1. Hanna Kubiak
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza
w Poznaniu
Wspieranie rodzin dzieci
z zaburzeniami w rozwoju
Specyficzna sytuacja rodzin z dziećmi o zaburzonym rozwoju od dawna
stanowi przedmiot zainteresowania badaczy (Kościelska, 1995; Twardowski,
1999; Pisula, 2004). DostrzeŜono, Ŝe wychowanie dziecka z problemami
w rozwoju jest sytuacją trudną, potencjalnie stanowiącą źródło problemów
emocjonalnych, dotyczących relacji wewnątrzrodzinnych i społecznych, mate-
rialnych a takŜe związanych z organizacją opieki nad dzieckiem i innych.
W sytuacji wychowania dziecka o zaburzonym rozwoju, jego rodzice
przejawiają specyficzne potrzeby (Pisula, 2004), jak np. potrzeba wsparcia
informacyjnego i emocjonalnego w momencie uzyskania diagnozy, potrzeba
przynaleŜności i wsparcia szczególnie ze strony osób w podobnej sytuacji lub
profesjonalistów, potrzeba potwierdzenia własnych kompetencji rodziciel-
skich, potrzeba odpoczynku i inne. Z rozmów z matkami dzieci, które uzy-
skały diagnozę, według której dziecko dotknięte jest zaburzeniem w rozwoju
oraz z lektur setek listów rodziców w tej sytuacji wnioskuję, Ŝe potrzeba po-
twierdzenia własnych kompetencji łączy się z potrzebą uzyskania zewnętrz-
nego uznania wartości ich dziecka i rodzicielstwa. Matki twierdziły, Ŝe infor-
mując inne osoby o nieprawidłowym rozwoju dziecka pragnęły usłyszeć, Ŝe
jest ono wyjątkowe i waŜne, tymczasem nierzadko odnosiły wraŜenie, jakby
ich dziecko redukowano do jednostki chorobowej, a ich macierzyńską rolę –
do funkcji rehabilitacyjnych i leczniczych. Jedna mama mówi, „kiedy poinfor-
mowałam moją matkę, Ŝe Mikołaj ma powaŜną wadę serca, dodałam teŜ, Ŝe jest śliczny
i pięknie ssie. Mama pytała tylko o diagnozę i perspektywy wyleczenia dziecka, nie
interesowało jej jak wygląda, jaki ma humor, jak śpi. Poczułam, Ŝe jedyne, co waŜne to
fakt, Ŝe nie jest zdrowy, a reszta się nie liczy. Po tej rozmowie jeszcze trudniej było mi
cieszyć się synkiem, choć wiedziałam, Ŝe on naprawdę na to zasługuje”.
Jakkolwiek zbadano podłoŜe doświadczanych trudności, opisano rodza-
je i skutki stresu przeŜywanego w rodzinach z dziećmi niepełnosprawnymi,

2. 48 Hanna Kubiak
zdiagnozowano ich potrzeby, owa wiedza nie zawsze przekłada się na real-
ną pomoc udzielaną rodzinom, w których wychowywane są dzieci z zabu-
rzeniami w rozwoju.
Sądzę, Ŝe diagnoza funkcjonowania tych rodzin, powinna prowadzić do
refleksji nad ich zasobami, a takŜe wskazać na róŜne moŜliwe sposoby ra-
dzenia sobie ze stresem. Procesy radzenia sobie ze stresem obejmują całą
gamę moŜliwych reakcji, mogą być definiowane jako „stale zmieniające się
poznawcze i behawioralne wysiłki, mające na celu opanowanie określonych
zewnętrznych i wewnętrznych wymagań, ocenianych przez osobę jako ob-
ciąŜające lub przekraczające jej zasoby” (Lazarus, Folkman, 1984, s. 141, za:
Heszen-Niejodek, 2000, s. 476).
Trudno jednoznacznie zdefiniować pojęcie zasobów. MoŜna rozumieć je
jako „aktywa” jednostki w procesach radzenia sobie z sytuacją.
Zasoby, którymi dysponuje jednostka w tym procesie, moŜna najogólniej
podzielić na wewnętrzne (czyli dyspozycje jednostki ukształtowane w toku
Ŝycia na podstawie uwarunkowań konstytucjonalnych) i zewnętrzne, które
jednostka moŜe odkryć i wykorzystać. Pomiędzy tymi dwoma typami zaso-
bów zachodzi związek o charakterze interakcji. Ujawnienie czy odkrycie
zasobów środowiskowych jest w duŜym stopniu uzaleŜnione od sposobu
postrzegania świata przez osobę a więc od jej zasobów wewnętrznych.
Z drugiej strony, cechy środowiska wpływają zwrotnie na kształtowanie się
zasobów wewnętrznych jednostki. Efektywność radzenia sobie, w duŜej
mierze zaleŜy od dysponowania przez jednostkę adekwatnym i dostępnym
„zbiorem” zasobów.
Gibson (za: Jelonkiewicz, 1992, s. 105) podaje trzy podstawowe typy za-
sobów rodzicielskich w sytuacji choroby dziecka. Są to:
– wsparcie społeczne,
– zdolność rozwiązywania problemów,
– system przekonań.
W moim przekonaniu, udzielanie wsparcia rodzinom z dziećmi o zabu-
rzonym rozwoju, powinno uwzględniać wspomniany związek interakcyjny
pomiędzy róŜnymi rodzajami zasobów. Oznacza to, Ŝe celem udzielanego
wsparcia jest nie tylko doraźna poprawa sytuacji osób odbierających wspar-
cie, lecz przede wszystkim wzmocnienie ich zasobów wewnętrznych. I tak,
wsparcie rozumiane bardzo ogólnie jako „pomoc dostępna dla jednostki
w sytuacjach trudnych” moŜe stanowić istotną część zasobów niezbędnych
dla uruchomienia skutecznych procesów radzenia sobie w omawianej sy-
tuacji. (Sarason, 1982, za: Sęk, Cieślak, 2004, s. 140).
Przeprowadzone przeze mnie badania matek dzieci z nadpobudliwością
psychoruchową wskazują, Ŝe nie doświadczają one wsparcia społecznego
adekwatnego do potrzeb. Ocena wsparcia społecznego dokonywana przez

3. Wspieranie rodzin dzieci z zaburzeniami w rozwoju 49
matki dzieci nadpobudliwych waha się od bardzo niskiej do bardzo wysokiej,
natomiast matki dzieci zdrowych zdecydowanie rzadziej oceniają poziom
uzyskiwanego wsparcia jako niski, a częściej jako wysoki lub bardzo wysoki.
Zaobserwowano istotną statystycznie róŜnicę, dotyczącą poziomu od-
bieranego wsparcia społecznego, pomiędzy grupą badawczą, obejmującą 40
matek dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej w wieku 6–9 lat
a grupą kontrolną, obejmującą 40 matek zdrowych dzieci w tym samym
wieku (wyniki testu t = 2,6).
Typowe problemy w zakresie deficytu wsparcia, ilustruje wypowiedź
mamy nadpobudliwej Paulinki:
Jesteśmy z tym zupełnie sami, dobrze Ŝe mąŜ mnie wspiera. Teściowa na wszel-
ki wypadek nie dzwoni, i dobrze. Moja mama mówi: traktujcie ją normalnie to będzie
normalna. A koleŜanka na dyŜurze powiedziała mi ostatnio, Ŝe za wiele od Paulinki
wymagam. Ci ludzie zupełnie nie wiedzą o czym mówią! Mądrują się, a nie wiedzą,
ile ja pracy wkładam w Paulinkę, ile czasu i łez. Wolę się nie odzywać, oni swoje
wiedzą, ja swoje. I tak mogę liczyć tylko na siebie i męŜa.
Oczywiście, nadpobudliwość psychoruchowa jest specyficznym zabu-
rzeniem w rozwoju, i jakkolwiek towarzyszy niektórym zespołom chorobo-
wym o podłoŜu genetycznym (jak nieprawidłowości chromosomów płcio-
wych, np. w zespole złamanego chromosomu X, czy zespół Touretta
(Dąbkowska, 2004, s. 103), to jednak wyniki badań dotyczące tej grupy nie
mogą być uogólniane na całą grupę matek dzieci z zaburzeniami chromo-
somalnymi czy ogólnie – o zaburzonym rozwoju. Przytoczone wyniki badań
mogą jedynie sugerować, Ŝe ich sytuacja moŜe być podobna.
Wspomniany niŜszy poziom uzyskiwanego wsparcia przez rodziców
wychowujących dzieci o zaburzonym rozwoju, jest szczególnie dotkliwy,
jako, Ŝe dotyczy osób przejawiających prawdopodobnie wyŜszy poziom
potrzeby bycia wspieranym niŜ rodzice dzieci zdrowych.
Teoria wsparcia społecznego została wyczerpująco omówiona w pracy
pt. „Wsparcie społeczne, stres i zdrowie”, wydanej pod redakcją Sęk i Ciela-
ka w roku 2004. Nie będę jej w tym miejscu powtarzać, zaproponuję jeden
z licznych modeli wsparcia, który w moim przekonaniu najlepiej odpowia-
da specyficznej potrzebie wsparcia w sytuacji wychowywania dziecka
z niepełnosprawnością. I tak, Solomon i współautorzy proponują podzielić
wsparcie na:
– systemowe,
– interpersonalne,
– intrapersonalne (por. Solomon, Pistrang, Barker, 2001).
Pojęcie wsparcie systemowe autorzy rozumieją jako ogół dostępnych
rodzinie usług, ujętych w system pomocy skierowanej do osób niepełno-
sprawnych i ich rodzin, powstałych z inicjatywy państwa. Są to ogólnodo-

4. 50 Hanna Kubiak
stępne usługi medyczne, wsparcie socjalne (w postaci zasiłków, dotacji itd.),
system specjalnego szkolnictwa itp. Dodać naleŜy, Ŝe w opinii zdecydowa-
nej większości polskich rodzin, ta sieć wsparcia jest niewystarczająca i nie
stanowi adekwatnej odpowiedzi na ich potrzeby.
Wsparcie interpersonalne oznacza w proponowanym modelu pomoc
oferowaną rodzinom z dziećmi o zaburzonym rozwoju przez naturalne
grupy wsparcia, takie jak rozszerzona rodzina, sąsiedzi, parafie i inne.
Szczególnie cenioną przez rodziców formą wsparcia, którą moŜna zakwali-
fikować jako interpersonalne, jest współuczestnictwo w problemach rodziny
osób w podobnej sytuacji Ŝyciowej – mam tu na myśli stowarzyszenia rodzi-
ców czy grupy internetowe zrzeszające osoby wychowujące dzieci z zabu-
rzeniami w rozwoju. Odnalezienie ludzi doświadczających podobnego stre-
su pozwala poczuć się częścią większej społeczności, nierzadko rodzice
relacjonują, Ŝe dopiero w tej grupie poczuli się zrozumiani, a ich dziecko
– w pełni zaakceptowane. Jedna mama zaangaŜowana w internetową grupę
rodziców mówi „Dopiero tu przestałam czuć się wyrzutkiem, wiedziałam, ze kibi-
cujecie mi i mojej córeczce”. W ocenie wielu rodziców to nieformalne wsparcie
jest wyjątkowo cenne i skuteczne.
Trzeci rodzaj wsparcia, intrapersonalne rozumie się tu jako pomoc
w uruchomieniu podmiotowych zasobów osoby w sytuacji trudnej. Celem
tej pomocy jest wzmocnienie lub zbudowanie kompetencji w rozwiązywa-
niu problemów. Sytuacja niepełnosprawności moŜe być definiowana jako
dyspozycja do generowania problemów Ŝyciowych (Kowalik, 2000). Niepeł-
nosprawność czy zaburzenia w rozwoju generują szereg sytuacji problemo-
wych, w których zaburzona jest równowaga pomiędzy moŜliwościami osób
z niepełnosprawnością i ich rodzin a wymogami wynikającymi z sytuacji
lub z otoczenia zewnętrznego, w którym one Ŝyją. Samo doświadczanie sy-
tuacji stresowych nie generuje jednakŜe kompetencji w zmaganiu się z nimi.
Jak wskazuje Sęk (2004), kluczową rolę w dynamice stresu i procesów ra-
dzenia sobie odgrywają procesy subiektywnej oceny stresorów i własnych
zasobów. Wobec tego reinterpretacja sytuacji i własnych moŜliwości zmie-
rzenia się z nią, stanowi istotny element wpływający na umiejętności roz-
wiązywania problemów. Czy i jak osoba w sytuacji trudnej dokona jej rein-
terpretacji, uzaleŜnione jest zarówno od czynników związanych z sytuacją,
jak i osobą. Sądzę, Ŝe typ mechanizmów obronnych, jakie nawykowo stosuje
osoba będzie w duŜej mierze wyznaczał sposób interpretacji sytuacji, a w
konsekwencji – wpływał na stosowane sposoby radzenia sobie z sytuacją.
Warto w tym miejscu przyjrzeć się przeformułowaniu, jednej z pozy-
tywnych strategii w procesie radzenia sobie.
Badania wskazują, Ŝe rodzice dzieci z niepełnosprawnością, którzy do-
konali pozytywnego przeformułowania własnej sytuacji twierdzą, Ŝe wy-

5. Wspieranie rodzin dzieci z zaburzeniami w rozwoju 51
chowanie ich dzieci stanowi dla nich źródło szczęścia, miłości, dumy,
wzmacnia więzy rodzinne i społeczne, wywiera pozytywny wpływ na ich
Ŝycie duchowe, a nawet karierę zawodową, rozszerza wiedzę, uczy ich tole-
rancji i cierpliwości, doceniania Ŝycia w kaŜdym jego przejawie, pozwala na
rozwój osobisty (Summers, Behr, Turnball, 1989). Te odpowiedzi stanowią
zaprzeczenie stereotypu wychowania dziecka z niepełnosprawnością, bo-
wiem nie umniejszając trudności całej sytuacji, pozwalają dostrzec jej nie-
zmierny potencjał.
Jak widać, umiejętność zastosowania strategii poznawczych, zwłaszcza
reinterpretacji doświadczanej sytuacji, w duŜej mierze decyduje o emocjonal-
nej kondycji rodziców dzieci niepełnosprawnych, a w konsekwencji o funk-
cjonowaniu całej rodziny. W tym świetle, wsparcie intrapersonalne, które, jak
wspomniano, ma na celu zbudowanie lub wzmocnienie umiejętności zasto-
sowania tych strategii, uznaję za szczególnie istotne. NaleŜy dodać, Ŝe z tym
rodzajem wsparcia rodzice dzieci o zaburzonym rozwoju spotykają się naj-
rzadziej. Dawcą tego rodzaju pomocy powinni być profesjonaliści.
Sądzę, Ŝe wskazane byłoby zbudowanie całej sieci wsparcia intraperso-
nalnego, aby rodzice mogli wybrać najbardziej im odpowiadający rodzaj
interwencji. I tak, adekwatne wydaje się połączenie następujących typów
interwencji psychologicznej:
– grupy psychoedukacyjne,
– grupy wsparcia, prowadzone przez profesjonalistów (w odróŜnieniu od
grup samopomocowych, zaliczanych do wsparcia interpersonalnego),
– psychoterapia indywidualna,
– terapia rodzin.
Systematyczne opisanie powyŜej wymienionych rodzajów interwencji,
ze względu na róŜnorodność szkół terapeutycznych i wynikające z tego
zróŜnicowanie metod i technik pracy terapeutycznej, daleko wykracza poza
ramy niniejszego szkicu. Istotne wydaje się raczej nakreślenie celów wyzna-
czających kierunek podejmowanych interwencji.
Ad 1. Celem grup psychoedukacyjnych jest wyposaŜenie rodziców
w system wiedzy i umiejętności, dotyczących:
• zespołu chorobowego, jaki dotyka ich dziecko, jego objawów, przy-
czyn i perspektyw leczenia;
• postępowania wobec dziecka z określonym zaburzeniem w rozwoju;
• funkcjonowania emocjonalnego, poznawczego i społecznego dziecka;
nakreślenie specyficznych problemów w tych obszarach, a takŜe, co
rodzice uznają za szczególnie cenne – poszukiwanie indywidualnych
rozwiązań tych problemów.
Ad. 2. Celem grup wsparcia jest, jak nazwa wskazuje, dostarczenie ro-
dzicom róŜnorodnego rodzaju wsparcia. Jeśli wsparcie podzielić według

6. 52 Hanna Kubiak
ujęcia funkcjonalnego zaproponowanego przez Sęk (2004) na emocjonalne,
informacyjne, instrumentalne, rzeczowe i duchowe, moŜna uznać, Ŝe w toku
uczestnictwa w grupach wsparcia rodzice dzieci o zaburzonym rozwoju
doświadczają przede wszystkim wsparcia:
• emocjonalnego, polegającego na „przekazywaniu w toku interakcji
emocji podtrzymujących, uspokajających, odzwierciedlających troskę”,
co ma na celu stworzenie poczucia przynaleŜności, opieki i podwyŜ-
szenia samooceny (Sęk, 2004). Rodzice dzieci o zaburzonym rozwoju
podkreślają wagę tego właśnie typu wsparcia;
• informacyjnego, a więc obejmującego informacje pozwalające lepiej
zrozumieć zaburzenie rozwoju dziecka, wynikającą z tego sytuację ro-
dziny;
• instrumentalnego – czyli swoistego instruktaŜu dotyczącego moŜliwo-
ści działania w tym obszarze, a wiec np. praktyczne informacje doty-
czące leczenia czy rehabilitacji dziecka.
Ad. 3. Celem psychoterapii indywidualnej, podejmowanej w kontekście
doświadczenia sytuacji wychowywania dziecka z zaburzeniami w rozwoju
jest niesienie pomocy w przeŜywaniu tej konkretnej sytuacji. Dalekim celem
terapii jest rozwój osobowości, zdrowie psychiczne i usuwanie objawów
chorobowych pacjenta (Grzesiuk, 2000). Sytuacja wychowywania dziecka
o zaburzonym rozwoju moŜe w róŜny sposób skłaniać osobę do podjęcia
terapii – albo, z intencją usunięcia negatywnych objawów, np. psychoso-
matycznych, depresyjnych, wynikających z problemów generowanych
przez sytuację wychowywania dziecka o zaburzonym rozwoju albo wskutek
przewartościowania dotychczasowego Ŝycia, wskutek doświadczenia opisa-
nej sytuacji, co stanowi istotny punkt odniesienia na drodze indywidualnego
rozwoju.
Ad. 4. Terapia rodzinna róŜni się od indywidualnej tym, Ŝe jej przed-
miotem jest struktura rodziny, rodzaje więzi, cały system rodziny i jej pod-
systemy, komunikacja, nie zaś – jak w przypadku terapii indywidualnej–
świat wewnętrznych przeŜyć pacjenta, jego przestrzeń symboliczna (Grze-
siuk, 2000). Celem terapii rodzinnej jest zatem zdrowie i rozwój całej rodzi-
ny. Nierzadko urodzenie i wychowywanie dziecka o zaburzonym rozwoju
prowadzi do problemów w funkcjonowaniu rodziny – celem terapii jest
zatem identyfikacja i rozwiązanie tych problemów.
Jak z powyŜszego wynika, wspieranie funkcjonowania rodzin z dziećmi
o zaburzonym rozwoju jest złoŜonym procesem, na którego skuteczność
wpływa szereg zmiennych.
Jednym z najistotniejszych aspektów tej pracy jest zwłaszcza w odniesie-
niu do wsparcia intrapersonalnego, wzajemna relacja pomiędzy rodzicami
a profesjonalistami. Jest to oczywiście czynnik decydujący w duŜej mierze

7. Wspieranie rodzin dzieci z zaburzeniami w rozwoju 53
o powodzeniu wszelkiej pracy terapeutycznej, jednakŜe w moim przekona-
niu podczas pracy z rodziną dziecka niepełnosprawnego istnieje kilka
dodatkowych aspektów wpływających na relacje pomiędzy terapeutą
a klientem/klientami. Jak jednak wskazują badania, osoby udzielające pro-
fesjonalnej pomocy w ocenie rodziców są w równym stopniu źródłem stresu
jak i pomocy (Summers, Behr, Turnball, 1989, s. 35, za: Warren, 1985; Kupfer,
1984).
Szukając przyczyn takich animozji, moŜna wyodrębnić czynniki utrud-
niające lub ułatwiające współpracę. Kupfer (1984) wskazuje, Ŝe niemoŜność
dania rodzicom nadziei wiąŜącej się z wyzdrowieniem dziecka, jest trudnym
początkiem wzajemnych relacji. NaleŜałoby moŜe zapytać, czy profesjonali-
ści w ogóle ukazują rodzicom rozwój ich dziecka i rodziny w dłuŜszej per-
spektywie czasowej.
Jeszcze raz podkreślę, Ŝe moim zdaniem, na początku współpracy istot-
ne jest zewnętrzne potwierdzenie wartości dziecka w oczach profesjonalisty,
co pozwoli rodzicom dostrzec, Ŝe osoba podejmująca pracę z nimi nie będzie
kolejną dewaluującą dziecko i /lub jego rodzinę. Przeciwnie, jej rolą będzie
wzmacnianie w rodzinie przekonania o pełnej podmiotowości dziecka oraz
docenianie przejawów rozwoju. Istotne, by pracujący z rodziną potrafił łą-
czyć postęp w funkcjonowaniu dziecka z zachowaniem rodziny, szukał po-
między tymi zmiennymi związków przyczynowo-skutkowych, a pośrednio
– przyczyniał się do budowania przekonania dotyczącego sprawczości
w rodzicach i rodzeństwie dziecka z niepełnosprawnością (por. Summers,
Behr, Turnball, 1989, s. 36). PomoŜe to budować w rodzicach poczucie kom-
petencji i wpłynie to pozytywnie na ich samoocenę.
Osoba podejmująca się pracy z rodzicami czy rodziną, winna mieć świa-
domość, Ŝe włączy się w szerszy system oddziaływań wobec tej rodziny,
uczestniczącej zapewne w leczeniu medycznym i pracy pedagogiczno-
psychologicznej, której podmiotem jest dziecko. Wzajemne relacje pomiędzy
terapeutami, lekarzami, pedagogami (nawet przy bardzo prawdopodobnym
załoŜeniu, Ŝe nie będą oni mieć ze sobą bezpośredniego kontaktu,
a jedynie będą proponować róŜne interwencje tej samej rodzinie, stawiając
sobie rozmaite cele i pracując odrębnymi metodami) równieŜ wyznaczają
w pewnym stopniu skuteczności oddziaływań terapeutycznych.
Reasumując, proponuję:
1. Postrzegać sytuację trudną, jaką jest wychowanie dziecka niepełno-
sprawnego w kontekście zasobów rodziny, uruchamiających procesy
radzenia sobie ze stresem rodzicielskim.
2. Analizować wsparcie jako istotną część zasobów rodziny, pojmować je
kompleksowo, tzn. nie tylko szukać róŜnych rodzajów wsparcia (kla-
syczny podział na wsparcie informacyjne, emocjonalne, materialne),

8. 54 Hanna Kubiak
ale i róŜnych poziomów wsparcia (wsparcie systemowe, interperso-
nalne, intrapersonalne).
3. Zwrócić szczególną uwagę na mało dostępne, a bardzo istotne w per-
spektywie kondycji emocjonalnej rodzin, wsparcie intrapersonalne.
4. Przy udzielaniu wsparcia pamiętać o kształtowaniu przemyślanych
relacji pomiędzy terapeutą a rodziną oraz znalezieniu w grupie spe-
cjalistów właściwego miejsca dla osoby pracującej z rodziną.
Bibliografia
DĄBKOWSKA M. (2004), Czynniki ryzyka ADHD. „Psychiatria i Psychologia Kliniczna”, 2,
102–111.
GUPTA A., SINGHAL N. (2004), Positive Perceptions in Parents of Cildren with Disabilities. “Asia
Pacific Disability Rehabilitation Journal”, 1, 22–35.
JELONKIEWICZ I. (1992), Radzenie sobie rodziców z chorobą dziecka – wybrane zagadnienia. „Nowiny
Psychologiczne”, 1, 101–108.
HESZEN-NIEJODEK I. (2000), Teoria stresu psychologicznego i radzenia sobie. W: J. Strelau (red.).
Psychologia. Gdańsk: GWP.
GRZESIUK L. (2000), Psychoterapia. W: J. Strelau (red.), Psychologia. Gdańsk: GWP.
KOŚCIELSKA M. (1995), Oblicza upośledzenia. Warszawa: PWN.
KOWALIK S. (2000), Psychologiczne podstawy niepełnosprawności i rehabilitacji. W: J. Strelau (red.),
Psychologia. Gdańsk: GWP.
PISULA E. (2004), Potrzeby rodziców dzieci z zaburzeniami rozwoju. W: W. Dykcik, A. Twardowski
(red.), Wspomaganie rozwoju i rehabilitacja dzieci z genetycznie uwarunkowanymi zespołami za-
burzeń. Poznań: Wyd. Naukowe PTP.
SĘK H., CIEŚLAK R. (2004), Wsparcie społeczne – sposoby definiowania, rodzaje i źródła wsparcia,
wybrane koncepcje teoretyczne. W: H. Sęk, R. Cieślak (red.), Wsparcie społeczne, stres i zdrowie.
Warszawa: PWN.
SĘK H., CIEŚLAK R. (2004), Wsparcie społeczne, stres i zdrowie. Warszawa: PWN.
SHERIDAN CH., RADMACHER S. (1997), Radzenie sobie w sytuacjach trudnych. „Nowiny Psy-
chologiczne”, 4, 9–18.
SOLOMON M., PISTRANG N., BARKER C. (2001), The Benefits of Mutual Support Groups for Parents
of Children With Disabilities. “American Journal of Community Psychology”, 1, 113–132.
SUMMERS J., BEHR S., TURNBALL A. (1989), Positive Adaptation and Coping Strenghts of Families
Who Have Children with Disabilities. W: G. Singer, L. Irvin. (red.), Family Support Services.
Baltimore: Brookers Publishing Co.
TWARDOWSKI A. (1999), Sytuacja rodzin dzieci niepełnosprawnych. W: I. Obuchowska (red.),
Dziecko niepełnosprawne w rodzinie. Warszawa: WSiP.