Magazine over het verbinden van stad en land

1. 09 2012
MAGAZINE OVER HET VERBINDEN
VAN STAD EN LAND
Aan de keukentafel
bij John Berger
Stadskind verdwaald
CEES NOOTEBOOM
Floriade & fashion
JAN TAMINIAU
‘Kon ik toch
eens vliegen’ Mindmap-koken
EN VERDER
Tuinbouw en de toekomst
Koppert Cress’ duurzame blaadjes

2. [ ]
De tentoonstelling Zoet&Zout is een samenwerking van de Kunsthal Rotterdam met de Bijzondere Collecties van de Universiteit Leiden.
De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, het Rijksmuseum Amsterdam en het Kröller-Müller Museum in Otterlo zijn hoofdbruikleengevers.

3. 03
COLOFON VOORAF
GRNVLD is een uitgave van Sjaalman Media
in opdracht van Kasteel Groeneveld.
GRNVLD verschijnt vier keer per jaar.
Het volgende nummer verschijnt in juni .
GRNVLD
Groeneveld , ML Baarn, grnvld@mineleni.nl
Beeld: Hans van Oudenaarden
Uitgever Sjaalman Media, Chris van Koppen
Redactie Caroline van der Lee (hoofdredacteur),
Brigitte van Mechelen (managing editor),
Mariken Bokeloh (redacteur)
Vormgeving Volta_ontwerpers, Utrecht
Druk Wilco, Amersfoort
Medewerkers Marco Bakker, Willemijn van
Benthem, John Berger, Pieter Bergsma, Andrea
Bosman, Jos Collignon, Comic House, Jan Dobbe, Caroline van der Lee Hoofdredacteur
Wilma Elmendorp, Kester Freriks, Henrieke
Goorhuis, Jan Hartholt, Michiel de Jong, Frank
Jonker, Cees Nooteboom, Loethe Olthuis, Marcel
van Ool, Aloys Oosterwijk, Hans van Oudenaarden,
Angelique Schmeinck, Hugo Schuitemaker,
Elk voorjaar doen dierentuinen weer hun best om ons met
Matthijs Sienot, Marjan Slob, Christine Tinssen,
pasgeboren olifantjes, ijsbeertjes en tijgertjes te verleiden tot een bezoek.
Jan van der Veken, Mirjam Vissers, Sam Walravens Niets op tegen. Voor zover ik het kan beoordelen zijn de omstandigheden
van deze dieren tegenwoordig prima in orde in dierentuinen. En ook ik ben
Foto cover Luuk van der Lee, Hollandse Hoogte gevoelig voor de schattigheid van jonge dieren.
Foto achterkant Archief Kasteel Groeneveld Maar met een ontmoeting tussen mens en dier heeft het niet veel te maken.
Eerder doet het denken aan een toneelstukje van een kraamvisite – dat op
Alle zorg is besteed aan het achterhalen van de vaste tijden en gepaste afstand wordt vertoond. Met dieren als acteurs,
namen van de rechthebbenden. Degenen die
die zich nauwelijks bewust zijn van, of niet geïnteresseerd zijn in de
desondanks menen zekere rechten te kunnen doen
menselijke toeschouwer en diens instant emoties.
gelden, kunnen contact opnemen met de uitgever.
Marketing en advertentieacquisitie Zo’n twee jaar geleden stuitte ik tijdens een wandeling over de heide
Isabelle van der Weijden, info@belenjet.nl, bij toeval op een vossenhol, waar drie welpjes, een paar weken oud,
m zich koesterden in het lentezonnetje.
Op enige afstand ben ik gaan zitten om te genieten van hun spel.
ISSN - De kleintjes toonden geen spoor van angst, wel van nieuwsgierigheid.
De dapperste of de domste – niet zelden gaan die twee eigenschappen
Abonnementen Een abonnement kost , voor samen – vond zo’n vreemdeling wel interessant en kwam steeds dichterbij
vier nummers per jaar. Voor een abonnement zie
om uiteindelijk mijn schoenen aan een diepgaand onderzoek te onder-
p. . Als abonnee bent u tevens vriend van de
werpen. Had ik mijn hand uitgestoken, dan had ik hem kunnen aaien.
Stichting Groeneveld. De Stichting Groeneveld
ondersteunt de activiteiten van Kasteel Groeneveld.
Maar ik huldig het standpunt dat je wilde dieren aan hun wildheid moet
Als vriend heeft u gratis toegang tot het kasteel overlaten, dus hield ik me muisstil. Zo zaten we dan een minuut of tien.
voor uzelf en een introducé, wordt u uitgenodigd Toen vond moeders, die zich tot dan toe verborgen had gehouden, het
voor openingen en evenementen en krijgt u korting welletjes. Ze stak haar kopje buiten het hol en gaf een hoge gil, waarmee
op speciale publicaties. ze haar jongen naar binnen riep.
Was het de spontaniteit, de onvoorspelbaarheid of de wederkerigheid?
Aanmelden voor de maandelijkse nieuwsbrief kan Ik weet het niet, maar ik heb deze ontmoeting ervaren als één van de
via www.kasteelgroeneveld.nl
mooiste in mijn leven en draag hem als een trofee mee in mijn hart.
Geen schattige dierentuinbaby die daar tegenop kan.
Nieuws en persberichten kunt u sturen naar
GRNVLD, Groeneveld , ML Baarn,
grnvld@mineleni.nl
grnvldmagazine Kasteel
Groeneveld

4. [ ]
Voor alle fans van echte smaak:
De Groene Weg klantenkaart
Bij De Groene Weg slagers maken we ons iedere
dag sterk voor het lekkerste biologische vlees.
Vlees gezond van oorsprong wat nog ouderwets
lekker smaakt. Onze klanten zijn namelijk gek
op alles wat met lekker bewust eten te maken
heeft.
Voor alle fans van de smaak van echt is er
nu de Groene Weg klantenkaart. Een kaart
waarmee wij onze klanten belonen voor
hun bewuste keuzes. De gespaarde punten
kunnen namelijk omgeruild worden voor
culinaire cadeaus zoals lekkere biologische
wijn of een kookworkshop waarin u samen
met andere bewuste genieters leert koken
op hoog niveau.
Meer weten over De Groene Weg en de
klantenkaart? Kijk dan eens op onze site
www.degroeneweg.nl.
www.degroeneweg.nl

5. I N HO U D 05
Spotten
06 Kort nieuws
08 Ester Naomi Perquin & K. Michel
12
( )
Stefanie Jegerings
14 Op zoek naar wilde dieren
20 Jan Taminiau
22 Cees Nooteboom
28
24 Aan de keukentafel bij John Berger
28 Meiny Prins
30 Arie Kievit
32 Reflecties, inzichten
36 Perkgoed
38 Duurzame blaadjes smaken beter
43 Trouwreportage
44 Angélique Schmeinck
46 Kabundi en de dieren
Wende
48
+ MEINY PRINS OVER
Verbouwingsfeuilleton, evenementen TRENDS IN DE TUINBOUW

6. 06 Z A AIGOED
TENTOONSTELLING
NIEUWS – PUBLICATIES, TENTOONSTELLINGEN, PRIJS VRAGEN,
CAMPAGNES, SYMPOSIA, INNOVATIES. NIEUWS EN PERSBERICHTEN
KUNT U STUREN NAAR GRNVLD, GROENEVELD , ML BAARN,
GRNVLD@MINELENI.NL
BOEK
SNELWEGVERHALEN
Dertig dagen duurde de ‘snelwegsafari’ van filosoof Bram Esser
en kunstenaar Melle Smets met het bijzonder aantrekkelijk
vormgegeven Snelwegverhalen als resultaat. Snelwegverhalen
is een reisgids, cultuurkritiek en een schelmenroman ineen en
onderzoekt de betekenis van de snelweg met betrekking tot
UPSTAIRS &
Nederland. Het boek biedt een verslag van de snelwegexpeditie
en bevat portretten van snelwegbewoners, tips hoe te overleven
op de snelweg, en een uitgebreide verzameling van typische
snelwegstreekproducten zoals kaas op een stokje, appelpartjes
en de ko ebal. DOWNSTAIRS
Snelwegverhalen | Melle Smets en Bram Esser | Publishers |
Inspelend op Historische Buitenplaatsen heeft
galerie Pygmalion in Maarssen een tentoonstelling
georganiseerd rond de buitenplaatsen in de
BUITENPLAATSEN Vechtstreek. Te zien zijn schilderijen, foto’s, boeken
– jaar van de historische buitenplaats en prenten van huizen, theekoepels, parken, tuinen
en bewoners upstairs & downstairs. De presentatie
Vraag honderd Nederlanders wat een buitenplaats is en misschien geeft is bijzonder, de kunstwerken worden omringd door
één persoon het juiste antwoord. Hoe komt het dat buitenplaatsen bij antieke meubelen en gebruiksvoorwerpen zoals
het grote publiek zo onbekend zijn? En dat terwijl buitenplaatsen tot een die men in vroeger tijden op de buitenplaatsen kon
van de vijftig vensters van de Canon van de Nederlandse Geschiedenis aantre en.
behoren? De tentoonstelling ‘De Vechtstreek & De Buitenplaats’ is tot
Kunsthistoricus René Dessing nam het initiatief tot het themajaar van de en met mei te zien. : www.Pygmalion-art.com
historische buitenplaats . Ruim vijftig organisaties en particulieren
brachten een keur aan ideeën in. De bedoeling is om buitenplaatsen in
het zonlicht te zetten door het organiseren van activiteiten, tentoon-
stellingen, bezoeken en publicaties voor een breed publiek.
: www.buitenplaatsen .nl
TENTOONSTELLING
BIG EXPO
Varkens kunnen goed zwemmen en ze schijnen van muziek te houden. Er zijn nogal wat
soorten varkens, het wolvarken bijvoorbeeld, maar ook het penseelzwijn, boszwijn,
knobbelzwijn, wrattenzwijn en bandzwijn. Wie dit niet wist, moet dringend naar
Leeuwarden waar in Natuurmuseum Fryslân het varken breed wordt uitgemeten.
In de tentoonstelling ‘De BIG expo’, komen de verschillende manieren waarop mens en
varken met elkaar omgaan aan bod. Ook wordt verkend hoe men in andere landen en
culturen met dit dier omgaat. Zo kent men in China het Jaar van het Varken, horen varkens
in Nieuw-Guinea bij de bruidsschat en worden varkens in het Midden-Oosten als onrein
gezien. Daarnaast is er aandacht voor de rol die varkens spelen in de kunst, zoals in werken
van Rembrandt, Paulus Potter, Jeroen Bosch, Andy Warhol en Je Koons.
Natuurmuseum Fryslân, Leeuwarden. Tot en met mei.

7. 07
BOEK
BOEK
BOMENMUSEUM STROMEND
Het Bomenmuseum van Wateringse Veld
– naar het idee van kunstenaar herman de
LANDSCHAP LUNCHPRODUCTEN
vries – is een uniek openluchtmuseum.
Op geen enkele plek in Nederland staan
Al sinds de middeleeuwen bevloeiden boeren door de aanleg van
vernuftige watersystemen hun weidegronden met beekwater om De Buurtboer
zo veel boomsoorten bij elkaar als in deze de opbrengst te vergroten. Pas toen de kunstmest zijn intrede deed, In het weekend lekkere verse
Haagse Vinex-locatie. Bijna soorten kwam een eind aan deze praktijk van bevloeien. spullen halen op de boerenmarkt
zijn uitvoerig beschreven in deze gelijk- De auteurs van Stromend landschap, een eerste standaardwerk maar tijdens die vijf dagen op
namige pagina dikke pil. Voor wie de over vloeiweidenstelsels, portretteren bevloeiingssystemen uit kantoor genoegen nemen met
bomenpracht in al haar schoonheid zelf Nederland en buurlanden, van de middeleeuwse tot en met de een supermarktlunch?
wil ervaren, zijn naast deze handzame industriële systemen. Vanaf de Drentse Aa tot de Dommelbeemden Dat dat anders kan, bewijst de
catalogus ook speciale wandelingen vinden zij eeuwenoude onderdelen van bevloeiingssystemen terug. Buurtboer.
uitgezet. Deze zijn in het boek los Landgoed het Lankheet, waar de vloeiweidenstelsels zijn hersteld, De Buurtboer bezorgt kratjes
toegevoegd als wandelkaarten. vormt de leidraad voor het verhaal. gevuld met lunchproducten en
Twee aan GRNVLD verbonden partijen Stromend landschap, historische watersystemen in Nederland fruit aan bedrijven in de Rand-
werkten aan het Bomenmuseum mee. Gert Jan Baaijens, Eric Brinckmann, Peter Dauvellier en Peter stad. Alle producten zijn vers,
Volta tekende voor concept en vorm- van der Molen. Met voorwoord van Matthijs Schouten | zo veel mogelijk van het seizoen
geving, Christine Tinssen deed de KNNV Uitgeverij | | , en lokaal van de boer uit de
tekstredactie. Voor belangstellenden buurt. De Buurtboer is er voor
is een beperkt aantal exemplaren van CAMPAGNE bedrijven van ongeveer vijf tot
de catalogus beschikbaar.
Maak , over op Bankrekening: PLOFKIPSTOP vijftig personen die waarde
hechten aan de kwaliteit van
. . . t.n.v. Ontwikkelingscombinatie Wakker Dier is een campagne gestart tegen de verkoop de producten, de versheid, de
Wateringse Veld Den Haag, o.v.v. Bomengids van de ‘plofkip’. Door jarenlang doorfokken op steeds smaak en de manier waarop
GRNVLD en uw naam en bezorgadres. goedkoper vlees wordt een kuikentje van vijftig gram producten geproduceerd zijn.
in zes weken tijd afgemest tot een vleeshomp van ruim Als werknemer van een bedrijf
, kilo; de kiloknallerkip oftewel plofkip. Van alle dieren die in waar de lunch door de Buurtboer
Nederland voor de vleesproductie worden gehouden, scoort het wordt verzorgd, kun je je abon-
vleeskuiken bijzonder slecht waar het op dierenwelzijn aankomt. neren op een tasje voor thuis!
Wakker Dier heeft supermarkten en A-merken, waaronder baby-, : www.buurtboer.nl
en huisdier voedingsfabrikanten, gevraagd om om te schakelen naar
kip met minimaal Beter Leven ster van de Dierenbescherming.
Door bedrijven die met de ‘plofkip’ blijven werken in tv- en radio-
spotjes publiekelijk aan te spreken én aanbieders die omschakelen
in het zonnetje te zetten, hoopt Wakker Dier te bereiken wat eerder
met het kooi-ei en met blank – bloedarmoede – kalfsvlees lukte:
de verkoop werd gestaakt. Voor Wakker Dier is de ‘plofkipstop’ is
het belangrijkste doel voor . : www.wakkerdier.nl
TENTOONSTELLING
jaar na Paulus
Geen tekenaar wist bos, bomen en bosbewoners zo honderden tijdschriftverhalen en tientallen jeugdboeken.
tot leven te wekken als Jean Dulieu. Veertig jaar lang Daarnaast creëerde hij een grote hoeveelheid vrij werk
werkte deze tekenaar en schrijver aan de verhalen van – reistekeningen, natuur, portretten en fantasieën –
Paulus de boskabouter. Dankzij poppenkastvoorstellin- waarvan nauwelijks iets gepubliceerd is (!).
gen en een langlopende strip in Het Vrije Volk, kregen Vijf jaar na het overlijden van Dulieu en precies jaar
Paulus en zijn vrienden landelijke bekendheid. Deze na Paulus’ eerste optreden in de krant, stelt het Paulus
werd versterkt toen de auteur zijn verhalen in hoor- Archief een uitgebreide expositie samen. De bijzondere
spelvorm op de radio bracht. Na de radio volgde een tentoonstelling omvat honderden werken en is tot en
marionettenserie op de televisie. Dulieu bleef tekenen met april te zien in het stripmuseum in Groningen.
en schrijven en maakte duizenden stripafleveringen, : www.stripmuseum.nl

8. 08 DUBBELINTERVIEW
Over de toenemende
afwezigheid
van dieren
in ons leven
Gesprek met de dichteres Ester Naomi Perquin en dichter K. Michel
met het gedicht ‘They Are the Last’* van John Berger als aftrap.
* te lezen op p.

9. 09
Tekst: Kester Freriks* | Beeld: Aloys Oosterwijk** © Comic House
Twee dichters zijn aan het woord, en meteen vallen er mooie woorden. Dichteres
Ester Naomi Perquin zag de wolven van de dierentuin Artis in Amsterdam
eens aan en zij noemt de dieren ‘ontwolfde wolven’. Dichter K. Michel spreekt
over koeien als over ‘schrikkerige ju rouwen in de wei’. En hij voegt eraan toe:
‘Koeien loeien heel wijs. Als op het platteland van Frankrijk de avond valt en
je de koeien hoort loeien, dan is dat een prachtig geluid. Ik ben weleens jaloers
op de verwonderde, verbaasde ogen waarmee ze je aankijken.’
Ter ere van de toekenning van de
belangrijke Groeneveldprijs aan de Britse schrijver, Ester Naomi Perquin vindt het een ‘expliciet gedicht’,
schilder en essayist John Berger spreek ik met de beide ‘heel geslaagd in zijn helderheid.’ Zij houdt wel van een
dichters. De Groeneveldprijs wordt sinds door de gedicht als een ‘verhalende monoloog’. Zij las het vers als
Stichting Groeneveld jaarlijks toegekend aan iemand die een ‘herinneringsbeeld, in de stijl van: weet je nog, toen
zich bijzonder heeft ingezet voor het debat over landschap was het zo en zo. Nu is alles radicaal veranderd.’ Het maakt
en platteland. Berger ( ) vestigde zich in in de bij haar veel gedachten los. Bijvoorbeeld dat de mens ‘erin
Haute-Savoie, Frankrijk, in een zelfverkozen ballingschap. getraind is dieren als objecten te beschouwen, wat eigenlijk
Hier schreef hij een indrukwekkende trilogie, getiteld helemaal verkeerd is.’ Ze vervolgt: ‘Een sterk beeld dat voor
Into Their Labours, in het Nederlands vertaald als De vrucht mij uit de tekst naar voren komt, is de reproduceerbaarheid
van hun arbeid met als onderdelen Varken aarde, Ver weg in van het dier, alsof een koe of een zeug een soort machine is,
Europa en Sering en vlag ( ). In deze boeken beschrijft ertoe voorbestemd aldoor maar jongen te werpen. Dieren
hij de dramatische spanning in het Franse boerenbestaan zijn een herhaling van zichzelf, ze hebben geen eigen
tussen vooruitgang en de kracht om te overleven. Voor gezicht. Dat maakt dat dieren steeds meer inwisselbaar
het gesprek vormt Bergers gedicht ‘They Are the Last’, worden. Zie je een koe, heb je ze allemaal gezien; zie je een
geschreven in , het beginpunt van een ideeënwisseling vos, en nog een, dan denk je dat het weer dezelfde vos is.
over poëzie, en natuur, de plaats van dieren in ons leven, Hierdoor verliezen dieren hun eigen identiteit, en dat is
of sterker: de toenemende afwezigheid van dieren in ons het begin van de vervreemding.’
leven, ze zijn niet voor niets ‘de laatsten’. In het geval van
Bergers gedicht zijn het inderdaad koeien.
“De mens is erin getraind dieren
Op de vraag of de beide dichters het een mooi gedicht als objecten te beschouwen” Ester Naomi Perquin
vinden, lopen de meningen uiteen. K. Michel is een kenner
van het werk van Berger. Hij stelde een bloemlezing samen
van zijn verhalen en essays, getiteld Een ander antwoord. Volgens K. Michel wordt de mens steeds meer ‘aangemoedigd
Volgens hem is Berger niet in de eerste plaats een dichter. anders te zijn dan dieren. Waarom eigenlijk? Omdat wij een
‘Zijn gedichten staan verspreid tussen de verhalen en brein hebben? Volgens mij komt het voort uit het verlangen
essays,’ zegt K. Michel. ‘Dat verhalende element vind je ook van de mens telkens een ander te willen zijn, hoe verder van
terug in dit gedicht, dat op mij eerder overkomt als proza. de dierenwereld verwijderd, des te beter.’
Hij spreekt zijn vrouw Beverly toe over hoe het met de Deze observatie roept bij Perquin de herinnering op aan wat
koeien in de wereld gesteld is. Misschien was het origineler haar kort geleden overkwam in Boekarest, waar ze enige
geweest als hij de koeien rechtstreeks had aangesproken. tijd als writer-in-residence verbleef, een gastdichterschap.
Dat verhalende element maakt het nogal hoekig. Wat ik Tijdens een diner raakte ze verzeild in een discussie met
bijzonder vind aan zijn werk is dat hij een scherp oog een jonge vrouw, die van mening was dat het ‘hebben van
heeft voor het verdwijnen van de dieren uit de landelijke okselhaar een fout in de menselijke evolutie is’. Perquin
omgeving. Die weemoed spreekt me aan.’ verzette zich fel tegen deze overtuiging: ‘Die gedachte
*Kester Freriks ( ) is verbonden aan NRC Handelsblad. Hij is schrijver van romans en van boeken
over de natuur, waaronder het recente Verborgen wildernis. Ruige natuur en kaarten in Nederland.
**Aloys Oosterwijk ( ) volgde de Academie van beeldende kunsten in Arnhem.
Grote bekendheid verwierf hij met de strip Willems Wereld in Panorama. Vanaf is hij rechtbanktekenaar.

10. 10
DUBBELINTERVIEW
komt voort uit een geïmporteerd schoonheidsideaal.
Hoe verder de mens af staat van het dierlijke, hoe meer Ester Naomi Perquin is opgegroeid in Zeeland, in Zierikzee.
schoonheid de mens zou bezitten. Zo wordt het dierlijke Vanuit haar slaapkamerraam keek ze uit over de weidse
negatief geformuleerd. We scheren massaal ons okselhaar verten van het land tot aan de Oosterschelde. Ze spreekt
om aan de standaard te voldoen: dat is kuddegedrag.’ daarover als een ‘hemelrijk’ uitzicht en heeft sindsdien een
Ze lacht, de vergelijking maakt haar vrolijk. voorliefde voor ‘het lege’. In haar jeugd voelde ze een sterke
verbondenheid met de natuur, vooral zoals ze noemt het
‘vleselijke’ van de dieren. Ze zegt: ‘Ik heb een zoon van vijf
Het is niet voor niets dat K. Michel ( ) en Ester Naomi jaar en ik leer veel van zijn vragen, zoals waar het vlees
Perquin ( ) voor dit gesprek over het gedicht van John vandaan komt. Wij zijn vervreemd van de oorsprong van
Berger zijn uitgenodigd. Beide dichters geven in hun werk vlees. Kijk maar eens in de schappen van de supermarkt,
blijk van grote betrokkenheid bij de natuur. Perquin daar herinnert niets aan het levende dier. Berger schrijft
publiceerde na haar debuut Servetten halfstok ( ) onder daarover mooi in het gedicht. In het beeld dat iemand van
meer de bundel Namens de ander ( ). In Servetten de Iowa State University zegt dat hij ervan overtuigd is dat
halfstok staat het prachtige gedicht ‘Ter verdediging van een een koe ooit volmaakt “ontworpen kan worden voor een
nachtsuppoost’, over een man die alle opgezette dieren uit hamburger”. Vooral het woord ontworpen, de onderzoeker
een museum bevrijdt en terugplaatst in hun natuurlijke van de universiteit spreekt van design, is veelzeggend.’
biotoop. Deze gedachtegang is vergelijkbaar met wat Berger
uitdrukt over dieren in ‘They Are the Last’. Perquin schrijft:
‘Toen zaagde hij de sloten door, bracht / fuut en nachtegaal, “We scheren massaal
zwaluw en harpij // de kasten en de kooien uit; de nacht /
stond vol bevroren vliegverkeer. Een broedplaats zonder ons okselhaar om aan
leven. // Zoveel jaar en steeds de zon gemist. / Hij sloeg zijn
armen op en neer. Ze moeten hem zijn vlucht vergeven.’
de standaard te voldoen:
De suppoost bevrijdt niet alleen de eens gebonden en
gevangen vogels, hij neemt ook zelf de vlucht. Hij gaat op
dat is kuddegedrag”
zoek naar de zon. Ester Naomi Perquin
Interessant is dat ook K. Michel natuur associeert met Voor K. Michel is de ervaring van de natuur allesbehalve
vrijheid, getuige het volgende titelloze gedicht uit zijn algemeen; hij houdt van details en niet van algemeenheden:
debuut Ja! Naakt als de stenen ( ) met prachtige regels ‘Als je mij vraagt wat natuur voor mij betekent, dan kom ik
als: ‘Dichter! / Kam je haar, poets je schoenen! / Trek je al snel op antwoorden als onmisbaar, mooi, bedreigd. Maar
innerlijk aan! / We gaan de wind een hand geven. / We gaan voor mij is mijn grootmoeder die een kip plukt met een
de horizon begroeten. // Zoveel te zien! Zoveel te doen! // emmer warm water naast zich een sterk beeld, verbonden
We gaan de taal van de vogels leren (–).’ En elders heet het met het harde dat ook in de omgang van de mens met de
in dit bijzondere gedicht: ‘Het licht is een vogelkreet.’ natuur aanwezig is. Dat herinner ik me scherp. Ik ben
Ook in de titel van twee andere bundels klinkt de natuur opgegroeid in Brabant, niet ver van Tilburg. Als jongen ging
in de brede betekenis van het woord mee: Boem de nacht ik mee op jacht. Dat vond ik spannend. Ik joeg het wild op.
( ) en Waterstudies ( ). Nu zou ik dat niet meer doen, maar als jongen vond ik dat
vanzelfsprekend. Ik herinner me van die tijd dat hazenvlees
“Anders (willen) zijn dan dieren. altijd kleine kogels kan bevatten, je moet het voorzichtig
eten. In mijn vaders jeugd werden dieren op de boerderij
Waarom eigenlijk? geslacht. Dat was misschien hard, maar het was onderdeel
van het leven. Bergers gedicht vind ik iets te beschaafd.
Omdat wij een brein hebben?” Te veel een weemoedig herinneringsbeeld. Mijn vader had
een plattelandshouding. Katten en honden hoorden buiten,
K. Michel die kwamen de drempel niet over. Op het platteland was
Halverwege het gesprek legt K. Michel, bijna terloops, het leven sowieso hard. Jongens die kwaad uithaalden
het vergrootglas op enkele regels uit het vers. Hij wijst naar kregen stevige klappen. Vroeger hoorde je boeren weleens
het slot, waar het stromen van melk uit een kan vergeleken zeggen “het enige huisdier dat ik in bed tolereer is mijn
wordt met de hals van een gans. K. Michel: ‘Het is een eigen vrouw”.’
poëtisch beeld, een fraai voorbeeld van beeldrijm tussen
melkstroom en ganzenhals. Maar toch begrijp ik het niet
helemaal. Ik zie melk nog niet zo gauw op wacht staan, zoals
ganzen in het boerenland die de wakers op het erf zijn.’

11. 11
Die afstand van de hedendaagse mens tot de wereld van “Als wij aan dieren denken, is dat
het dier is ook een punt van aandacht voor Ester Perquin:
‘Voor de VPRO-radio schreef ik eens een column over een in terugdeinzende vorm. We kijken
vader die aan zijn kind uitlegt waar vlees vandaan komt.
Moeder is in de keuken. Vader praat verlekkerd over hoe het naar de houdbaarheidsdatum”
eraan toegaat in een slachthuis. Mensen reageerden nogal
Ester Naomi Perquin
geschokt op mijn column, vooral dat de vader met zoveel
pervers genoegen over het slachthuis vertelt. Maar dat is
wel de waarheid, die moeten we niet ontwijken. Je kunt dat zouden er vrij mogen rondlopen, de koeien, de grazers.
niet wegmo elen. Als wij aan dieren denken, is dat in terug- Er zouden goed begaanbare wandelpaden van komen.
deinzende vorm. We kijken naar de houdbaarheidsdatum. Maar omdat dieren als het koud is graag op asfalt staan
We hebben zelfs geen idee van de kleur van vlees. We (daar is het warmer), lagen de koeienvlaaien over de paden.
denken dat dit rood moet zijn. Biologisch vlees is bruiner. Dus konden rolstoelgebruikers er geen gebruik van maken.
Daarom denken mensen dat het bedorven is. In onze maat- Want dan bevuilt de mest hun handen. En derhalve kwamen
schappij hebben we alles wat betrekking heeft op de dood er hekken om de paden. Dat is de nieuwe natuur in ons land.’
zo’n beetje uitbesteed. Dat veroorzaakt de vervreemding
van het dier in de maatschappij van nu. Ik kan van vlees
genieten, word er zelfs blij van, maar eet ook vaak vegetarisch. Het gesprek komt op gereedschap. Ook Berger schrijft
Als het vlees is, is het biologisch. De consequentie van regelmatig over gereedschap, hoe belangrijk dat is voor het
Bergers gedicht is dat dierlijkheid taboe is, dat het verdwijnt overleven in het boerenland. K. Michel: ‘De natuurdichter
uit beeld. Dat vind ik het mooie eraan.’ K. Michel voegt er H.H. ter Balkt schreef eens een bundel Oud gereedschap
instemmend aan toe: ‘We zijn druk in de weer dieren mensheid moe. Dat is een prachtige titel. Het gaat over het
genetisch te manipuleren en industrieel te behandelen. belang van gereedschap. Een boer in Frankrijk zal dat nooit
We willen ze sneller en beter bedrijfsklaar maken. Deze achteloos in zijn schuur gooien, maar er goed voor zorgen,
gedachte spreekt uit het gedicht, en het is ook een meer dan het in het vet zetten, wapenen tegen roest. Als ik aan de
zorgelijke situatie.’ natuur denk, denk ik ook aan de schrikbarende vernietiging
ervan, maar ik denk ook aan de oude gereedschappen
waarmee de mensheid de natuur probeerde te beheersen.
“Vroeger hoorde je De mens leefde mét dat gereedschap in wederzijdse a an-
boeren wel eens zeggen: kelijkheid van de natuur. Dat wederzijdse is nu verdwenen:
de natuur wordt op schrikwekkende wijze destructief
‘het enige huisdier dat behandeld.’
ik in bed tolereer is Hoe belangrijk de kracht van de natuur voor Ester Naomi
mijn eigen vrouw’” K. Michel Perquin is, ervaart ze elk jaar wanneer ze een tocht door de
wouden van Duitsland maakt: ‘In de bossen waar ik dan
wandel kun je verdwalen, je kunt er zelfs doodgaan als je
- voorgoed verdwaalt. Niemand die je vindt. Daar voel ik me
Om een scherp beeld te krijgen van de hedendaagse aangenaam nietig, nutteloos ook. In die zin herken ik in
ontwikkelingen in de Nederlandse natuur heeft K. Michel Bergers gedicht de observatie dat als er steeds meer dieren
de recente veranderingen van het poldereiland Tiengemeten verdwijnen, ‘they depart’, wij hun doorzettingsvermogen
in Zuid-Holland nauwlettend gevolgd. Op dat eiland gaan missen, ‘it is their endurance we miss’. Dat is een tref-
graasden vroeger vrijuit de koeien. Het verbaasde hem fende kenschets: dieren verbinden met volharding. Maar in
dat ‘techneuten met flap-overs de voormalige, prachtige het woord ‘endurance’ zit ook iets als ‘altijddurend’. Het is
polder vanaf hun bureau inrichtten volgens drie begrippen: dubbelzinnig. Het is de altijddurende dreiging dat dieren
Weemoed, Wildernis en Weelde’. Het stoorde hem dat het uit onze samenleving verdwijnen, of al goeddeels zijn
eiland ten prooi is gevallen aan een concept: ‘De dieren verdwenen. Ondanks de volharding van de dieren zelf.’
K. Michel ( ) studeerde filosofie in Groningen en Amsterdam. Ester Naomi Perquin ( ) studeerde poëzie aan de Schrijvers-
Hij debuteerde in met de dichtbundel Ja, naakt als de stenen. vakschool in Amsterdam. Ze publiceerde gedichten in De Tweede
In verscheen Waterstudies waarvoor hij de VSB-poëzieprijs Ronde en Tirade en debuteerde in met de bundel Servetten
en de Jan Campert-prijs ontving. Naast gedichten schrijft hij ook halfstok, die werd bekroond met de debuutprijs Het Liegend
verhalen en beschouwingen, ook vertaalde hij poëzie en stelde hij Konijn. Op Gedichtendag werd ze benoemd tot Stadsdichter
bloemlezingen samen, onder meer uit het werk van John Berger. van Rotterdam.

12. 12 GROO(T)S Tekst: Mariken Bokeloh | Beeld: Hugo Schuitemaker*
Stefanie Jegerings over Staatsbosbeheer en het boswachterschap
SLECHTS DRIE JAAR GELEDEN LEEK DE TOEKOMST VAN STAATS-
BOSBEHEER NOG FLORISSANT. DAT WAS OOK HET MOMENT DAT
STEFANIE JEGERINGS ZICH LIET ZIEN OP DE LANDELIJKE SELECTIEDAG
VOOR NIEUW TALENT. AANGENOMEN EN OPGELEID IS ZE INMIDDELS
GESETTELD IN BAARN ALS JUNIOR BOSWACHTER. VOORLICHTING EN
RECREATIE ZIJN DE HOOFDBESTANDDELEN VAN HAAR TAKENPAKKET.
Tot creativiteit
& samenwerking
gedwongen
Waarom bezocht u de selectiedag van U heeft geluk gehad, vlak na uw aanname terreinen. De opleiding en permanente
Staatsbosbeheer? kwam er een vacaturestop bij Staatsbosbeheer. bijscholingstrajecten zullen met de bezuinigingen
Na een loopbaan op kantoor en later als verzorger Het huidige kabinet heeft de subsidies aan misschien afgeschaft worden. De consequentie
in dierentuinen, zocht ik een werkomgeving waar Staatsbosbeheer drastisch verlaagd. Er veran- is dat er nagenoeg geen toezicht op de terreinen
contact met mensen en ‘buiten zijn’ gecombineerd dert veel binnen Staatsbosbeheer, maar welke meer zal zijn. Dat werkt misbruik zoals motor-
kan worden. Bij Staatsbosbeheer dacht ik de koers we precies gaan varen is nog onduidelijk. crossen en paardrijden buiten de paden, of erger,
invulling van deze wensen te kunnen vinden. Elk dubbeltje wordt omgedraaid en alle activitei- in de hand.
ten moeten nu kostendekkend zijn. Anders dan
Hoe ziet uw dag eruit? vroeger vragen we nu geld aan mensen. Voor- Wat maakt werken bij Staatsbosbeheer
Ik vertrek al vroeg naar Baarn, waar we om half heen beperkte zich dat tot kleine bijdragen. Alle zo bijzonder?
acht de bijzonderheden van het terrein bespreken. publieksactiviteiten worden gewikt en gewogen. Veel buiten zijn en toch samenwerken met
Daarna gaan we aan de slag. Bij voorkeur ga ik in Voordeel is dat we tot creativiteit en samen- mensen (collega’s, publiek en vrijwilligers)
de ochtend naar buiten. Daar onderhouden we werking worden gedwongen. Zo organiseerde ik maakt mij gelukkig. Het zoeken naar praktische
de routemarkeringen en borden en verzagen we samen met een collega en een locale uitspanning oplossingen, waarbij de een de ander aanvult
bijvoorbeeld omgewaaide bomen en alles wat er een wandelroute. Zij betaalden het drukwerk en zie ik als een uitdaging. Afhankelijk van hoe
voor komt. ‘s Middags werk ik op kantoor. Daar wij regelden de publiciteit. de plannen vormgegeven gaan worden bij
schrijf ik onder meer persberichten, onderhoud ik Staatsbosbeheer, hoop ik ooit nog een bijdrage
contact met vrijwilligers, organiseer ik excursies Wat vreest u het meest? te leveren aan natuurbeheer met begrazing.
en verleen ik vergunningen. Veel Staatsbosbeheerders hebben, net als ik, Als ik in de ochtend in mijn velomobiel langs
een BOA (buitengewoon opsporingsdienst de file auto’s sjees, voel ik mij bevoorrecht met
bevoegdheid). Zij houden toezicht op de mijn unieke werkplek.
*Hugo Schuitemaker is freelance fotograaf. Met zijn bedrijf Zeeliefhebbers verkoopt hij duurzame vis in
combinatie met fotografie en recepten. www.zeeliefhebbers.nl

13. 13
“Veel buiten zijn en toch
samenwerken met mensen
maakt mij gelukkig”

14. 14 REPORTAGE
Op zoek
naar
wilde
dieren Dierentuindieren
worden steeds echter

15. 15
Tekst: Jan Dobbe* | Beeld: Michiel de Jong © Comic House**
In zijn essay Why look at animals ( ) betoogt schrijver, kunstenaar en denker
John Berger dat de moderne mens de voeling met het dier is kwijtgeraakt. Mensen
komen niet of nauwelijks meer in aanraking met dieren, en waar dat nog wel het
geval is, is dat met ‘surrogaat’-dieren: huisdieren, proefdieren, dierentuindieren.
Volgens Berger zijn dieren in maar ook om aan de bezoeker te ontsnappen.
dierentuinen verworden tot levende monu- Wat later die dag maak ik een ‘pers- Tegelijkertijd willen we natuurlijk dat de
menten voor hun eigen marginalisering moment’ mee rond de jonge ijsbeer dieren zo zichtbaar mogelijk zijn. We doen dat
(‘They constitute the living monument to their Vicks (gesponsord door… Vicks). door ze te stimuleren om op voor het publiek
own disappearance.’) Dierentuindieren als een Hij is de ‘superster’ van Blijdorp en trekt veel goed zichtbare plaatsen te verblijven, bijvoor-
soort look alikes van hun wilde soortgenoten. bezoekers. Vandaag viert hij zijn eerste verjaar- beeld door daar voedsel aan te bieden, of door
Ze hebben een heel ander levensdoel gekregen: dag. De jarige krijgt ijstaart in vrolijke kleuren middel van warmere plekken – denk aan kunst-
mensen vermaken. Ze moeten ons boeien, en zijn smulpartij wordt door een leger foto- rotsen met vloerverwarming. Geen dwang maar
ontroeren, aan het lachen maken, vertederen, grafen en filmers vastgelegd. Hoe anders is het stimulering. Veel dieren kiezen er overigens
laten griezelen, imponeren etc. Het zijn gesteld met de cavia’s, ratjes en ander kleinvee voor het publiek op te zoeken. Wij mensen zijn
dierentuindieren – een nieuwe ‘diersoort’. dat verderop in een kinderboerderij-achtige immers ook een stukje verrijking van hun
Heeft Berger gelijk met deze bewering? bedoening vertoeft. Stil en treurig zitten de gedrag!’
diertjes erbij. Dieren die tot de verbeelding Dierenverzorger Ben Westerveld beaamt dat
spreken, daar draait een dierentuin op, realiseer het soms een spagaat is: ‘We proberen het
Eerst maar naar de dierentuin: ik me. IJsberen, tijgers, olifanten, gorilla’s, publiek in aanraking te laten komen met dieren
Diergaarde Blijdorp, Rotterdam. chimpansees. Er moet wat te beleven zijn, dan die zich zo natuurlijk mogelijk gedragen.
Ik ontmoet er dierenfotograaf Rob Doolaard is het publiek tevreden. De rest van de dieren Doen we het echter (te) goed voor de dieren,
die al tientallen jaren dagelijks werk heeft aan hangt er wat bij. Uiteindelijk kom ik bij de dan komen er klachten van bezoekers die te
het fotograferen van dierentuindieren. wolven. Ze hebben een relatief groot leefgebied weinig dieren zien. Maar als we dieren te veel
Ervaringsdeskundige bij uitstek, die graag een waar ze kunnen draven en zich kunnen verber- in het zicht dwingen, kan dit ook negatieve
lans breekt voor de dierentuin: ‘Wees blij dat gen voor publiek. Ze leven in een roedel – zoals publieksreacties teweegbrengen. Gestreste
ze er zijn. Stel je voor dat we met z’n allen naar het hoort. Als ik me als enige bezoeker bij hun of apathische dieren worden gelukkig ook niet
de Noordpool moesten reizen om daar ijsberen verblijf meld, komt de alfareu poolshoogte meer geaccepteerd!’
te bekijken. Dan zou het gauw afgelopen zijn.
“Levende monumenten voor
Als wij massaal de natuur ingaan om dieren
‘te ontmoeten’, maken we de natuur voorgoed
kapot. Laten we dat dus maar niet doen…
En liefde voor dieren opdoen uit een boekje?
Onmogelijk!’ Wat vindt Blijdorp-directeur
hun eigen marginalisering”
Marc Damen? ‘Dieren zijn niet gemarginali-
seerd, maar hebben een andere rol in de maat- nemen. Hij neemt me zorgvuldig in zich op en
schappij gekregen. We staan letterlijk verder besluit dan dat het ‘safe’ is. Daarna keurt hij me Terug naar John Berger. In Why look at
van ze af, en proberen dat te compenseren door geen blik meer waardig, maar komt even later animals zegt hij, vrij vertaald: ‘Dierentuinen
verwoede aandacht voor dieren in de natuur. met de hele groep langs draven. Ongenaakbaar, kunnen eigenlijk alleen maar teleurstellen.
Maar het tij valt niet meer te keren; in onze trots en indrukwekkend. Ziet er goed uit, is dit Hun doel is de bezoeker de gelegenheid te
overvolle wereld is geen ruimte meer voor een de huisvesting waar het naartoe gaat? Marc bieden naar dieren te kijken. Desalniettemin
uitgebreide band met dieren zoals vroeger.’ Damen: ‘De zichtbaarheid van de dieren is een tref je nergens in een dierentuin de blik van
evenwichtsbalk waar we continu op balanceren. een dier. Hoogstens vang je een snelle blik op,
Aan de ene kant bouwen we zo natuurlijk die het volgende moment alweer weg is… Ze
mogelijk ogende verblijven, vaak met veel kijken van je weg. Ze staren nietsziend naar een
begroeiing, waar dieren de mogelijkheid denkbeeldige plek ergens achter je. Ze nemen
hebben om uit elkaars blikveld te verdwijnen, hun omgeving mechanisch op. Dieren in de
** Jan Dobbe is freelance journalist en tekstschrijver. Tot werkte hij bij de Nederlandse Vereniging tot bescherming van dieren als
hoofdredacteur van het ledenblad DIER.
** Michiel de Jong volgde diverse kunstopleidingen om uiteindelijk voor het vak van striptekenaar te kiezen. Hij publiceert in Zone
en maakte met Milan Hulsing de strip Hanuman in het Algemeen Dagblad. De Jong wordt gezien als Nederlandse vertegenwoordiger
van de Atoomstijl in de school van Yves Chaland.

16. 16
REPORTAGE
dierentuin zijn ongevoelig voor ontmoetingen,
doordat er niets meer is dat hun werkelijke
“In een dierentuin tref je
aandacht trekt. Zie hier de ultieme consequentie
van de marginalisering van dieren. Die blik
nergens de blik van een dier”
van verstandhouding tussen mens en dier,
die mogelijk een doorslaggevende rol heeft
gespeeld in de ontwikkeling van onze samen-
leving en die voor mensen tot iets minder dan staat en natuureducatie en -behoud de noom zou ik ze niet durven noemen. Wij bepalen
een eeuw geleden gewoon was, is verdwenen. dierentuin bestaansrecht geeft. Sindsdien nog heel veel, zoals partnerkeuze, voeding,
Een dierentuinbezoeker is alleen, hoeveel zitten dierentuinen in de lift en kan men in verblijfsgrootte, inrichting, enzovoort.’
dieren hij ook bekijkt.’ de top tien van best bezochte attracties van
Al wandelend langs de wat minder ‘spannende’ Nederland ook drie dierentuinen vinden.’
dieren neig ik ertoe het met hem eens te zijn. Hoewel misschien een surrogaat, is
Fotograaf Doolaard ziet dat anders: ‘Vergis je ‘ , ’ de dierentuin volgens Marc Damen
niet, er is nog heel veel over van het oorspronke- Ook dierenverzorger Ben Westerveld voor de meeste mensen de enige plek
lijke dier. Ik fotografeer regelmatig in de dieren- is het oneens met het sombere beeld waar ze, anders dan thuis voor de tv,
verblijven. Daar zijn de dieren de baas en ben jij dat Berger schetst: ‘De dieren leven nog een olifant, ijsbeer of gira e in
gast. Daar behoor je je naar te gedragen. Ik kom niet meer in hokken zoals vroeger, maar in levenden lijve kunnen zien. ‘Die dieren
al vele jaren bij de olifanten, maar heb er uit ‘biotopen’, leefgebieden waarin je als bezoeker staan symbool voor hun soortgenoten in het
respect nog nooit één aangeraakt. Voor zover ik een toevallige ontmoeting met het dier kunt wild. Met Bokito en zijn gorillafamilie laten
weet is dat ook het uitgangspunt van de verzor- hebben. Het dier staat voorop en als dier- we mensen niet alleen een bedreigde diersoort
gers: de dieren zo veel mogelijk met rust laten!’ verzorger moet je een balans vinden tussen zien, we vertellen er ook bij wat je kunt doen om
Verzorger Ben Westerveld beaamt dit: ‘Wilde enerzijds een goede band met je dieren, zodat die te beschermen. Wij beschermen gorilla’s
dieren zitten er helemaal niet op te wachten je ze goed kunt managen, en anderzijds moet je door ze niet meer uit het wild te halen – dat
om aangeraakt, vertroeteld, geknu eld of om zo min mogelijk onderdeel worden van het doen we al decennia niet meer – maar door een
door de mens ‘begrepen’ te worden. Op gepaste ‘natuurlijke’ kudde-, groeps- of familiegedrag. in alle opzichten gezonde populatie in stand te
afstand in hun waarde laten, zou ik zeggen.’ Je bent er, maar toch ook weer niet. Dat is heel houden en zo een ‘reservepopulatie’ te hebben
Directeur Damen: ‘Het stuk van Berger klopt anders dan vroeger, toen er juist heel veel voor het geval dat de gorilla in Afrika bijvoor-
niet meer. Het is geschreven in de periode draaide om de interactie tussen oppasser en beeld door illegale houtkap of stroperij uitsterft.
dat dierentuinen in een diep dal zaten. Na dier, waarbij de oppasser leidend was.’ Volgens Mocht de oorzaak van het uitsterven weg-
de Tweede Wereldoorlog waren ze in hun Westerveld proberen hij en zijn collega’s dieren genomen kunnen worden, dan behoort
ontwikkeling stil blijven staan. In de jaren meer eigen keuzes te laten maken: ‘Zo kunnen herintroductie tot de mogelijkheden, waarmee
tachtig stonden ze dan ook aan de rand van het gorilla’s, maar bijvoorbeeld ook gira en, vaak we de door de mensheid aangerichte schade
faillissement. Er is toen een ontwikkeling in zelf bepalen of ze binnen of buiten willen zijn, enigszins kunnen repareren. Bezoekers
gang gezet waarbij het dierenwelzijn voorop en moeten zelf hun voedsel zoeken. Maar auto- kunnen de gorilla beschermen door geen

17. 17
tropisch hardhout te kopen; daardoor blijft soortenbehoud te staan. Ook is er allang sprake
hun leefgebied gespaard.’ Dierentuinen zijn volgens Koene ooit van een ‘naturalisering’ van de dierentuin en
Paul Koene, docent en onderzoeker Gedrag begonnen als musea, zoals Berger ze ‘verrijking’ van de leefomgeving van dieren.
en Welzijn van Dieren bij Wageningen UR beschrijft: ‘Zie hier de chimpansee, zei men Je moet dieren laten zien in een zo natuurlijk
Livestock Research is voorzichtig als het gaat dan, en liet een chimpansee in een hok zien. mogelijke omgeving, waarin ze hun natuurlijke,
om herintroductie: ‘In de dierentuin zijn wilde Maar zo is het niet meer.’ Dierentuindieren soortspecifieke gedrag zo veel mogelijk kunnen
dieren heel andere dieren geworden. Of die in worden volgens Koene steeds ‘echter’: ‘De ver- ontplooien. Hierdoor vermijd en bestrijd je
het wild kunnen overleven, valt te bezien.’ Met blijven zijn groter geworden, men speelt meer stereotiep gedrag.’ Zulk gedrag is volgens
de opvattingen van Berger kan hij niet zoveel: in op de gedragsbehoefte van dieren, men laat Keulartz slechte reclame voor de dierentuin en
‘Wat is een “ontmoeting tussen mens en dier?” de dieren meer en meer volgens hun aard leven.’ doet a reuk aan de educatieve boodschap. De
Waaraan moet zoiets voldoen? Met de Als goed voorbeeld van de nieuwe opvattingen gewenste ‘naturalisering’ van de dierentuin is
beperkingen die er zijn qua kosten, ruimte die sommige dierentuinen omarmen, noemt volgens hem goed op gang: ‘Bij het ontwerp van
en veiligheid proberen dierentuinen een zo hij de dierentuin van Detroit: ‘Daar zegt men: dierentuinen staat steeds meer de leefomgeving
natuurgetrouw mogelijke omgeving te creëren. “Olifanten? Die zijn niet geschikt om in de voorop. Maar er zijn grenzen. Echte leefomge-
Als bezoeker vang je een glimp op van het dier beperkte behuizing van een dierentuin te leven, vingen nemen heel veel plaats in – denk maar
dat je anders in het wild zou moeten opzoeken. daar stoppen we dus mee!” Zij maken andere aan het gebied dat tijgers nodig hebben.
Maar je bent ook aan het recreëren, je wilt een keuzes en dat getuigt van lef. Ze voeren pro- Bovendien kunnen sommige vormen van roof-
leuk dagje uit.’ Of dat marginaal is, weet Koene gramma’s uit voor dieren die met uitsterven diergedrag, zoals het jagen op en doden van
niet. ‘Wil je nog echt kunnen spreken van worden bedreigd, maar ze spelen ook in op prooidieren, in gevangenschap niet of slechts
‘wilde dieren’, dan moet je als mensheid slachto ers van onze maatschappij, zoals zelden realistisch worden nagebootst. Toen
besluiten om grote delen van de wereld afgedankte circusdieren of een leeuw die als Woodland Park Zoo in de jaren begon met
volkomen ongemoeid te laten en zo dus ook ‘waakhond’ in een drugspand was gebruikt. het voeren van hele schapen en geiten aan de
de aanwezige fauna. Het is een feit dat we De dierentuin middenin de maatschappij.’ grote katachtigen, en hele konijnen en kippen
die keuze niet maken.’ Collega-wetenschapper Jozef Keulartz, aan de kleine katachtigen, gruwelden bezoekers
universitair hoofddocent Toegepaste Filosofie van de aanblik van het vlees dat van herkenbare
aan de Wageningen Universiteit, vindt dat het karkassen werd afgescheurd. Inmiddels is men
beeld dat Berger van dierentuindieren schetst, daar wel aan gewend, maar het voeren van
geenszins klopt: ‘In moderne dierentuinen levende dieren is waarschijnlijk nog een brug
dient alles in het teken van natuur- en te ver.’
“Een ‘ontmoeting tussen mens en dier’.
Waaraan moet zoiets voldoen?”

18. 18
REPORTAGE
Uit de gesprekken met de weten-
“‘Surrogaat’-dieren:
schappers wordt duidelijk dat ‘vrije
natuur’ een relatief begrip is geworden.
huisdieren, proefdieren,
Juist ook daar raken dieren steeds verder
gemarginaliseerd, vooral door versnippering dierentuindieren”
en vernietiging van hun leefomgeving. Hiermee
wordt volgens Keulartz de rol van de dierentuin
steeds belangrijker: ‘Naarmate het leefgebied
van dieren wereldwijd kleiner wordt en ver-
snippert, groeit de behoefte aan actief fauna- Wetenschapper Koene voorziet dat beargumenteren waarom je die dieren houdt.
beheer. Door de steeds kleiner wordende wilde dierentuinen en natuurparken in de De legitimatie zit in het ambassadeurschap: het
populaties en de beperkte genetische variatie, toekomst naar elkaar toe groeien: dier ‘vertelt’ een verhaal over de e ecten van
gaan deze populaties steeds meer op dieren- ‘De grote wilde dieren zouden een min of meer menselijk handelen en vertelt daarbij ook wat
tuinpopulaties lijken. Dat betekent dat de autonoom bestaan in grote wildparken kunnen we moeten doen om de aarde aan de volgende
wetenschap en techniek die in dierentuinen is hebben. Roof- en prooidieren zouden daar met generatie door te geven. Naarmate de bevolking
ontwikkeld om kleine populaties te beheren, elkaar leven en de mens – tenslotte ook een dier – verder groeit en de natuur in steeds hoger
meer en meer relevant wordt voor hun behoud zou een rol als ‘bezoeker’ kunnen spelen, tempo verdwijnt, zal de roep om dit verhaal
in de vrije natuur.’ En óf dierentuindieren die bescheiden toekijkt.’ Hij verwijst naar de luider worden. Maar je moet het aangenaam
steeds echter worden… Keulartz: ‘Door groot- Oostvaardersplassen, waar dieren nu al een brengen: we willen wel leren, maar het mag niet
schalige veranderingen in het milieu, zoals min of meer wilde status hebben. Volgens hem belerend zijn en het moet voelen als ontspanning.’
opwarming van de aarde, a raak van de ozon- zullen de traditionele dierentuinen wel blijven
laag en ontbossing, worden dierpopulaties in bestaan, ‘maar dan meer als stadsdierentuinen,
toenemende mate gedwongen hun leefgebieden waar dieren worden gehouden die zich goed Mijn conclusie na het raadplegen van
te verlaten om – op stra e van uitsterving – kunnen aanpassen aan een door mensen een aantal ingewijden en een dieren-
elders hun heil te zoeken. Tegelijkertijd ont- bevolkte omgeving.’ tuinbezoek is, dat het sombere beeld
staan ook steeds meer barrières die hun Blijdorp-directeur Damen ziet de dierentuin dat Berger schetst wel en niet klopt.
bewegingsvrijheid aantasten. Voor diersoorten zich ontwikkelen tot een educatiecentrum, Wel, omdat dieren inderdaad zijn gemarginali-
die zo in de knel raken, moet worden overwogen met levende dieren en planten om het verhaal seerd. En niet, omdat dierentuindieren steeds
ze naar andere gebieden over te brengen. te illustreren. ‘Dierenverzamelingen bestaan dichter naar hun soortgenoten in het wild
Ook daarbij kunnen de expertise en ervaring al zesduizend jaar en zullen er dus ook de toegroeien – ze worden steeds ‘echter’.
van dierentuinen een belangrijke rol spelen.’ komende generaties nog wel zijn. Omdat de Andersom beginnen dieren in het wild steeds
maatschappij steeds kritischer wordt, moet meer op hun soortgenoten in gevangenschap
je als dierentuin wel steeds beter kunnen te lijken. It’s a wonderful world.

19. [ ]

20. 20 MIJN LANDSCHAP
VERRAST DOOR WAT
ER GEBEURT,
Jan Taminiau over blije schapen,
hairextensions en over zijn werk voor de Floriade
DE FLORIADE DIE OM DE TIEN JAAR IN NEDERLAND WORDT GEORGANISEERD
KOMT DIT KEER MET EEN EIGEN MODEWEEK: FLORIADE FASHION WEEK.
JAN TAMINIAU SPEELT HIERIN EEN CENTRALE ROL.
‘De wolkenpartijen, de dieren aangelegd landschap geregisseerd wordt. Toen Taminiau een centrale rol speelt.
in het vlakke land eronder; beeldschoon is het Baambrugge voorbij kwam was ik acuut verliefd. ‘De Floriade is natuurlijk al jaren bezig met het
hier. Elke dag weer ben ik verrast door wat er Het voelt als ‘terug op de aarde’, al klinkt dat wel definiëren van de inhoud van de wereldexpo, en
gebeurt, en door wat er níet gebeurt. De wind erg pathetisch. Ik bedoel, hier zie je hoe het licht omdat ik wilde dat mijn bijdrage echt ‘vanuit Jan’
bijvoorbeeld, man wat een kracht. En dan te van het ene op het andere moment drastisch zou komen, heb ik een stuk geschreven, Nature
bedenken dat we pas sinds maart vorig jaar met verandert, je ziet de seizoenen verglijden, bent in Extends. Oftewel, wat gebeurt er als de natuur
ons atelier hier in Baambrugge zitten. Voor die contact met de elementen. Zo heftig, spannend zich verruimt? Dat is waar ik het over kán en wil
tijd zaten we midden op de Wallen, het drukste en ontroerend. hebben. Er bleek veel overlap te zijn met waar de
deel van Amsterdam. We waren daar terecht- Klanten vinden het ook bijzonder. Van de week Floriade het over heeft. Bijvoorbeeld, hoe ga je
gekomen dankzij Red Light Fashion, het zaten we in bespreking terwijl aan de andere om met de almaar ruimer wordende mogelijk-
project waarin leegstaande panden tijdelijk aan kant van het raam zo’n stel blije schapen voorbij- heden om je materiaal te manipuleren en hoe
kunstenaars en ontwerpers werden verhuurd. komt. “Jongen, wat is dit mooi,” hoor je dan.’ manipuleer je daarmee de maatschappij? Als je
Toen we daar weg moesten hebben we nog Een van Taminiau’s klanten is de Floriade, op de vraag “Waar komt een appel vandaan?”
even in Naarden gezeten, in een herenhuis met (over Lady Gaga gaan we het hier niet hebben), het antwoord krijgt “Van de Albert Heijn”, dan
een klassieke tuin. Wat me met terugwerkende die deze editie met een speciale modeweek geeft dat iets aan over waar we nu staan. Ook bij
kracht zo opvalt is hoezeer je blik in zo’n ‘Floriade Fashion Week’ komt waarin mode, en bij het lijf als voertuig ervan, speelt de

21. 21
Tekst: Brigitte van Mechelen | Portret: Anja van Wijgerden
EN NÍET GEBEURT
vraag “hoever ga je?” Hairextensions, borstver- om deze toegankelijkheid te bereiken, de water-
De Floriade Fashion Week vindt plaats van grotingen, wie weet is dat de nieuwe standaard. tomaat is daar een voorbeeld van. Inmiddels
tot en met mei. Gedurende de hele Floriade willen we met z’n allen liever een ‘echte’ tomaat,
zullen in paviljoen Villa Flora vijf stukken uit Overdracht, interactie tussen partijen is een maar hoe krijg je dat in godsnaam georganiseerd?
Taminiaus collectie ‘Nature Extends’ te zien speerpunt van deze Floriade, wij hebben dat Het stellen van vragen over “hoe om te gaan met
zijn. Ook ontwerpt Taminiau de outfits van aangegrepen om een Masterclass ‘Duurzaam de toekomst” is zowel voor mij als de Floriade
de mensen die op de Floriade werken. Ontwerpen’ te ontwikkelen. Want wat ís essentieel, en maakt deze samenwerking buiten-
duurzaamheid? Juist nu duurzaamheid zo gewoon inspirerend.
hoog op de agenda staat, is het een uitstekend
moment om het daarover te hebben. Of de verplaatsing van het atelier naar een lande-
Jan Taminiau ( )
komt uit een familie van Voor mijn gevoel staan we op een driesprong, lijke omgeving óók inspirerend werkt? In dit
antiekhandelaren. In of wie weet viersprong. Ik zie verschillende grote vlakke landschap ben ik me extra bewust
slaagde hij cum laude bewegingen. Allereerst is er de groeiende van mijn nietigheid. Wanneer ik ’s ochtends
aan de kunstacademie
behoefte aan een kader. Wat is duurzaam, en vanuit hartje stad kom aanrijden voel ik dat eens
St. Joost in Breda.
In richtte hij zijn wat niet. Want een natuurlijk product ís niet per te meer. Dit besef een schakeltje in het grotere
eigen modelabel op definitie duurzamer. Net zoals een geitenwollen geheel te zijn, is altijd al een constante in
JANTAMINIAU. Brede sok niet per definitie seksloos is trouwens. mijn werk. Ik vertaal het naar arbeidintensieve
bekendheid kreeg hij
dankzij prinses Máxima Tegelijkertijd, en dat vertroebelt de boel nogal, gedetailleerde bewerkingen, bijvoorbeeld het
die in de show stal wordt ‘duurzaamheid’ volop ingezet als een eindeloze borduren wat we doen. Door aritmische
in het door Taminiau marketingtool. En dan is er nóg een punt, de overgangen in kleur en patroon almaar te her-
ontworpen postzakpakje
frictie met het naoorlogse streven dat alles halen ontstaat een nieuw, groter ritme. En pure
met de Nederlandse
vlag erin verwerkt. voor iedereen toegankelijk zou moeten zijn. schoonheid…’
www.jantaminiau.nl In de tuinbouw zijn allerlei concessies gedaan

22. 22 VERHAAL Tekst: Cees Nooteboom*
Beeld: Archief Kasteel Groeneveld
1
GROENEVELD,
een herinnering
S
oms moet je een herinnering van ontzettend ver terughalen, en
bent dan verrast over alle details die je nog weet, hoe helder je ze
voor je ziet. Het is meer dan zestig jaar geleden dat ik voor het
eerst met mijn fiets linksaf geslagen was vanaf de Amersfoortse
weg in Hilversum. Herfstkleuren, een bospad, een avontuur, geen idee
waar ik terecht zou komen. Voorgeprogrammeerd als een trekvogel reed
ik daar, kwam bij een spoorlijn, een onbewaakte overweg, daarna weer
bos, stil en plechtig, – een stadskind in de natuur verdwaald. Iets trok
mijn aandacht, een one enheid in het terrein, een kleine beek waarin
bladeren dreven. Wat ik niet meer weet is welke literatuur mij voorbereid
had op de eigenaardige stemming waarin ik plotseling verkeerde, een
vreemde, romantische betekenis leek zich aan alles te hechten, die iets
te maken had met de eerste gedichten die ik had geschreven. Moderne
poëzie kende ik nog niet, de Tachtigers, Slauerho , dat was het arsenaal
dat ik tot mijn beschikking had. Ik had een plek gevonden die alles uit-
drukte wat ik voelde zonder dat ik voor mezelf kon definiëren wat dat nu
precies was. Achteraf weet ik dat ik degene was die Philip en de Anderen
zou schrijven, een romantisch boek van grote onschuld, en dat op die plek
misschien het schrijverschap begonnen is dat mijn leven heeft bepaald.
Ik zette mijn fiets tegen een boom en knielde bij het water, ik wilde het
voelen aan mijn handen. Het was koel, het stroomde langzaam, ik zag de
takken en bladeren op de zanderige bodem en liet de rest van de wereld
daarin verdwijnen. Of ik die middag ook verder gereden ben weet ik niet
meer, maar iets was er bepaald, deze plek zou voor altijd een betekenis
voor mij houden die ik niet met anderen zou kunnen delen, en, ook al werd
er dan nog niet geschreven, dit zou de plek zijn van de inspiratie, hier zou
ik altijd terug kunnen komen als ik de rest van de wereld wilde laten ver-
dwijnen, hier bevond zich de kern van wat ik was of wilde zijn. Zonder dat

23. 23
ik het aan iemand had kunnen of willen uitleggen wist ik dat er die
middag iets gebeurd was waarvan ik pas later de betekenis zou begrijpen,
en nu nog, als ik mijn ogen dichtdoe, weet ik dat ik die plek blindelings zou
kunnen vinden, dat ik er nooit voorbij zou rijden of lopen zonder stil te
houden. Het water stroomt er nog net zo, als ik er lang genoeg blijf staan
komen de gedachten die de verhalen worden die ik later zal schrijven.
Maar zo ver was het toen nog niet. Steeds verder zou ik die bossen
verkennen, ik zou er ronddwalen in alle jaargetijden tot ik op een avond
uit de verte plotseling de ramen zag van het kasteel. Ze waren verlicht,
die ramen. Daarachter zag ik de schimmen van mensen bewegen, mensen
die ik me niet voor kon stellen. De boeken die ik gelezen had lieten me
iets verzinnen over een onbereikbare wereld, en het geschreeuw van
de pauwen dat daarvandaan kwam, hoorde daarbij zonder dat ik kon
zeggen waarom.
*Cees Nooteboom (Den Haag, ) wordt beschouwd als een van de belangrijkste Nederlandse schrijvers.
Van zijn romans en reisverhalen verschenen vertalingen over de hele wereld. In kreeg hij de Oostenrijkse
Staatsprijs voor Europese Literatuur, in de P.C.Hooft-prijs, en in de Prijs der Nederlandse Letteren.

24. 24 ESSAY
John
Aan de
keukentafel bij
Berger
Filmmaker Jos de Putter maakte op basis van
opnamen die tijdens het bezoek zijn gemaakt
een speciaal portret van John Berger. Dit portret
zal te zien zijn tijdens het symposium op april
in Kasteel Groeneveld in Baarn.

25. 25
Tekst: Jan Hartholt* | Beeld: Jean Counet** | Illustratie: Jan van der Veken © Comic House
Gedicht: John Berger ( ) | Vertaling gedicht: Peter Bergsma
John Berger ( ) is schrijver, kunstenaar en een van de invloedrijkste denkers
van de tweede helft van de ste eeuw. Op november jongstleden ontving
hij de Groeneveldprijs . Een delegatie van Stichting Groeneveld en
Kasteel Groeneveld zocht hem op in zijn woonplaats in de Franse Haute-Savoie.
Wat ooit een boerderij was in een bergdorp We vertellen dat in ons land de Tweede Kamer een wet heeft
onder de invloed van de stedelijke nabijheid – net als zoveel aangenomen die het ritueel slachten verbiedt, en vragen
Nederlandse dorpen, in dit geval Genève – vormt al bijna hoe hij gestemd zou hebben. Even denkt hij na en dan volgt
vijftig jaar het thuis van John Berger. Hier werkte hij aan voorzichtig maar gedecideerd dat hij tegen zo’n wet gestemd
het œuvre waarvoor hij de Groeneveldprijs heeft zou hebben. In Istanbul bezocht hij veel slachthuizen;
gekregen. Voorafgaand aan ons bezoek vertelde Berger ver- vergeleken met de stress van dieren tijdens transport en
eerd te zijn met de prijs die hij kreeg voor zijn observaties aanvoer bij West-Europese slachthuizen is er volgens hem
over leven en werken op het platteland en de verhoudingen geen aanleiding voor een dergelijke wet. Om vervolgens luid
tussen dier, mens en natuur. Dat merken we aan het harte- te roepen: ‘There is a lot of hypocrisy around this subject’.
lijke onthaal en het lijkt alsof we elkaar al jaren kennen. Als John Berger iets vindt, is het gebaseerd op eigen
Op een bepaalde manier is dat – via zijn werk – natuurlijk ervaring en observaties, die hij vertaalt naar een verhaal.
ook zo.
We zijn met z’n vijven naar het bergdorp afgereisd: Wim van
Gelder, voorzitter van de Stichting Groeneveld, filmmaker “Uitzicht op wat waardig
en lid van de Programmaraad Jos de Putter met zijn camera-
en geluidsman, en ondergetekende. Vanaf de keukentafel en rechtvaardig is”
hebben we een doorkijk in de boekenkamer waar worsten
hangen te drogen aan de zoldering. Boeken duiken op in Het werk van John Berger gaat niet over het leven dat
Bergers huis zoals zijn leven in zijn werk: geen design maar beloften van vooruitgang en gemak vervult, maar biedt
een doorleefde ordening. Hij laat de voormalige stal en hooi- uitzicht op wat waardig en rechtvaardig is. Cyclische
zolder zien waar zoon Yves zijn atelier heeft. Er staat een groot processen en sociale wederkerigheid zijn vaste onderdelen
vat waarin de pruimen van een overvloedig pruimenjaar staan in zijn werk; duurzaamheid in een tijd voordat die term
te gisten tot slivovitsj. De geur boven het vat is onweer- bestond. Steeds is er aandacht voor hen die aan het kortste
staanbaar. De smaak ook, zoals we later mogen proeven. eind trekken. Het goede leven is niet hetzelfde als het
gemakkelijke leven. Maar schoonheid en plezier zijn er
Why look at animals? is een door Penguin Books gemaakte wel vitale onderdelen van.
selectie uit zijn werk. Losjes biedt het een leidraad voor Berger doet over dieren noch mensen programmatische
het gesprek dat we met hem hebben en hij leest hieruit het uitspraken. Liever vertrekt hij vanuit ‘hoe het is’ en helpt
gedicht ‘They are the last’ voor. Maar niet voordat zijn ons kijken. De rol die hij bovenal op zichzelf van toepassing
vrouw Beverly, aan wie het gedicht is opgedragen, erbij is. acht, is die van verhalenverteller.
GROENEVELDPRIJS
John Berger is schrijver, kunstenaar en een van de stelde en er een ontwikkeling gebaseerd op award. Deze prijs wordt jaarlijks toegekend door
meest invloedrijke denkers van de tweede helft wederkerigheid en cyclische processen de Stichting Groeneveld aan een persoon die
van de ste eeuw. In werd hij bij een groot tegenover zette; duurzaamheid avant la lettre. zich bijzonder heeft ingezet voor het debat
publiek bekend dankzij de televisieserie Ways of In de trilogie De vrucht van hun arbeid beschreef over landschap en platteland en daarbij een
seeing over esthetische waarden in de Westerse hij de levens van mensen in relatie met het afwijkend, kritisch geluid laat horen.
cultuur. In deze serie stelde hij indringende landschap en dieren in de Haute-Savoie, waar hij Het werk van John Berger staat centraal op
vragen over verborgen ideologieën in culturele sinds de jaren zeventig woont en werkt. In zijn een symposium op april in Kasteel
uitingen. essay Why look at Animals laat Berger zien hoe Groeneveld in Baarn. Zie voor meer informatie:
Een rode draad in het werk van Berger is de dieren uit ons dagelijks leven verdwenen en zijn www.kasteelgroeneveld.nl
cultuur van de vooruitgang versus de cultuur van gemarginaliseerd. Ter gelegenheid daarvan verzorgt Uitgeverij
het overleven. Berger was een van de eerste die Op november jongstleden ontving John Berger Cossee een nieuwe Nederlandse uitgave van
het lineaire vooruitgangsdenken ter discussie de Groeneveldprijs als lifetime achievement Waarom wij naar dieren kijken.
**Jan Hartholt is sinds eind directeur van kasteel Groeneveld.
** Jean Counet werkt als cameraman en editor onder meer voor de NTR en VPRO.

26. 26
ESSAY
De originele versie They are the last, for Beverly
is te lezen op www.kasteelgroeneveld.nl
Zij zijn de laatsten
voor Beverly
Als ze ziek wordt Altijd maar weer was het dezelfde vos.
en geen zin heeft om te kauwen Hem doden
vallen haar vier magen was hem wegsleuren
stil als een bijenkorf in de winter. heel even
Elk jaar vertrekken meer dieren. van de aarde
van zijn eeuwigheid.
Alleen huisdieren en karkassen blijven
en de levende of dode karkassen Ooit, als vliegen en kraaien
worden vanaf de geboorte het dode schaap verslonden
onontkoombaar en onzichtbaar begonnen ze met de ogen.
in vlees omgezet. Maar de ooi
‘Ik houd het volstrekt voor mogelijk,’ had het lam van haar bestendigheid
zei Bob Rust al geworpen.
van de Iowa State University
‘om specifiek een dier De buizerd cirkelde
voor de hamburger te ontwerpen.’ beidde zijn eeuwigdurende tijd
Achter haar tong even herhaaldelijk
met zijn taal van gras Elders als de berg.
en passie voor zout, sterven de dieren van de armen
achter de dikke tong samen met de armen Uit de enkele nacht
maar toch vaardig door eiwitgebrek. kwam de blik van de dag,
als de hand van een blinde, de behoedzame dierenblik
kauwt een goed gezonde koe Als ze uit de weiden worden gehaald naar alle kanten.
ongeveer vijftig keer brengen ze naar de koele stal
voor ze de brij weer doorslikt. de hitte van de boomgaard Ooit vloeiden de dieren als hun melk.
en de hete adem van wilde knoflook.
Het schijnt dat de dieren Nu ze er niet meer zijn
Beverly Wil je de koestal schoonmaken, missen we hun duurzaamheid.
emigreren: hun Amerika strooi dan een beetje *
de sterrenbeelden in de lucht mest van de merrie ‘De jongende zeug,’ zo wordt gezegd,
Hagedis, Leeuw, Grote Beer, het absorbeert hun stront ‘moet worden beschouwd en behandeld
Ram, Stier, Kraai, vochtig als lente als een waardevol mechaniek
Haas… en groen van gras. dat tot taak heeft
misschien dat de verstandigsten En maak ze goed vast vannacht biggetjes uit te pompen.’
zoals de agoeti’s geef ze een bed van beukenblad *
de melkweg hebben gekozen. Beverly Maar soms,
zij zijn de laatsten. als je uit de witte kan
Druk je oor tegen haar flank de melk schenkt,
en je hoort Nu ze er niet meer zijn moet ik nog steeds denken
het getij van haar vier magen. missen we hun duurzaamheid. aan de ganzen
Haar tweede, als een net, Anders dan de boom die als honden
heeft de naam van een sterrenbeeld: de rivier of de wolk het huis bewaakten.
Reticulum. Haar derde, had het dier ogen
de Psalterium, is als en in hun blik Door: John Berger
de bladzijden van een boek. lag bestendigheid. Uit: Waarom wij naar dieren kijken ( )

27. [ ]
‘Fatsoenlijk eten van Karen Duve beschrijft het persoon-
lijke experiment om op vier verschillende manieren te
eten zonder vlees te gebruiken. [organisch, vegetarisch,
veganistisch en fruitarisch] Het onderliggende onder-
zoek is voortreffelijk, het is uitmuntend geschreven,
een pleidooi dat ons wakker schudt!’
– Frankfurter Allgemeine Zeitung
isbn 978 90 5936 348 9 www.cossee.com
321,90
John Berger schetst in Waarom wij naar dieren kijken op
een indrukwekkende manier onze verhouding met
dieren door de eeuwen heen. Het illustreert een snel
veranderende verhouding tussen mens en dier; want
waarom is ons respect voor dieren in de twintigste eeuw
zo dramatisch veranderd? Berger ziet dit proces als een
verlies van onze evenwichtige verhouding met de natuur.
John Berger heeft de Groeneveldprijs 2011 ont-
vangen. Op 26 april wordt op Kasteel Groeneveld
een congres aan zijn werk gewijd. Karen Duve is
een van de gastsprekers. Ter viering van deze prijs
geven we 10 exemplaren van Waarom wij naar dieren
kijken van John Berger weg. Om kans te maken,
stuurt u een mail aan: info@kasteelgroeneveld.nl
isbn 978 90 5936 349 6
312,90

28. 28 WENDE
“Op wereldschaal
bekeken is de
Randstad een
‘local farming area’”

29. 29
Tekst: Matthijs Sienot* | Beeld: Marco Bakker**
Meiny Prins, directeur van Priva over wereldwijde trends en de
betekenis ervan voor de tuinbouw.
De wereld wordt vloeibaar
Even knipper ik met mijn ogen. Verstond Meiny Prins: ‘Wereldwijd willen consumenten steeds beter
ik het goed: ‘De wereld wordt vloeibaar.’ Zei de Zakenvrouw weten waar hun producten vandaan komen. Voedsel uit de
van dat echt? Ons gesprek zou toch gaan over de toe- buurt heeft dan een streepje voor. Dat raakt de Nederlandse
komst van de tuinbouw? Dan heb je het toch over kassen op tuinbouw die vooral voor de export produceert. In Nederland
de koude grond en over precisiespuiten. ‘Een vloeibare wereld’ hebben we ons erg geconcentreerd op productieverhoging:
klinkt in die context bijna zweverig. Meiny Prins lacht om mijn we bouwden steeds meer kassen met e ciëntere technieken.
reactie, maar houdt vast aan haar metafoor. ‘Veel zaken Het aanbod is hierdoor sterk toegenomen, maar de vraag blijft
komen dichter bij elkaar te liggen, raken verweven,’ zegt ze, achter, omdat mensen en dus ook overheden wereldwijd iets
‘denk aan energie- en afvalstromen. Als we die verbinden, anders willen.’
kunnen we afval hergebruiken als energie.’
De Nederlandse tuinbouw is goed voorbereid op die ’vloeibare De tuinbouw een ‘flopsector’, moeten we daarvoor
wereld’ volgens Meiny Prins. Als directeur van het bedrijf vrezen? ‘Helemaal niet,’ zegt Meiny Prins. ‘De greenport gaat
Priva, dat meet- en regelsystemen voor de tuinbouw levert zichzelf herstellen, het is de snelst innoverende sector van
in landen, maar ook als bestuurslid van verschillende Nederland. Onze voorsprong in groene vingers en technologie
invloedrijke commissies, weet ze waarover ze praat. ‘Wereld- kunnen we benutten door ook in andere landen voedsel te
wijd signaleren we een trend dat er meer lokaal geproduceerd produceren, dan maken we het weer lokaal. Telers moeten
wordt. De wereld verstedelijkt en in die stedelijke gebieden is verder het idee laten varen dat hun producten vanzelf verkocht
het eenvoudig om gesloten systemen te creëren van bijvoor- worden, ze moeten zich verantwoordelijk voelen voor de ver-
beeld energie- en afvalstromen. Consumenten en producenten koop van hun producten en toegevoegde waarde creëren.
zitten immers dicht bij elkaar. Kijk je dan naar Nederland, dan De ‘vloeibare wereld’ brengt bovendien nieuwe verdienkansen.
onderscheiden wij ons echt op dit terrein: wie op wereldschaal Er zijn in Nederland al vier of vijf energieleverende kassen die
naar de Randstad kijkt, ziet eigenlijk al een lokaal productie- de zelfgeproduceerde energie die ze niet gebruiken aan het
systeem. Bovendien lopen wij tien jaar voor qua groene net leveren. Ik kan me voorstellen dat er straks telers zijn die
vingers. Onze e ciëntie is hoog, door slimme meet- en regel- de energieproducent van hun omgeving zijn; voor hen wordt
systemen maar vooral ook door onze plantenkennis. Wij de kweek van tomaten misschien een bijverdienste.’
produceren per jaar per m gemiddeld zestig kilo lekkere,
duurzaam geteelde tomaten met vijf liter water. Kijk je naar Ook al is Meiny Prins optimistisch, ze vindt wel dat de
Mexico, om maar eens wat te noemen, daar produceren ze overheid kan helpen om nieuwe verdienkansen te verzilveren.
vijf kilo met zestig liter water. Er zijn nu al systemen waarbij ‘Met GreenTech, het Nederlandse platform voor duurzame
planten via sensoren als het ware zelf aangeven dat ze water energie (FME CleanTech, UnetoVNI, DEKoepel), hebben we
nodig hebben.’ onder andere geprobeerd om de energiesalderingsregel te
wijzigen. Nu mag je tot kWh per jaar leveren, maar daar-
Ook de Nederlandse regering ziet de commerciële boven word je aangeslagen, alsof je een energiebedrijf bent.
kracht van de Nederlandse tuinbouw en doopte het tot een Dat willen we opschroeven naar . kWh. Dan wordt het
van de negen topsectoren, waarmee ons land de wereldmarkt ineens rendabel om grotere installaties met zonnepanelen
moet veroveren. Maar ondanks de sterke positie is ook de te plaatsen, omdat je wél stroom kunt leveren aan de buren
tuinbouw getro en door de crisis. Er hangen donkere wolken zonder hierover belasting te betalen. De motie is recent in
boven de Nederlandse kassen, een branche die werk geeft aan de Tweede Kamer aangenomen. Het is toch gek dat een
duizend mensen. overheidsregel innovatie op de energiemarkt belemmert?’
*Matthijs Sienot is publicist en uitgever van hetkanWel, de website over groener, eerlijker en leuker leven.
**Marco Bakker is freelance portretfotograaf.

30. 30 ANDER BEELD Tekst: Brigitte van Mechelen
Beeld: Arie Kievit / Hollandse Hoogte

31. 31
‘Ah, wat een droppie, kijk hem nou
scheef kijken,’ ‘Hij is ook echt
helemaal niet verlegen hè?’,
‘Ik kan hier wel een miljoen foto’s
van maken.’ Dit zal zo ongeveer
zijn wat het publiek zegt en denkt.
En het ijsbeertje?
Het is Pasen , topdrukte in
Diergaarde Blijdorp. Het ijsbeertje
is nu een klein maandje ‘live’ te
bewonderen. De eerste drie
maanden na zijn geboorte verbleef
hij samen met zijn moeder Olinka
in een donker kraamhol. Maar niet
onbespied. Vanuit de hele wereld
volgden mensen Vicks en zijn
moeder via een webcam.
Om de belangstelling voor Vicks
warm te houden werd er een
ijsbeer spel bedacht. Bedoeling is
met je ‘game-beer’ drie proeven
(vallende pegels ontwijken) tot een
goed einde te brengen. Wie wint
krijgt een ijsberenVIP-dag aangebo-
den. Het eerste levensjaar van Vicks
werd ook geboekstaafd in het boek
Vicks, de eerste stap, duik en grom
van het liefste ijsbeertje van de hele
wereld. En ter gelegenheid van
zijn eerste verjaardag afgelopen
december trakteerden Vicks
(de keelpastilles) & Diergaarde
Blijdorp op een ‘coole IJsberenMuts’.
Dat vond Vicks vast een lollig
gezicht.

32. 32 K A F EN KOR E N
VERSLAGEN, SAMENVATTINGEN, REFLECTIES, STANDPUNTEN EN INZICHTEN
ONDERZOEK
Wilgen knotten, gezellig buiten bezig zijn…
Wat maakt dat de burger zich
inzet voor het landschap?
Of het nu om een bijzonder of alledaags gebied ten aanzien van het landschap ontstaat. En wie het onderhouden moet worden. Anderen zijn
gaat, om wilgen knotten, een wandelroute ís die burger op wie het beleid van het ministerie simpelweg gevraagd door de buurman, of ze
onderhouden of de historie van een oud zich zou moeten richten? vinden het gezellig in groepje ergens mee bezig
gemaal uitpluizen: overal in Nederland zijn te zijn: het sociale aspect. Ook puur fysieke argu-
vrijwilligers actief met het landschap dat hen menten zien we terug: lekker buiten bezig zijn.
omringt. Voor het onderzoek heb ik interviews gedaan Samengevat ben ik tot vier manieren van
Het ministerie van Economische Zaken, met mensen die op de een of andere manier betekenisgeving aan het landschap gekomen:
Landbouw en Innovatie was benieuwd naar actief zijn in hun omgeving in vier zeer verschil- ruimtelijke bedreigingen, sociale betrokkenheid,
de motieven van mensen om zich voor hun lende gebieden. Ten eerste in het Amstelland, familiewortels en het esthetische landschap.
omgeving in te zetten en Patricia Braaksma, het landelijk gebied tussen Amstelveen en het Die laatste manier stond zoals gezegd in het
werkzaam bij het ministerie, onderzocht het, Amsterdam-Rijnkanaal: daar is sprake van grote beleid altijd centraal. De andere drie vormen
mede in het kader van haar promotieonderzoek druk door oprukkende bebouwing in een door hebben veel meer te maken met sociale
aan de Wageningen University. De verrassing: experts cultuurhistorisch hoog gewaardeerd processen, daar valt beleidsmatig veel minder
‘de actieve burger is niet altijd een pure gebied. De tegenpool was Gorredijk in Zuidwest- goed op te sturen.
natuurliefhebber.’ Friesland, een oude veenkolonie, cultuurhistorisch
Patricia Braaksma: ‘Het gaat in mijn onderzoek
‘niet interessant’ en zonder noemenswaardige
ruimtelijke druk. Als derde het nationaal park de “Een geval van not
niet zozeer om de vraag wat mensen mooi
vinden aan het landschap. We weten dat men de
Meinweg en omgeving. Een bijzonder terassen-
landschap achter Roermond dat weer een hoge in my backyard”
voor Nederland typische historische dimensie landschappelijk waardering heeft. Er zijn daar
van het landschap vaak bijzonder vindt, het gematigde ruimtelijke ingrepen. En tot slot
verhaal, hoe het is opgebouwd. Maar er was de IJssel ter hoogte van Heerde en Wezep, De vervolgvraag is uiteraard: het gaat steeds
nooit echt gekeken naar de wederkerigheid: wat – cultuurhistorisch niet zo hoog gewaardeerd over die eigen verantwoordelijkheid, het kabinet
zien mensen zelf in het landschap, wat maakt door experts –, waar mensen het landschap meer roept het, het ministerie, maar hoe moet het in
dat ze er toe over gaan zich ervoor in te zetten? gaan waarderen nu er in het kader van ‘Ruimte de praktijk? Wat betekent het? Dat de overheid
voor Rivieren’ een ‘groene rivier’ is gepland. niets meer doet? Dat kan ook gedemotiveerde
burgers – en ambtenaren – opleveren.
Sinds ik in met mijn onderzoek begon is Burgers doen al veel zelf, maar er is een belang-
er veel veranderd. Aanvankelijk vonden we het Terwijl het ministerie zich wel altijd gericht heeft rijke leemte: als de burger iets doet wat de over-
interessant te kijken vanuit de rol die cultuur- op de bijna spreekwoordelijke wilgenknotter heid niet wil, hebben we een probleem. En de
historie moest spelen in het landschapsbeleid. als de ‘echte’ natuurliefhebber, blijkt uit het overheid legt nog steeds op. Neem de protest-
Nu hebben we een kabinet dat burgers in hoge onderzoek dat pure betrokkenheid bij de natuur groepen tegen ruimtelijke ingrepen in een land-
mate wil aanspreken op de eigen verantwoorde- lang niet altijd het motief is voor de burger om schap. De burger zal zeggen dat hij handelt in het
lijkheden. In het huidige regeerakkoord staat actief te zijn. algemeen belang, terwijl de overheid het al snel
dat de overheid wil samenwerken met burgers, Soms zijn mensen betrokken vanwege hun zal zien als een geval van nimby (‘not in my
bedrijven en maatschappelijke organisaties. familiegeschiedenis, omdat ze al generaties lang backyard’). Kan een groepje burgers het algemeen
Vanuit die agenda is het interessant om te kijken geworteld zijn in een landschap. Of omdat het belang dienen? Hoe voorkom je dat elk ruimte-
hoe dat gevoel van ‘eigen verantwoordelijkheid’ gebied waar ze wonen bedreigd wordt of omdat lijke procedure eindeloos wordt getraineerd.