтаас гаргах, харин нам хүчдэл нь аккумляторын
батерейг байнга дутуу цэнэглэх болно. Мөн хүчдлийн өөрчлөлтөнд
мэдрэмтгий хэрэглэгчдэд халтай байдаг. Тухайлбал улайсах
чийдэнгийн тэжээлийн хүчдэл хэвийн утгаасаа 10%-айр өсөхөд
түүний эдэлгээний хугацаа нь 50% орчим багасдаг юм. Иймд
цахилгаан хангамжийн системд хүчдлийг тогтворжуулах зорилгоор
хүчдэл тохируулагч-ийг хэрэглэж, энэ нь генератортай хамтдаа
генераторын төхөөрөмж-ийг бүрдүүлдэг.
Хамгаалалтын элементүүд нь генераторын төхөөрөмжийг хэт
ачаалал, хүчдлийн огцом өөрчлөлт ба богино холболтын гүйдлээс
хамгаалах үүрэгтэй. Орчин үеийн хамгаалагдсан хийцтэй
6

7. генераторуудын хувьд шулуутгагч болон хүчдэл тохируулагчийн
хагас дамжуулагч элементүүд нь хувьсах ачаалалд маш мэдрэмтгий
байдаг ба амархан гэмтэж ажлаас гардаг тул зайлшгүй хамгаалах
элементүүдийг ашигладаг.
Цахилгаан хангамжийн системийн техникийн байдлыг
мэдээлэх реле-хяналтын гэрэл эсвэл дан хяналтын гэрэл болон
амперметр ба вольтметрийн аль нэг нь бүхээгний хянах самбарт
байдаг.
ТАМ-ны цахилгаан тоноглолд электрон төхөөрөмжүүдийн
хэрэглэгээ зонхилох болсон өнөө үед цахилгаан хангамжийн
системд өвөрмөц шаардлагууд тавигдах боллоо. Юуны өмнө энэ нь
гаралтын хүчдэлийн өөрчлөлтийн шинж төрхтэй холбоотой юм.
Цахилгаан хангамжийн системийн лугших хүчдэл хагас
дамжуулагчдад аюултай бөгөөд сэлгэн залгах төхөөрөмжүүдийн
ажиллагаанаас, тухайлбал техникийн болон ашиглалтын
шалтгаанаар аккумляторын батерейг гэнэт цочмог салгах, залгах гэх
мэт үйлдлүүд транзисторууд болон диодуудыг аваарын горимд
оруулдаг байна.
Генераторын төхөөрөмжийн хагас дамжуулагч элементүүд
эгшин зуурын хугацааны 150 В хүртэлх лугших хүчдлийг тэсвэрлэж
чадах бөгөөд цахилгаан хангамжийн системийн лугших хүчдэл энэ
утгаас хэтэрч болохгүй.
1.3. Генераторын ажиллах зарчим, ерөнхий зохион
байгуулалт: Одоогийн байдлаар генераторын контакттай (эргэлдэх
сэргээх ороомогтой) ба контактгүй (үл эргэлдэх сэргээх ороомогтой)
хийцүүд ашиглагдаж байна.
Контакттай генератор:
Генератор нь ротор, статор гэсэн 2 үндсэн хэсгээс тогтоно.
Туйлуудын систем (3) болон түүнийг ороосон сэргээх ороомог (4),
сэргээх ороомогт гүйдэл дамжуулах цагираг контактууд болон
хийцийн бусад элементүүд бүхий эргэлдэх голыг генераторын ротор
гэнэ. ТАМ-ны генераторуудын ротор 12 туйлтай байдаг. Ротор
хөдөлгүүрийн тахир голоос эргэлт авна. Роторын гадна байх үл
хөдлөх соронзон дамжуулагчийг зүрхэвч (1) гэнэ. Зүрхэвчийн ховил
буюу шүд пазуудыг ороосон ороомгуудыг статорын ороомог (2) гэх
бөгөөд ороомогууд нь хамааралгүй гурван фазын системийг
бүрдүүлнэ. Фаз бүрт индукцээр цахилгаан гүйдэл бий болж байдаг.
Ийм генераторын бүдүүвчийг дор үзүүлэв /зураг.2./.
7

8. Зүрхэвч (1) болон ороомгийг (2) генераторын-статор гэж
нэрлэнэ. ТАМ-ны генераторуудын статорын зүрхэвч 18 ба 36
пазуудтай байдаг бөгөөд тэдгээр тус бүрт фазын ороомгууд
ороогдсон байна. Нэг фаз нь хоорондоо угсраа холбогдсон зургаан
ороомгуудаас бүрдэх бөгөөд хэрэв фаз зэрэгцээ хоёр салаанаас
тогтох бол салаа бүрт угсраа холбогдсон зургаан ороомог байна.
Гурван фазын ороомгууд нь хоорондоо одон буюу гурвалжин
холболтоор холбогддог. Гүйдэл үүсгэгчээс /аккумлятор/ щеткоор (5)
сэргээх ороомгоор гүйдэл дамжихад түүний зүрхэвч болох
туйлуудын системд соронзон урсгал үүснэ.
Сэргээх ороомогт үүссэн соронзон урсгал роторын туйлууд
болон агаарын зайгаар статорын зүрхэвчид дамжин битүүрнэ.
Роторын эргэлтээр статорын фазын ороомогуудыг роторын
хоорондоо салаавчлан байрласан өмнөд S болон хойд N туйлуудын
соронзон урсгал ээлж дараалан дайрч өнгөрөх болно. Ийнхүү
соронзон урсгалын чиглэл болон хэмжээ байнга өөрчлөгдөх учраас
Фарадейн хуулийн дагуу фазын ороомгуудын гаралтын үзүүрүүд
дээр индукцээр хувьсах цахилгаан хүчдэл бий болно. Энэхүү
хүчдэлийн давтамж f нь роторын эргэлтийн давтамж np ба роторын
хос туйлын тоо p–с хамаарах бөгөөд дараах томъёогоор
тодорхойлогдоно.
f=pnp /60 (1)
8
Зураг.2.
Шулуутгагчтай
генераторын
бүдүүвч
1-статорын зүрхэвч;
2-статорын ороомог;
3 - роторын туйл;
4 - сэргээх ороомог;
5 - цагираг контакт ба
щеток;
6 - шулуутгагч;
- соронзон
урсгалын чиглэл

9. Орчин үеийн генераторууд нь зургаан хос туйлт ротортой
учраас түүний хувьсах гүйдлийн давтамж нь роторын эргэлтийн
давтамжаас арав дахин бага байдаг байна.
Контактгүй генератор:
Үл эргэлдэх сэргээх ороомогтой генераторын ажиллах
зарчмыг судлахын тулд хялбаршуулсан бүдүүвчийг /зураг.3./ авч
үзье. Энд статорын зүрхэвчийн нэг паз /шүд/ буюу цөн (6) бүхий П
хэлбэрийн соронзон дамжуулагч (4), одон ротор (8) бүхий голоос (5)
соронзон хэлхээ үүснэ.
П хэлбэрийн соронзон дамжуулагчийн (4) шүдний гадуур статорын
ороомог (10) ороогдсон байх ба түүний нэг үзүүр нь шулуутгагч
диодын (11) анодтой улмаар В шонтой, нөгөө үзүүр нь шулуутгагч
диодын
(9)
катодтой
буюу
<<масс>
> – тай
холбогдсон байна.
9

10. Зураг.3. Хувьсах гүйдлийн контактгүй генераторын хялбар
схем
1–чийдэн; 2–аккумлятор; 3–<<масс>> салгагч; 4–статорын зүрхэвч;
5–гол; 6–цөн; 7–сэргээх ороомог; 8–одон ротор; 9 ба 11– диодууд;
10–статорын ороомог
В шон нь цаашид хэрэглэгчдэд, мөн сэргээх ороомгийн нэг
үзүүрт холбогдоно.
Генератор ажиллаж байх үе буюу (5) гол эргэж байхад сэргээх
ороомгоор тогтмол гүйдэл гүйж, тогтмол туйлт соронзон оронг
үүсгэнэ. Энэ агшинд одон ротор соронзлогдох ба түүний бүх
шүднүүд адил туйлтай болох боловч роторын янз бүрийн
байрлалаас хамааран түүгээр дамжиж буй соронзон урсгалын
хэмжээ мөн л янз бүрээр битүүрэх болно. Одон ротор эргэлдэх
явцад соронзон дамжуулагч дах соронзон урсгалын хэмжээ эхлээд
өсөж ирээд зурагт үзүүлсэн байрлалд ирэх үед хамгийн их утгандаа
хүрнэ. Дараагийн агшинд эргээд буурна. Энэ үед соронзон хүчний
шугамуудын статорын ороомгийг огтлон гарсан чиглэл өөрчлөгдөж
түүнд хувьсах цахилгаан хөдөлгөгч хүч бий болно. Статорын
зүрхэвчний дор роторын дараагийн шүд ирэхэд статорын ороомогт
цахилгаан хөдөлгөгч хүч үүсэх явц дахин давтагдаж, хэрэглэгчдэд
буюу гадаад хэлхээнд гүйдэл гүйх болно.
Хөдөлгүүрийг асаах үед болон бага эргэлттэй байх үед сэргээх
ороомогт гүйх гүйдэл нь аккумляторын <<+>> шон – сэргээх ороомог
– <<масс>> – аккумляторын <<->> шон хэлхээгээр гүйнэ.
Генераторын хүчдэл өсөхөд сэргээх ороомгоор генераторын
шулуутгагдсан гүйдэл гүйх болно. Хөдөлгүүр унтарсан байхад
10

11. генераторын сэргээх ороомгийн цэнэг алдалтаас зайлсхийхийн тулд
аккумляторыг <<масс>> салгагчаар (3) хэлхээнээс заавал салгах
хэрэгтэй. Аккумляторын батарейн цэнэгийг хэрэглэхгүйгээр
генераторын үлдэгдэл соронзонгийн нөлөөгөөр өөрийн нь сэргээж
болно. Энэ тохиолдолд статорын ороомогт бий болж байгаа
цахилгаан хөдөлгөгч хүч нь маш бага байх учраас сэргээх ороомогт
хангалттай соронзон орон үүсгэхийн тулд генератораас
хэрэглэгчдийг салгаж өгөх хэрэгтэй байдаг.
1.4. Шулуутгагч: Генераторын хувьсах гүйдлийг шулуутгах
үүргийг гурван фазын гүүрэн шулуутгагч (1) гүйцэтгэдэг. Шулуутгагч
нь хоёр салаа үүсгэх зургаан диодуудаас бүрдэнэ. Нэг салааны
гурван диодын (VD1, VD2, VD3) анодууд нь генераторын <<+>>
шонтой, харин нөгөө салааны гурван диодын (VD4, VD5, VD6)
катодууд <<->> шонтой холбогдож байхаас гадна генераторын
статорын фазын ороомогуудтай холбогдоно /зураг.4./.
Фазын ороомогууд дахь хувьсах хүчдлүүд Uф1, Uф2, Uф3 нь
гурван фазын системийн нэгэн адил тэдгээрийн үелэлийн гурваны
нэгд нийлж огтолцоно. Энэхүү хүчдлийн өөрчлөлтийн үеийн
хугацааны туршид шулуутгагчийн диодууд нь хаалттайгаас нээлттэй
байдал руу шилжиж гүйдлийг генераторын <<+>> гаралтын шонгоос
11
Зураг.4. а–Генераторын төхөөрөмжийн бүдүүвч, б–фазын
ороомгуудын хүчдэл ба шулуутгагдсан хүчдэл UH
1–үндсэн шулуутгагч; 2–нэмэлт шулуутгагч; 3–хүчдэл тохируулагч; GB–
аккумлятор; L1
, L2
, L3
–фазын ороомгууд; Uф1
, Uф2
, Uф3
– фазын ороомгуудын
гаралтын хүчдэл; t1
– хугацааны эхний агшин .
a)
á)

12. <<->> шон руу зөвхөн нэг чиглэлд дамжуулж гурван фазын хүчдлийг
шулуутгана. Хугацааны эхний агшинд L1 ороомогт гүйдэлгүй, L3
ороомогт эерэг, харин L2 ороомогт сөрөг чиглэлтэй гүйдэл үүсэж
байна. Хугацааны энэ агшин дахь гүйдлийн эерэг чиглэлийг 4-р
зурагт статорын ороомогуудын холболтын О-цэгрүү сумаар зааж
үзүүлэв. Цахилгаан гүйдэл хэрэглэгчид рүү нээлттэй байдалд байгаа
VD3 болон VD4 диодуудаар дамжин генераторын <<+>> гаралтын
шонгоос <<->> шонруу гүйнэ.
Хугацааны t1 агшинд L2 ороомогт хүчдэлгүй, L1 ороомогт эерэг
чиглэлтэй, харин L3 ороомогт сөрөг чиглэлтэй хүчдэл бий болж
гүйдэл нь VD1 болон VD5 диодуудаар дамжин чиглэл нь
өөрчлөгдөхгүйгээр хэрэглэгчдэд очно.
Дээрх маягаар хугацааны ямарч агшинд шулуутгагчийн салаа
бүрт холбогдсон нэг диод фазын хувьсах хүчдлийн үелэлийн
гуравны нэг орчим давтамжтайгаар нээлттэй байдалд шилжин
хувьсах гүйдлийг шулуутгадаг. Статорын фазын ороомгууд одон
холболттой тохиолдолд шулуутгагдсан шугаман хүчдэл нь гурвалжин
холболттой байдгаасаа 1,73 дахин их байдаг. Иймд статорын
ороомгийг гурвалжин холболтоор холбохдоо түүний ороодсын тоог
илүү олон хийх шаардлагатай. Хэдийгээр гурвалжин холболт одон
холболттой харьцуулахад фазын гүйдлийн хүч нь 1,73 дахин бага
байдаг ч статорын ороомгийг харьцангуй нарийн утсаар хийснээр
чадал ихтэй генераторуудад тохиромжтой зэрэг зарим давуу
талуудтай байдаг.
Шулуутгагдсан хүчдэл Uн нь лугших шинж төлөвтэй. Энэ нь
хүчдэл тохируулагчийн (3) болон хэрэглэгчдийн ажиллагаанд сөрөг
нөлөөтэй, мөн генераторын төхөөрөмжийн гаралтын хүчдлийг
тогтворгүй болгож болно. Гэсэн хэдий ч аккумляторын батарей GB
нь генераторын шулуутгагдсан хүчдлийн лугшилтыг намдаах
шүүлтүүрийн үүргийг гүйцэтгэдэг.
Хагас дамжуулагч шулуутгагч бүхий генераторын давуу
талуудын нэг бол шулуутгагчын диодууд аккумляторын батарейн
гүйдлийг статорын ороомгуудад дамжуулдаггүй. Энэ нь буцах
гүйдлийн релей хамгаалагчийн шаардлагагүй болгох учир
генераторын төхөөрөмжийн хийцийг хялбар болгодог.
Хэдийгээр сэргээх ороомог нь аккумляторын батарейгаас
тэжээгдэх боловч аккумляторын батарей цэнэг алдсан тохиолдолд
шаардлагатай хэмжээнд соронзон урсгалыг сэргээж чадахгүйд
12

13. хүрдэг. Иймд сүүлийн үеийн автомашины генераторуудын сэргээх
ороомогт нэмэлт шулуутгагч холбон хийж байна. Нэмэлт шулуутгагч
(2) нь VD7, VD8, VD9 гурван диодуудаас бүрдэх бөгөөд тэдгээрийн
анодууд “Д” шонтой холбогддог (зураг.4.). Энэ тохиолдолд гүйдэл
зөвхөн генератораас VD4, VD5, VD6 диод бүхий үндсэн
шулуутгагчийн салаа болон нэмэлт шулуутгагчаар сэргээх ороомогт
гүйнэ. Ийм дэд холболт нь генераторын хүчдлээр өөрийгөө сэргээх
боломж олгодог. Генераторын өөрийгөө сэргээж чадах үндсэн гол
нөхцөл бол сэргээх ороомог нь гүйдэлгүй байхад ч үлдэгдэл
соронзон урсгалтай байх болон сэргээх гүйдлийн хэлхээний
эсэргүүцэл нь хангалттай бага байх явдал юм. Хэрвээ энэ нөхцөл
биелэгдэхгүй бол роторын ажлын эргэлтийн давтамжийн хүрээнд
генератор хүчдэлийг гаргаж авах боломжгүй.
1.5.Хүчдэл тохируулагч: Генераторын гаралтын хүчдлийг
тогтворжуулах үүргийг хүчдэл тохируулагч 3 гүйцэтгэнэ. /зураг.4./
Генератораас гарах хүчдэл нь роторын эргэлтийн давтамж - np,
ачааллын үеийн гүйдлийн хүч - Iн, генераторын соронзон урсгалын
хэмжээ - Ф гэсэн гурван үзүүлэлтээс хамаардаг. Генераторын
роторын эргэлтийн давтамж хурдсах тусам гарах хүчдлийн хэмжээ
өснө, харин ачаалал нэмэгдэх тусам гарах хүчдлийн хэмжээ буурдаг.
Хэрэглэгчдийн хэвийн ажиллагааг хангахын тулд генераторын
төхөөрөмж генераторын ажлын горимоос үл хамааран тогтвортой
хүчдэл гаргаж байх ёстой.
13
Uí
Uí
Iâ
Uí
Iâ
n
p
Ií
à á
Зураг.5. Генераторын гаралтын хүчдэл ба сэргээх
ороомгийн гүйдлийн хүчний хамаарлын тахирмаг
а–роторын эргэлтийн давтамжаас хамаарах нь
б–Ачааллын гүйдлийн хүчнээс хамаарах нь
Uí
Iâ
Iâ

14. Ачааллын гүйдлийн Iн болон роторын эргэлтийн давтамжийн np
өөрчлөлтийн үед хүчдлийг тогтворжуулахдаа генераторын соронзон
урсгалын хэмжээг Ф өөрчлөх замаар гүйцэтгэдэг /зураг.5/.
Энэхүү соронзон урсгалын хэмжээг генераторын сэргээх ороомгийн
хэлхээнд нэмэлт эсэргүүцэл залгах ба салгах эсвэл гүйдэл
үүсгэгчийг салгах ба залгаж Iв гүйдлийн хүчийг өөрчлөх замаар
тохируулж болно. Хэрэв эргэлтийн давтамж нэмэгдвэл соронзон
урсгалыг бууруулж, харин ачаалал нэмэгдэхэд соронзон урсгалыг
өсгөх шаардлагатай. Ер нь ямар ч трактор автомашины генератор нь
сэргээх ороомгийн гүйдлийн хүчний өөрчлөлтийн үр дүнд соронзон
урсгалыг тохируулж гаралтын хүчдлийг тогтмол барьж байдаг.
Генераторын төхөөрөмжийн хүчдэл тохируулагчийг дараах
бүдүүвч дээр үзье. /зураг.6./ Энэ бүдүүвч нь хүчдэл тохируулагч (1)
ба генератораас (2) бүрднэ. Хүчдэл тохируулагч (1) хэмжигч (5),
харьцуулах (3) болон тохируулагч (4) элементүүдээс бүрднэ.
Зураг.6. Генераторын хүчдэл тохируулагчийн бүдүүвч
1–хүчдэл тохируулагч 2–генератор 5–хэмжигч
3–харьцуулах элемент 4–тохируулагч элемент
Хэмжих элемент (5) нь генераторын гаралтын хүчдэлийн Uн утгыг
хүлээн авч /Uизм/ дохио болгон хувиргаж харьцуулах элементэд (3)
мэдээлнэ. Энд уг дохиог /Uизм/ өгөгдсөн жишэг утгатай Uэт харьцуулж
уг утгаас өөр байвал харьцуулах элементээс (3) тохируулагч
элементэд (4) дохиог /U0/ дамжуулдаг. Улмаар тохируулагч элемент
нь U0>0 нөхцөлд генераторын сэргээх ороомгийн гүйдлийн хүчийг
бууруулж, U0<0 байх нөхцөлд цахилгаан хангамжийн системд
аккумляторын батарейг тэжээж, генераторын сэргээх ороомгийн
гүйдлийн хүчийг өсгөж генераторын гаралтын хүчдэлийг хэвийн
утганд нь хүргэж тохируулдаг. Өөрөөр хэлбэл трактор автомашины
хөдөлгүүрийн ажиллагааны бүхий л горимд хэмжигч элементийн
14
Uí
3 4
5
U0
Uèçì
1
2
ΔIâ
np
Ií

15. Зураг.7. Генераторын
гүйдэл хурдны төлөв
1 - тогтмол гүйдлийн генератор
2 - хувьсах гүйдлийн генератор
np
IM
1
2
np1
np2
IH
гаралт дээрх дохио Uизм нь өгөгдсөн утгатай Uэт адилгүй байх бөгөөд
харин генераторын хүчдэл тохируулагч дээрх байдлаар ямарч
эргэлтийн давтамжийн болон ачааллын хүрээнд хэрэглэгчдэд
шаардлагатай хүчдэлийг харьцангуй тогтмол хэмжээнд байлгаж,
хэрэглэгчийг цахилгаан энергиэр хангаж байдаг.
Хүчдэл тохируулагч нь харьцуулан жиших хэмжигдэхүүн болох
өөрийн шинж чанар үзүүлэлтээ тогтвортой хадгалж чадах ямар нэг
физик хэмжээ бүхий биет буюу татагдсан пүршний хүч ба хүчдэлийн
хэмжээний өөрчлөлтөөр ажилладаг.
Энэ тохиолдолд хэмжигч элемент нь генераторын гаралтын
хүчдэлийг, пүршний физикийн мөн чанартай пропорционалиар татах
хүчинд хувирган жишиж тохируулдаг. Хүчдэл тохируулагч нь
контакттай чичигнүүрт реле, контакттай транзисторт, электрон буюу
контактгүй транзисторт /интеграль/ зэрэг олон төрлүүдтэй байдаг.
1.6. Генераторын үндсэн үзүүлэлтүүд ба гүйдэл, хурдны
төлөв: Генераторын техникийн үндсэн үзүүлэлт нь хүчдэл, роторын
эргэлтийн давтамж, чадал, гүйдлийн хүч байдаг. Хэвийн хүчдэлийн
утга 7В, 14В, 28В байх бөгөөд трактор-автомашинд 7В-г
хэрэглэдэггүй. Хэвийн 14В хүчдэл гаргадаг генераторуудыг бензин
ба бага чадалтай дизель хөдөлгүүр бүхий автомашинуудад
хэрэглэдэг ба харин 28В–н хүчдэл бүхий генераторуудыг зөвхөн
дизель машинуудад хэрэглэдэг.
Өгөгдсөн хэвийн хүчдэлийн утганд
генераторын гадаад хэлхээнд өгч
байгаа гүйдлийн хүч Iн, роторын
эргэлтийн давтамжаас nр
хамаарсан хамаарлын тахирмагыг
гүйдэл - хурдны төлөв гэдэг
/зураг.7./.
Трактор автомашины
хөдөлгөөний горим тасралтгүй
өөрчлөгдөж байдаг ба түүнийг
дагаад генераторын ачаалал
болон роторын эргэлтийн давтамж
мөн байнга өөрчлөгдөж байдаг.
Иймд генераторын гаралтын
гүйдэл түүний роторын эргэлтээс
хамаарсан хамаарал буюу гүйдэл–
хурдны төлөв нь генераторын шинж чанарыг тодорхойлж байдаг.
15

16. Генераторын техникийн бичиг баримтанд гүйдэл–хурдны төлөвийг
бүхлээр нь харуулдаггүй хэдий ч түүний онцгойлох шинжийн
цэгүүдийг заавал зааж өгсөн байдаг.
Юуны өмнө ийм цэгийн тоонд хөдөлгүүрийн сул ажиллагааны
горимд харгалзах генераторын роторын nро эргэлтийг оруулдаг. Энэ
nро эргэлтээр генератор ачаалалгүй ажиллах үеийн шулуутгагдсан
хэвийн хүчдэлийн утга тодорхойлогдоно. Хагаё дамжуулагч
шулуутгагч бүхий генераторуудын хувьд гадаад хэлхээнд өгөх
хамгийн их гүйдлийн хүчний Im утга нь роторын 5000 эр/мин-д
харгалзаж цаашид өөрөө хязгаарлагдаж тогтмол болно.
Генераторын хэвийн чадал гэж түүний хэвийн хүчдэл дэх хамгийн их
гүйдлийн хүч гаргах үеийн чадлыг ойлгоно.
Генераторыг зохион бүтээхдээ хамгийн их гүйдлийн хүчний Im
үед үүсэх халалт нь ороомгууд, эргэвчүүд болон хагас дамжуулагч
элементүүдэд аюулгүй байх нөхцлийг хангаж байхаар тооцоолж
хийдэг. Ороомгийн тусгаарлагч нь хэт халалтыг дааж байхаар сонгож
хийдэг.
Генераторын техникийн бичиг баримтанд хамгийн их чадал Рм,
хэвийн хүчдэл Uн, ачаалалгүй үеийн роторын эргэлтийн давтамж nро
болон хэвийн хүчдэлийн Uн утганд харгалзах Iн гүйдлийн хүчний
ачааллын үеийн роторын эргэлтийн давтамж nрн зэргийг үзүүлдэг.
Генераторыг хэрэглэгчдэд шаардагдах нийт чадал, автомашины
зориулалт буюу хурдны горим зэргийг харгалзан сонгохоос гадна
тухайн трактор–автомашины ашиглалтын нөхцөлд аккумляторын
батарейг бүрэн цэнэглэж, хэрэглэгчдийг цахилгаанаар найдвартай
хангаж чадах, жингийн болон овор хэмжээний хувьд хамгийн бага
байх зэрэг шаардлага тавигддаг.
Хагас дамжуулагч шулуутгагчтай хувьсах гүйдлийн болон
тогтмол гүйдлийн генераторын гүйдэл–хурдны төлвийг харьцуулан
үзэхэд (зураг.7.) хагас дамжуулагч шулуутгагчтай генератор тогтмол
гүйдлийн генераторыг бодвол ротор харьцангуй бага эргэлттэй байх
үед хэрэглэгчдийг цахилгаан энергээр хангаж чаддаг болохыг
харуулж байна.
1.7. Генераторын хийц, зохион байгуулалт: Орчин үеийн
трактор автомашинд контакттай (эргэлдэх сэргээх ороомогтой)ба
контактгүй (үл эргэлдэх сэргээх ороомогтой) гэсэн хоёр төрлийн
генераторыг хэрэглэж байна.
16

17. Контакттай генераторын хийц. ОХУ–н суудлын
автомашинуудад өргөн хэрэглэдэг Г222, Г221А болон 37.3701
маягийн генераторуудын хийц, зохион байгуулалтыг үзүүллээ.
Генераторын статор нь 36 паз ховил бүхий 1 мм зузаантай ган
хуудсануудаас бүрдсэн, паз бүрийг ороосон статорын ороомог (20)
бүхий зүрхэвч (19) юм. Пазуудын хананаас ороомгуудыг
полиэтилентерефталатан хальс эсвэл нимгэн картоноор тусгаарлаж
өгсөн байдаг.
17
Зураг.8. Контактmай генератор Г222
1 ба 17–тагууд; 2–шулуутгагчийн блок; 3–шулуутгагчийн блокийг
бэхлэх болт; 4–сэргээх ороомгийн цагираг контактууд; 5 ба 16–үрлэн
эргэвчүүд; 6– гол; 7–конденсатор; 8– /+/ шон (шон 30) ; 9–статорын
ороомгуудын 0 цэгийн залгуур; 10–хүчдэл тохируулагчийн гэр; 11–
хүчдэл тохируулагч; 12–щетка баригч; 13– щетка; 14–сэнс бүхий
дамжуулгын дамар; 15–туйлуудын систем бүхий ротор; 18–сэргээх
ороомог; 19–статорын зүрхэвч; 20–статорын ороомог; 21–боолт;
22, 23, 24–зөөлөвч элементүүд.

18. Статорын ороомог нь гурван фазаас бүрднэ. Фаз тус бүр нь
цуваа холбогдсон зургаан ороомгуудаас тогтсон хоёр бүлэг
ороомгуудаас бүтэх ба тэдгээр бүлгүүд нь хоорондоо зэрэгцээ
холболтоор холбогдсон байна. Харин фазын ороомгууд одон
холболтоор холбогдоно. Статор бүхэлдээ цахилгаан тусгаарлагч
МЛ–92 лакаар будагдсан байна.
Хөнгөн цагааны хайлшаар хийгдсэн (1 ба 17) тагуудын
хооронд (19) статорын зүрхэвч (21) боолтоор шахагдаж боогдсон
байна. Хөргөх сэнс бүхий дамар (14) талын таганд (17) дамжуулгын
оосрын чангалалтыг тохируулах зориулалттай сэнж эсвэл зурагт
үзүүлсэн шпильк хийж өгсөн байдаг. Нөгөө талын таганд (1) щетко
баригч (12), хүчдэл тохируулагч (11), шулуутгагчийн блок (2),
шуугиан дарагч конденсатор (12) болон гаралт оролтын бүх
холболтын шонгууд байрлана. Хүчдэл тохируулагчийн гэрэн (10)
дотор интеграль хүчдэл тохируулагчийг (11) болон щетко баригчийг
(12) хийж таганд (1) хоёр эргээр бэхэлсэн байна. Щетко баригчийн
(12) хуванцараар хийгдсэн чиглүүлэх нүхэнд, цагираг контактууд (4)
дээрээс хоёр щетка (13) тус бүр пүршээр дарагдаж угсарагдана.
Шулуутгагчийн блок (2) /БПВ6–50–02/ нь таганд түүнээс
тусгаарлагдсан гурван боолтоор бэхлэгдэнэ. Тагуудад эргэвчүүд (5
ба 16) суух үүрүүд байх ба эргэвчүүдийг гадны тоос, ус зэрэг
бохирдолоос хамгаалах болон амархан дулаанаа алдах боломжтой
байдлаар зохиомжлон хийжээ.
Генераторын ротор нь голд (6) салаавчлан суусан тус бүрдээ
зургаан шаантаг хэлбэрийн зургаан туйл бүхий хоёр хагас ротор (15)
болон түүнийг ороосон (сэргээх ороомог) ороомог (18), сэргээх
ороомогт гүйдэл дамжуулах цагираг контактуудаас (4) бүрдэнэ.
Сэргээх ороомгийн төгсгөлүүд нь роторын гол дээрх зэс
контактуудад (4) холбогдоно. Мөн роторын голд генераторын
дамжуулгын дамар болон хөргөлтийн сэнс бэхлэгдэнэ.
Генератор нь дараах гурван гаралтын шонтой байна. Үүнд:
- 30: М6 шураг хэлбэрээр генераторын <<+>> буюу
шулуутгагчийн нэмэх гаралтанд бэхэлэгдсэн шон,
- 15 : сэргээх ороомгийн тэжээлийн хэлхээний оролт буюу
щетканы шон,
- 0 : статорын ороомгуудын дундаж цэг одон холболтын
холболт буюу 0 цэг.
Сүүлийн хоёр шон нь залгуур байдлаар байна.
18

19. Радио шуугианыг дарах болон генераторын лугших хүчдлийн
түвшинг бууруулахын тулд конденсаторыг (7) 30 шонд холбосон
байна. Энэ генераторын нэг онцлог нь түүнийг хөдөлгүүрийн их биед
/блоконд/ бэхлэх сууринд нь тусгай резинэн зөөлөвч хийж өгсөн
явдал юм.
Г222, Г221А болон 37.3701 маягийн генераторууд нь холболтийн
байдлаараа өөр хоорондоо адил боловч Г221А генераторын хувьд
түүний хүчдэл тохируулагч нь тусдаа байдаг. 37.3701 – загвар нь
сүүлийн үеийн хийц бөгөөд сэргээх ороомгийн нэмэлт
шулуутгагчтай, БПВ 11–60 маягын шулуутгагч блоктой, гаралтын (30)
буюу үндсэн <<+>> ба 61 буюу нэмэлт шулуутгагч <<+>> гэсэн хоёр
19
Зураг.9. Генератор 17.3701
1–урд таг; 2–статорын зүрхэвч; 3–арын таг; 4–шулуутгагч; 5 ба 15–эргэвчүүд;
6–цагираг контакт; 7–щетка контакт; 8–щетка баригч; 9–хүчдэл тохируулагч;
10 ба 14–шаантаг хэлбэрийн туйл бүхий хагас ротор; 11–статорын ороомог;
12–роторын цөн; 13–сэргээх ороомог; 16–дамжуулгын дамар ;17– хөргөх
сэнс

20. шонтой зэрэг ялгаатай ч бусад хийцийн элементүүдийн хувьд ижил
байдаг.
ОХУ–ын төрөл бүрийн ачааны болон суудлын
автомашинуудад байнга өргөн хэрэглэгдэж ирсэн генераторын
загваруудын нэг бол Г250 юм. Гэсэн хэдий ч орчин үед энэхүү
загварыг хэрэглэхээ больсон бөгөөд түүний шинэчлэгдсэн 17.3701
загварыг гаргаж иржээ /зураг.9./.
Энэ генераторын статорын зүрхэвч (2) 18 пазтай бөгөөд түүний
шүднүүд дээр статорын ороомгууд (11) ороогдсон байна. Өөр
хоорондоо цуваа холбогдсон зургаан ороомог нэг бүлэг болж нэг
фазыг бүрдүүлэх ба 18 ороомог үндсэндээ гурван фаз болж одон
холболтоор холбогдсон байдаг.
Генераторын ротор нь хоорондоо цөн (12), түүнийг ороосон
сэргээх ороомог (13) бүхий тус бүрдээ зургаан шаантаг хэлбэрийн
зургаан туйлт салаавчлан байрласан хоёр хагас ротор (10 ба 14)
болон сэргээх ороомогт гүйдэл дамжуулах цагираг контактуудаас
(7) бүрдэнэ.
Интеграль хүчдэл тохируулагч (9) /Я112А/, щетка баригч (8)
хамтдаа, мөн шулуутгагчийн блок (4) хөнгөн цагаан гэрэнд (3)
бэхлэгдэнэ. Хийцийн бусад шийдлүүд нь өмнө үзсэн загвартай ижил
байна.
Ер нь контакттай генераторууд хийцийн хувьд аль улсад
үйлдвэрлэсэн нь гол биш, бүгд адил төстэй байдаг бөгөөд зөвхөн
ороомгуудын цахилгаан холболтын төрөл, үндсэн хэмжээ, хэлбэр
дүрс болон найдварт ажиллагааныхаа түвшингээр ялгагддаг байна.
Контактгүй генераторын хийц. (үл эргэлдэх сэргээх
ороомогтой) Генератор нь статор (6), ротор (7), арын (4) ба урд таг
(9), сэргээх ороомог (8), шулуутгагчийн блок (10), хөргөх сэнс бүхий
дамар (13) зэргээс бүрдэнэ /Зураг.10./.
Цахилгаан техникийн ган хуудаснуудаас бүрдсэн статорын
зүрхэвчийн дотор талд тэнцүү байрлалтай есөн шүднүүд /паз/ байх
бөгөөд тэдгээрийг гурван фазын бүрдэл бүхий ороомгийн ороодсууд
(статорын оромог) ороон байрласан байна. Статорын ороомгийн нэг
ороодос нь ПЭВ–2 маркийн 1.35 мм голчтой дамжуулагчаар 28 удаа
ороогдсон байна. Фаз тус бүр нь хоорондоо 1200
байрлаж, угсраа
холбогдсон гурван ороомгуудаас бүрдэнэ. Фазууд нь хоорондоо
гурвалжин холболттой бөгөөд гаралтын гурван үзүүр нь
шулуутгагчийн блокийн гурван шонд холбогдоно. Ротор нь (7) гол
20

21. (11) дээр суусан цахилгаан техникийн ган хуудаснуудаас бүрдсэн
зургаан цацрагт од хэлбэрийн зүрхэвч байна. Генераторын гол нь
түүний тагуудад (4 ба 9) суусан хаалттай төрлийн үрлэн эргэвчүүд
(14 ба 16 ) дээр эргэнэ. Голын урд үзүүрт түүнтэй тэвхээр холбогдсон
хөргөлтийн сэнс бүхий дамар (13) байрлана.
Урд таганд хоёр сэнж байх ба нэг нь генераторыг бэхлэхэд нөгөө нь
дамжуулгын ременийг чангалахад зориулагджээ. Тагуудын цилиндр
гадаргууд тэдгээрийг татаж боох боолтуудын (15) гурван нүхнээс
гадна генераторын дотор орсон усыг зайлуулах гоожуур хийжээ.
Тагны хөндийд гаргасан зайгаар фазуудын утас болон
шулуутгагчаас гарах тогтмол гүйдлийн гаралтын В шонг гаргасан
байна. Тагны дотор талд хавтан бүхий цөн бэхлэж түүнийг 0.72 мм
голчтой ПЭВ-2 маркийн дамжуулагчаар хийсэн 460 ороодос бүхий
сэргээх ороомог (8) байрлана. Сэргээх ороомгийн нэг үзүүр нь
цөнтэй буюу их биед, нөгөө үзүүр нь Ш шонтой холбогдсон байна.
21
Зураг.10. Контактгүй генератор Г306
1–арын суурь; 2–эргэвчийн таг; 3–холболтын шонгууд; 4–арын таг; 5–
статорын ороомог; 6–статорын зүрхэвч; 7–одон ротор; 8–сэргээх ороомог; 9–
урд таг 10–шулуутгагчийн блок; 11–роторын гол;12–диод; 13–сэнс бүхий
дамар; 14, 16–эргэвчүүд; 15– тагуудыг татаж холбосон боолт.

22. Шулуутгагчийн блокыг аль болох хөргөлт сайтай байх
нөхцөлийг хангахаар зохиомжлон урд тагны гадна сэнс байрлуулсан
байна.
Ерөнхийдөө энэ генераторын хийцийн онцлогыг аваад үзвэл
түүнийг хаалттай битүү хийсэн нь тоосжилт ихтэй, амархан бохирдох
нөхцөлд найдвартай ажиллах боломжийг хангасан байх явдал юм.
Хэмжээний болон жингийн хувьд ижил контакттай генератортай
харьцуулбал чадал багатай байдаг дутагдалтай тал бий.
Шулуутгагчийн блок. /зураг.11./ Орчин үеийн генераторын
шулуутгагчийг гурван фазын гүүрэн схемээр холбосон хагас
дамжуулагч диодуудын нэгдмэл блок /нэгтгэл/ байдлаар хийсэн
байдаг.
ОХУ-д үйлдвэрлэж байгаа генераторын шулуутгагчийн блокууд нь
БПВ ба ВБГ гэсэн үндсэн хоёр төрөл байна. БПВ төрлийн
шулуутгагч блокийн үндсэн элементүүд нь шулуун диод /Д104-20/ ба
буцах /Д104-20Х/ туйлт диодууд байдаг. Эдгээр диодууд нь хийцийн
хувьд адил боловч Д104-20 диодын катод нь их бие дээр харин
Д104-20Х диодын анод нь их бие дээр байрласан учир ямарч
тохиолдолд өөр хооронд нь байрыг нь солих боломжгүй.
Д104-20 диодоор шулуутгагдсан гүйдлийн гүйх хамгийн их
зөвшөөрөгдөх хэмжээ нь 20А, хүчдлийн уналт нь 1,4В – с ихгүй,
22
Зураг.11. Шулуутгагчийн блок БПВ11-60
а–гадаад байдал; б–хийц; 1–Үндсэн шулуутгагч; 2–сэргээх ороомгийн нэмэлт
шулуутгагч; 3–генераторын таг; 4–буцах туйлт диод /Д104-20Х/; 5-дулаан
зайлуулагч /массаас тусгаарлагдаагүй/; 6–генераторын статорын ороомгийн
гаралт; 7– блокыг бэхлэх боолт; 8–монтажлах холбогч; 9–шулуун туйлт диод
/Д104-20/; 10– дулаан зайлуулагч /массаас тусгаарлагдсан/
a) á)

23. буцах гүйдлийн хамгийн их хүчдэл нь 150 В бөгөөд энэ утганд
харгалзах гүйдлийн хүч нь 5мА (миллиампер) – с ихгүй байна.
Диодуудыг амархан хөрөх боломжтой хөнгөн цагаан
хавтанд /дулаан зайлуулагч/ суулгасан байдаг. Д104–20Х диодуудыг
суулгасан дулаан зайлуулагч (5) нь генераторын их биеэс
тусгаарлагдаагүй, харин Д104–20 диодуудыг суулгасан дулаан
сарниулагч (10) нь генераторын их биеэс тусгаарлагдаж <<+>> шонд
холбогддог. Эдгээр дулаан зайлуулагчид нь тусгаарлагч цөнгөөр
хоорондоо хөндийрүүлэгдэн нэгэн цул нэгдэл болдог. Диодуудын
буцах болон шулуун гүйдлийн туйлын шонгууд нь хатуу ялтсан
дамжуулагчаар (8) холбогдож, генераторт шулуутгагчийн блокыг
бэхлэсэн боолтонд (7) статорын ороомгийн гаралтын шонтой (6)
хамт боогдоно. Блок БПВ11-60 нь тусгай хуванцар тусгаарлагч
дээр /зураг.11./ сэргээх ороомгийн нэмэлт шулуутгагч (2) болох
гурван КД223А диодуудыг байрлуулсан байдаг.
БПВ төрлийн блоктой
генераторууд нь их биед
галнаас масс үүсэх үед богино
холбоо үүсэх аюултай байдгийг
анхаарах хэрэгтэй.
ВБГ төрлийн шулуутгагчийн блок
нь /зураг.12./ хуванцар сууринд
бэхлэгдсэн цутгамал хөргөх
хамрууд (1) бүхий гурван дулаан
сарниулагчтай байдаг. Ийм
хийцийн блокуудыг орчин үеийн
автомашинуудын генераторт
өргөн хэрэглэж байна.
Дулаан сарниулагч бүрийн
гүнд нэг нь p мужаар, нөгөө нь n
мужаар дулаан сарниулагчтай
холбогдсон цахиурын
битүүмжлэгдсэн p-n хоёр
дамжуулалтай хагас дамжуулагч багаж байна.
Эдгээр гарцуудаас гарах үзүүрүүдийн нэг нь шулуутгагчийн
<<->> гаралт болж генераторын масстай, нөгөө нь генераторын
<<+>> гаралт болж монтажлагдсан (3) тах хэлбэрийн дугуй
23
Зураг.12. Шулуутгагчийн
блок ВБГ–2А
1– p-n гарц бүхий дулаан
сарниулагч; 2–фазын
ороомогуудтай холбогдох диодууд;
3–генераторын <<+>> шонд
холбогдох гаралт

24. дамжуулагчтай холбогдоно. Дулаан сарниулагч дээрх гурван нүхэнд
(2) статорын фазын ороомгуудын гурван үзүүр тус тусдаа
холбогдсон байдаг.
Шулуутгагчийн блокуудын техникийн үндсэн үзүүлэлтүүд нь:
хэвийн хүчдэл–UH.HOM ; шулуутгагдсан гүйдлийн хамгийн их хүч–IH.M ;
хамгийн их буцах хүчдэл–UOБР; буцах UOБР хүчдэлд харгалзах буцах
гүйдлийн хүч–IOБР зэрэг хэмжигдэхүүнүүд багтдаг.
Контакт–транзисторт хүчдэл тохируулагч. Зурагт.13-т
контакт–транзисторт тохируулагчийн хялбар бүдүүвчийг үзүүллээ.
Хүчдэл тохируулагч цахилгаан соронзон реле (5) болон
транзистораас (4) бүрдэнэ. Генераторын сэргээх ороомог (6)
гаралтын В шонд шууд холбогдоогүй, харин Rд нэмэлт эсэргүүцэл
болон эсвэл түүнтэй зэрэгцээ холбогдсон транзисторын эмитер Э –
коллектор К хэлхээгээр дамжиж холбогдоно. Транзисторын баз Б
нь <<масс>>–тай байнга холбогдсон Rб эсэргүүцэлтэй болон релейн
хөдөлгөөнт ПК контактаар хэлхээнд холбогдсон байна. Релейний үл
хөдлөх контакт НК нь генераторын гаралтын В шонд шууд, харин
релейн цахилгаан соронзон ОРН ороомгийн нэг үзүүр нь В шонд,
нөгөө үзүүр нь <<масс>> – д холбогддог.Генераторын гаралтын
хүчдэл зөвшөөрөгдөх утгаасаа хэтрээгүй байх үед ОРН ороомогт
аккумлятораас мөн генератораас гарах гүйдлийн хүч их биш байх ба
түүний зүрхэвчний цахилгаан соронзон хүч, Пр пүршний татах
хүчнээс бага байх тул релейний контактууд салгаатай байна. Энэ
тохиолдолд транзисторын Б бааз нь Rб эсэргүүцэл, <<масс>>–аар
дамжин генераторын <<->> шонд байнга холбогдож түүнд үүсэх
цахилгаан потенциаль нь Э эмиттертэй харьцуулбал бага болох учир
транзистор <<нээлттэй>> байна. Ийм үед сэргээх ороомогоор гүйх
гүйдэл нь аккумляторын <<+>> шон /эсвэл генераторын В/ гаралт –
транзисторын Э эмиттер – К коллектор – сэргээх ороомог (6) –
<<масс>> – үүсгүүрийн <<->> шон хэлхээгээр гүйдэл гүйнэ.
24

25. Эсэргүүцэл Rд нь зэрэгцээ холбогдсон транзистораас дамжуулах
чадварын хувьд олон дахин бага тул түүгээр гүйдэл огт гүйхгүй ба
өөрөөр хэлбэл Rd >>RТЭК учир Rd –ээр гүйдэл гүйхгүй.
Генераторын роторын эргэлт хурдсаж гаралтын хүчдэл нь
зөвшөөрөгдөх утгаасаа ихэссэн үед ОРН ороомоор гүйх гүйдлийн
хүч өсөж түүний зүрхэвч дэх цахилгаан соронзон хүч нь Пр пүршний
татах хүчийг ялснаар релейний ПК контакт бүхий ялтасыг татаж НК
контакттай авцуулж өгнө. Үүний үр дүнд транзисторын Б бааз нь
нэмэх В шонтой релейний их биеэр дамжин холбогдож потенциаль
нь Э эмиттерийн потенциальтай тэнцүү болж транзистор
<<хаалттай>> байдалд шилжиж, гүйдэл нь зөвхөн Rд эсэргүүцлээр
дамжиж сэргээх ороомгоор (6) гүйнэ. Иймд сэргээх ороомог дах
гүйдлийн хүч огцом буурч үүнтэй нэгэн зэрэг генератор дахь
соронзон урсгал багасаж статорын ороомог дах цахилгаан хөдөлгөгч
хүчний хэмжээ буурна. Ингэж генераторын гаралтын хүчдэлийг
тохируулах хэмжээнд нь хүртэл бууруулснаар релейн контактууд
салж, транзистор дахин нээгдэнэ. Энэ мэтчилэн дээрх үйлдлүүд
олон дахин давтагдан генераторын гаралтын хүчдлийг тогтмол
барих боловч хүчдлийн энэхүү хэлбэлзлийн давтамж их байх нь
чийдэнгийн улайсалт болон бусад хэрэглэгчдийн ажиллагаанд
нөлөөлөхгүй. Пр пүршний таталтыг чангалах тусам релейн
контактуудын саланги байх хугацаа уртсаж, генераторын тохируулах
хүчдлийн хэмжээ өснө. Үүнийг тохируулах шаардлагатай байдаг.
25
Зураг.13. Контакт–транзисторт хүчдэл
тохируулагчийн бүдүүвч
1–генераторын статорын ороомог; 2– аккумлятор; 3– <<масс>> салгагч ; 4–
транзистор; 5–цахилгаан соронзон реле; 6–сэргээх ороомог; 7–шулуутгагч;
ОРН – хүчдэлийн релейний ороомог

26. Транзисторт хүчдэл тохируулагч. Зурагт /зураг.14./
транзисторт /интеграль/ тохируулагчийн хялбар бүдүүвчийг
үзүүллээ.
Транзисторт хүчдэл тохируулагч нь контакт–транзисторт хүчдэл
тохируулагчтай ерөнхийдөө адил ажиллагаатай боловч генераторын
сэргээх ороомгийн гүйдлийн хүчийг удирдахдаа цахилгаан соронзон
контакттай релейний оролцоогүйгээр, харин стаблитрон буюу
тогтворжуулагчийн (5) тусламжтайгаар хүчдлийг тохируулдгаараа
ялгаатай байдаг. Хүчдлийн утга тохируулах хэмжээнээс хэтрэх үед
стаблитронд электрон цөмрөлт (онгойлт) үүсдэг.
Ингэснээр транзисторын баз гүйдэл үүсгэгчдийн <<+>> шонтой
холбогдож, транзистор хаагдана. Гүйдэл Rд эсэргүүцлээр дамжиж
сэргээх ороомгоор (6) гүйдэл гүйнэ.
Хүчдэл буурч зохимжтой утгандаа хүрэх үед стаблитрон
дахин хааж харин транзистор нээлттэй байдалд шилжинэ. Гүйдэл
транзисторын Э–с К–т дамжиж сэргээх ороомгоор (6) гүйнэ. Хүчдэл
дахин нэмэгдэхэд стаблитрон мөн л цөмөрч транзисторыг хааснаар
үйлдэл эргэн давтагдаж хүчдлийг тогтвортой барьж байдаг байна.
26
à â
Зураг.14. Транзисторт хүчдэл тохируулагчийн бүдүүвч
а– Транзисторт хүчдэл тохируулагчийн хялбаршуулсан бүдүүвч
в– интеграль хүчдэл тохируулагч Я–112Б
1–генератор; 2– аккумлятор; 3– <<масс>> салгагч ; 4–транзистор; 5–
стаблитрон; 6–сэргээх ороомог; 7–шулуутгагч 8–контактуудын хавтгай
9–чиглүүлэх хамар 10–суурь 11–таг

27. Дээрх транзисторт хүчдэл тохируулагчийн бүдүүвч нь зөвхөн
ажиллах зарчмыг үзүүлэх зорилгоор хялбаршуулсан байна. Бодит
тохируулагчид бол найдварт ажиллагааг хангах, аваарь гэмтлийн
горимоос хамгаалах үүднээс хоёр буюу гурван транзистортай, олон
тооны эсэргүүцлүүд, диодууд болон бусад элементүүдээс бүрддэг
юм. Ийм хүчдэл тохируулагчид /Зураг.14.в/ нь интеграль микросхем
байдалтай хийгдсэн тул хэмжээний хувьд өмнөх тохируулагчдаасаа
олон дахин бага, ашиглалтын үед тохируулга үйлчилгээ шаарддаггүй
байна.
1.8. Генераторын холболтын схем. Генератор ба
аккумуляторын батарей хоёр зэрэгцээ холбогдсон байдаг. Өөрөөр
хэлбэл генераторын шулуутгагчаас гарсан утас нь аккумуляторын
нэмэх шонд шууд буюу амперметрээр дайрч холбогдоно. Генератор
аккумулятор хоёр нь байнга холбоотой байна.
Зураг.15. Генератор ба аккумляторын холболтын бүдүүвч
Сүүлийн үеийн буюу 1990 оноос хойш үйлдвэрлэгдсэн
автомашинуудад аккумулятор генератор хоёрын хооронд 50-80
амперын гал хамгаалагч холбоос тавьдаг болжээ.
Генераторын сэргээх ороомог нь щётокоор дамжин хүчдэл
тохируулагчид холбогдох бөгөөд хөдөлгүүр ажиллаагүй байх үед
аккумуляторыг цэнэг алдагдуулахгүйн тулд асаах түлхүүрийн
хүчдэлд холбогдсон байдаг. Маш олон төрөл загварын хүчдэл
тохируулагч байдаг. Тэдгээрийн холболт тэр бүр хоорондоо
таардаггүй. Генератор ба хүчдэл тохируулагчийг шалгах ба
оношлогоог зөв хийхийн тул холболтыг нь үнэн зөв мэдэх зайлшгүй
шаардлагатай байдаг.
Хүчдэл тохируулагчийг генераторт холбох, өөр хүчдэл
тохируулагчаар орлуулж солих ба шалгах зэрэг тохиолдлуудад
хамгийн түрүүнд генераторын сэргээх ороомог яаж холбогдсон
болохыг тодорхойлох хэрэгтэй байдаг. Сэргээх ороомгийг хоёрхон
27
Аккумулятор
W B+
D+
−
Генератор
À

28. хувилбараар холбож болох учир, сэргээх ороомгийн холболтоор нь
хүчдэл тохируулагчийг ангилж холболт хийх буюу шалгаж
оношлоход хялбар байдаг.
Сэргээх ороомгийг хүчдэлд ба их биед холбож удирдах гэсэн
хоёр холболтын аль нэгээр холбогдоно.
Сэргээх ороомгийг хүчдэлд холбож удирдах. Энэ
холболтоор хүчдэл тохируулагчийг холбох үед сэргээх ороомгийн нэг
утас нь байнга их биед холбоотой байх ба нөгөө нэг үзүүр нь хүчдэл
тохируулагчаар дамжин асаах түлхүүрийн хүчдэлд холбогдоно.
Энэ холболтыг хэрэглэж байгаа тохиолдолд щётокны нэг шон нь
машины их биед байнга холбоотой байх тул щёток баригч нь
гаралтын нэг шонтой байдаг онцлогтой. Хүчдэл тохируулагч нь
сэргээх ороомгийг хүчдэлтэй талаас удирдаж байгааг зургаас харна
уу. /зураг.16./
Энэ холболтоор РР350, РР362, РР380, 121.3702, 201.3702,
202.3702, 22.3702 362.3702, ЭРА зэрэг ОХУ-д үйлдвэрлэсэн
автомашинуудын хүчдэл тохируулагч ба, Toyota, Valeo загварын 70-
аад оны автомашинуудын хүчдэл тохируулагч холбогдоно.
Сэргээх ороомгийг их биед холбож удирдах холболт.
Асаах түлхүүрийн хүчдэлд сэргээх ороомог ба хүчдэл
тохируулагчийн тэжээл холбогдож, сэргээх ороомгийн нөгөө үзүүр нь
хүчдэл тохируулагчаар дамжин их биед холбогдоно. Энэ холболтоор
РР132, 2702.3702, 13.3702.1306.3702,131.3702, ЭРА-1 зэрэг хүчдэл
тохируулагчууд холбогдоно. Энэ холболтыг хэрэглэж байгаа
28
Хүчдэл тохируулагч
Асаах
түлхүүр +12 в
Зураг.16. Сэргээх ороомгийг хүчдэлд холбож удирдах
бүдүүвч
Êîëëåêòîð
Щетка

29. тохиолдолд генераторын щёток баригч нь хоёр шонтой гаралттай
байдаг.
Сэргээх ороомгийн нэг үзүүр хүчдэлд холбогдсон байвал
сэргээх ороомгийг их биед холбож удирдана гэсэн үг бөгөөд энэ
шинжээр нь холболтыг таньж ойлгоход хялбар байдаг.
Тусдаа байрлах хүчдэл тохируулагчдаас гадна ихэнх
суурилагдсан хүчдэл тохируулагчид нь сэргээх ороомгийг их биед
холбож удирдах холболтоор холбогдоно.
Интеграль хүчдэл тохируулагчийг манайхан даалуу реле гэж
нэрлэдэг. Я112, Я120, С111.1, 2402.3702 зэрэг ОХУ-д үйлдвэрлэгдсэн
интеграль реле ОХУ-ын автомашинуудад өргөн хэрэглэгдэнэ.
Интеграль /Зураг.18./ хүчдэл тохируулагч (ОХУ) нь щёток
баригчтайгаа цуг байрласан байх бөгөөд генератор дээр салгаж авч
болохоор байрлуулсан байдаг. 29
Интеграль хүчдэл
тохируулагч дээр байх гаралтын
шонгуудын үсгэн тэмдэглэлүүд ба
холбогдох үзүүрүүд:
В - асаах түлхүүрийн
хүчдэл
Ш - сэргээх ороомгийн нэг
үзүүр буюу щёток
Б - байнгын хүчдэлд буюу
генераторын нэмэх шон
29
BBØ Асаах түлхүүр
Зураг.18. Интеграль хүчдэл
тохируулагч бүхий генератор
Асаах
түлхүүр
+12 в
Хүчдэл
тохируу
лагч
ø
+
13.3702
2702.3702
Зураг.17. Сэргээх ороомгийг их биед холбож удирдах
бүдүүвч

30. Д - нэмэлт диод
С - өвөл зуны шилжүүлэг
Бусад орнуудын генератор нь бүгд суурилагдсан (интеграль)
хүчдэл тохируулагчтай болсон учир тэдгээрийг шалгах, засварлах,
оношлохын тулд холболтын онцлог ба холболт хийхэд хэрэглэгддэг
тэмдэглэлүүдийг мэдэх шаардлагатай. Суурилагдсан хүчдэл
тохируулагчийн тэжээлд холбогдох байдлаар нь генераторуудыг
ангилж болно. Үүнд:
 Нэмэлт туслах диодноос тэжээгдэх
 Нэмэлт туслах диодноос тэжээгдэх ба хүчдэл
тохируулагч нь нэмэлт оролттой. “Compact” генератор
 Нэмэлт туслах диодгүй
Нэмэлт туслах диодноос тэжээгдэх эхний хоёр хувилбарт
хүчдэл тохируулагч нь сэргээх ороомгийг их биед холбож удирдах
зарчмаар холбогдсон байдаг. Нэмэлт диодгүй тэжээлтэй схемд
сэргээх ороомгийг яаж удирдаж байгааг харж ойлгох хэрэгтэй болдог.
Хүчдэл тохируулагч нь нэмэлт туслах диодноос
тэжээгдэх генератор. Генераторын үндсэн шулуутгах диодын
нэгдлээс тусдаа, нэмэлт туслах диодын нэгдлээс генераторын
сэргээх ороомгийн тэжээлийг хүчдэл тохируулагчаар дайруулан
хангах зарчмыг 80-аад оны үеийн автомашины генераторт их
хэрэглэж байжээ. Асаах түлхүүр түлхэхэд генераторын ажиллагааг
хянах гэрэл ба хүчдэл тохируулагчаар дамжин бага хэмжээний
сэргээх гүйдэл гүйдэг сайн талтайгаас гадна хянах гэрэл нь уг
хэлхээний бүрэн байдлыг хянана.
30

31. Хөдөлгүүр ажиллаж генератор эргэж эхлэхэд энэхүү бага хэмжээний
сэргээх гүйдлээр генератор сэргээлт авч туслах диодны гаралт
хүчдэлтэй болж сэргээх ороомгийг тэжээлээр хангаж эхлэх ба хянах
гэрлийн хоёр талд адилхан хүчдэлтэй болж хянах гэрэл унтарна.
Генераторын гаралтанд холбогдох конденсатор нь радио шуугиан
дарах үүрэгтэй. W-гаралт нь статорын нэг фазын ороомгийн гаралт
бөгөөд генератор ажиллаж байх үед хувьсах гүйдэл гаргах тул
хөдөлгүүрийн эргэлт хэмжигчийг холбох буюу стартерын туслах
релег хөдөлгүүр ажиллахад салгах г.м зориулалттай ашиглагдана.
Суурилагдсан хүчдэл тохируулагч нь аккумуляторыг цэнэглэх
хүчдлийг орчны температураас хамаарч зохицуулан өөрөө
тохируулдаг. Халуун оронд ашиглах зориулалттай үйлдвэрлэгдсэн
автомашины генераторын хүчдэл тохируулагч нь зориуд бага
хүчдлийн сонголттой байж болохыг анхаарах нь зүйтэй.
“Compact” генератор. Хүчдэл тохируулагч нь нэмэлт туслах
диодноос тэжээгдэх ба нэмэлт оролттой. 80-аад оны сүүлээс эхлэн
бага овортой, хавтгай ременьтэй, эргэлт өндөртэй, хүчдэл
тохируулагч нь хоёр шонтой байх “компакт” (compact)
генераторуудыг үйлдвэрлэж байна. Энэ генераторт үндсэн
шулуутгагч нэгдлийн оронд стаблитроны шулуутгагч нэгдэл
тавьснаар аккумуляторыг санамсаргүй салгах буюу хүчний
ачаалалыг салгах үед үүсдэг хүчдлийн огцом өсөлтийг 25-аас 30
вольт орчимд хязгаарлаж, электрон төхөөрөмжийг гэмтлээс
хамгаалах ач холбогдолтой.
31
D+
DF
D+
+
Â+
W
S
GB
+
B-
Хүчдэл
тохируулагч
Ãåíåðàòîð
Шулуутгах
нэгдэл
Нэмэлт
диод
Асаах
түлхүүр
Генераторын
ажиллагааг хянах
гэрэл
Зураг.19. Хүчдэл тохируулагч нь нэмэлт туслах диодноос
тэжээгдэх генератор

32. Хүчдэл тохируулагчийн оролтыг хоёр өөр цэг дээр буюу
генераторын гаралт ба аккумуляторын шон дээр холбож өгсөн
учраас генератораас аккумуляторд очих утасны хүчдлийн уналтыг
тооцон аккумулятор дээрх хүчдлийг алдагдалгүй байлгахаас гадна
энэ хэлхээ тасарсан тохиолдолд генератор хэт их хүчдэл гаргаж
аваарын нөхцөлд ажиллахаас хамгаалсан байдаг.
Нэмэлт туслах диодгүй холболт.
Нэмэлт туслах диодгүй, сэргээх ороомгийг хүчдэл тохируулагчаас
шууд тэжээх холболт бүхий генераторыг одоо Япон, Америк, Франц
ба Солонгосын ихэнх пүүсүүд үйлдвэрлэх болсон байна. Гадаад
байдлын хувьд компакт генератортай ижил, хавтгай рементэй.
32
Q
D+
.
DF
D+
+
Â+
W
S
G
B
+
S L
S
L
Зураг.20. “Compact”
генератор
L
IG
S
B
FR
Интеграль
хүчдэл
тохируулагч
Зураг.21. Нэмэлт туслах диодгүй
холболт

33. Хүчдэл тохируулагчийн Асаах түлхүүр түлхэгдсэн ба
хөдөлгүүр (генератор) ажиллаагүй нөхцөлд хүчдэл тохируулагч нь
сэргээх ороомогт импульс хэлбэрийн маш бага гүйдэл өгөх учраас
аккумулятор цэнэг алдах аюулгүй. Хөдөлгүүр асаж генератор
ажиллаж эхлэхэд статорын ороомгийн фазын хувьсах гүйдлийн
дохиогоор хүчдэл тохируулагч нээгдэж сэргээх ороомогт өгөх
гүйдлийг нэмэгдүүлж генераторын ажиллагааг хянах гэрлийг
унтраана.залгуур нь 3-аас илүү шонтой байдаг. Мөн үүнээс гадна
сэргээх ороомгийн хэлхээ тасрах, хүчдэл тохируулагчид гэмтэл
гарах, хүчдэл зохих хэмжээнээсээ их буюу бага болоход хянах гэрэл
асаж сануулга өгнө. Стаблитроны шулуутгагч нэгдэл тавигдсан
байдаг. Гэхдээ энэ төрлийн суурилагдсан хүчдэл тохируулагч нь
хүчдлийн өөрчлөлтөд тэсвэр муутай болсон болохыг анхаарна уу.
Жирийн нөхцөлд хүчдэл тохируулагчийг нь шалгах бараг
бололцоогүй.
Генераторуудын холболтын онцлог. Авто машины
генератор үйлдвэрлэгч олон пүүс байдаг. Тэдгээр пүүсүүдийн
үйлдвэрлэдэг генераторуудын ялгагдах онцлог, холболтын
байдлуудыг дараах бүдүүвчүүд дээр үзүүлэв.
BOSCH (Герман) пүүсийн генератораар Mercedes, BMW,
Audi, Opel, Volkswagen ба Volvo маркийн авто машинууд
тоноглогдсон байдаг. BOSCH пүүсийн N1, K1 серийн генератор 60-
аад оны сүүлээс одоог хүртэл
өөрчлөгдөн овор хэмжээ нь бага
болж интеграль хүчдэл
тохируулагчтайгаар болон
ашиглагдаж байгаа билээ.
K1-14v генераторууд нь 45-аас 80,
N1-14v генераторууд нь 80-аас 140
амперын гүйдэл даах хүчин
чадалтай байдаг. Холболт хийх
тэмдэглэгээ нь:
B+ − генераторын гаралт.
Аккумуляторын нэмэх шонд
холбогдоно.
D+ − нэмэлт туслах диодны гаралт. Генераторын
ажиллагааг хянах гэрэлд холбогдоно.
+ − генераторын нэмэлт гаралт. Радио шуугиан дарах 2.2
мкф-ын багтаамжтай конденсатор холбогдоно.
W − статорын ороомгийн фазын гаралт
33
конденсатор
Хүчдэл
тохируулагч
Гаралтын
шон В+
Гаралт D+
Нэмэлт
гаралт +
Бүдүүвч 1

34. Генераторын гаралтын шонг боолтоор боогддог ба залгуураар
залгадаг хоёр өөр хувилбараар хийдэг. 1980 он хүртэл ЕЕ загварын
параллепипед хэлбэртэй, түүнээс хойш EL4C загварын бөөрөнхий
хэлбэртэй, щётоктойгоо хамт байх хүчдэл тохируулагчийг
генераторын ар талд салгаж авахад хялбархан байдлаар
байрлуулжээ. Эдгээр хүчдэл тохируулагчид нь холболтын хувьд
ижил боловч 28 ба 32 мм-ийн диаметртэй хоёр өөр авалцах
цагирагтай ротор бүхий генераторт тавигддаг тул овор хэмжээний
хувьд хоорондоо таарахгүй. 90-ээд оноос GC, KC, NC серийн
“компакт” генераторыг нэвтрүүлсэн байна. Хавтгай ремень тавьсан
учир генераторын эргэлтийн тоо нэмэгдсэн. Дамрын арын хөргөх
сэнсийг өөрчилж генератор дотор хоёр жижиг сэнс хийснээр овор
бага цомхон болжээ. Холболт нь N1, K1 серийн генератортай
ижилхэн.
VALEO нэгтгэл (Франц)1980 оны дунд үеэс А13N14v,
А14N14v генераторуудыг үйлдвэрлэж
байсан. Peygeot, Citroen, Renault ба
Volvo маркийн авто машин зориулж
генератор үйлдвэрлэдэг. Хүчдэл
тохируулагч нь генератортай -гаа цуг
байх ба холболтын хувьд гадаадад
гаргах ба дотоодод гэсэн хоёр
хувилбараар үйлдвэрлэдэг. Өөрийн зах
зээлд зориулсан генератор нь туслах
диодгүй холболттой.
Гадаад зах зээлд зориулж
үйлдвэрлэх генератор нь BOSCH пүүсийн генераторын холболттой
ижилхэн. Тэмдэглэлийн хувьд дараах ялгаа байж болно.
М; (D−); B −Их бие. Машины их биед холбогдоно.
+; (B+) −генераторын гаралт. Аккумуляторын нэмэх шонд
холбогдоно.
L; (61; +A) −нэмэлт диодны гаралт. Аккумуляторын ажиллагааг
хянах гэрэлд холбогдоно.
Францад ашиглах генераторт дараах нэмэлт тэмдэглэлийг
хэрэглэнэ.
+(S) −асаах түлхүүрийн хүчдэлд холбоно.
W, R −фазын гаралт
Тусдаа хүчдэл тохируулагч бүхий түрүү үеийн генераторын сэргээх
ороомгийн нэг үзүүр нь их биед байнга холбоотой байх холболтоор
34
Á¿ä¿¿â÷ 2
«+» (B+) «M» (D−)
«+»«L»
Бүдүүвч 2