Magazine over het verbinden van stad en land: \'alle schepsels groot en klein\'

1. 07 2011
MAGAZINE OVER HET VERBINDEN
VAN STAD EN LAND
De wolf, keert-ie terug?
Omgang met dieren
vanuit spiritueel
perspectief
Goed rentmeesterschap,
wat is dat?
‘alle schepsels
groot en klein’
EN VERDER MET
Wiel Kusters
Lizet Kruyff
A.L. Snijders
Els de Baan
Gerrie Hondius

2. [ ]

3. 03
COLOFON VOORAF
GRNVLD is een uitgave van Sjaalman Media
in opdracht van Kasteel Groeneveld.
GRNVLD verschijnt vier keer per jaar. Het volgende
nummer verschijnt in december 2011.
GRNVLD
Groeneveld 2, 3744 ML Baarn, grnvld@minlnv.nl
Beeld: Hans van Oudenaarden
Uitgever Sjaalman Media, Chris van Koppen
Redactie Caroline van der Lee (hoofdredacteur),
Brigitte van Mechelen (managing editor),
Mariken Bokeloh (redacteur)
Vormgeving Volta_ontwerpers, Utrecht
Druk Wilco, Amersfoort
Medewerkers Els de Baan, Marco Bakker,
Andrea Bosman, Jos Collignon, Comic House,
Jan Dobbe, Wapke Feenstra, Kester Freriks, Caroline van der Lee Hoofdredacteur
Giep Hagoort, Gerrie Hondius, Monique Janssen,
Michiel de Jong, Frank Jonker, Wiel Kusters,
Martine Leewis, Loethe Olthof, Aloys Oosterwijk,
Hans van Oudenaarden, Fred Pot, Hugo
Achthonderd jaar geleden deed in Assisi een jonge-
Schuitemaker, Matthijs Sienot, Linda Smolders, man, Franciscus, afstand van een leven vol rijkdom en genot. Hij gaf geld
A.L. Snijders, Christine Tinssen, Wouter Tulp en goederen weg en koos voor een eenvoudig en sober bestaan, te midden
van de allerarmsten. Hij liep door de bossen, waar hij sprak met de vogels
Foto cover Tuva Thorson met enkele wolven
en de andere dieren en zong over de schoonheid van de natuur.
in het Noorse Langedrag natuurpark.
Franciscus vertelde over de grootsheid van de natuur, de dieren en de
Thorson bestudeerde gedrag en taal van de
planten, de heelheid van de schepping. Hij vroeg de mensen om hem
wolven en wordt door hen geaccepteerd.
Titel van dit nummer is ontleend aan Belevenisen te volgen en riep op om eerbied te hebben voor de schepping en alle
van een veearts. Alle schepsels groot en klein van schepselen en er zorgvuldig mee om te gaan.
schrijver, dierenarts James Herriott.
Foto: Walter Schmitz/Gruppe28, Hollandse Hoogte Veel van zijn tijdgenoten wisten niet goed wat ze met Franciscus aan-
Foto achterkant Brigitte Kroone moesten. Er waren er die hem volgden, maar anderen vonden dat de
aarde van hen was en dat de dieren en de natuur er waren voor het nut
Alle zorg is besteed aan het achterhalen van
namen van rechthebbenden. Degene die menen
van de mens. Zij wilden helemaal niet veranderen en zijn verhalen over
zekere rechten te doen gelden, kunnen contact ijdelheid en hebzucht maakten dat zij zich ongemakkelijk voelden.
opnemen met de uitgever. Zij noemden Franciscus een dwaas.
Marketing en advertentieacquisitie
Is er nu iets veranderd? Volgen wij Franciscus? (Nee, niet door met een
Isabel van der Weijden, info@belenjet.nl
eenvoudige klik aan te geven dat we hem ‘leuk’ vinden.) Zijn wij bereid
m 06-52 00 81 23
een beetje van onze eigen welvaart op te geven?
ISSN 1566-6190 Begrijpen wij dat onze levensstijl van streven naar aanzien en bezit
gevolgen heeft voor onze medemens, voor dieren en planten en voor de
Abonnementen Een abonnement kost € 25,– voor
vier nummers per jaar. Voor een abonnement zie
aarde als geheel? Hebben wij ruimte gecreëerd om ons te verwonderen
p. 50. Als abonnee bent u tevens vriend van de over de schoonheid en de kracht van het leven? Of vinden wij status en
Stichting Groeneveld. De Stichting Groeneveld persoonlijke rijkdom nog altijd belangrijker en gaan we door met het ons
ondersteunt activiteiten van Kasteel Groeneveld. toe-eigenen van de schepping?
Als vriend heeft u recht op gratis toegang tot We hebben Franciscus heilig verklaard. Volgens mij terecht.
Kasteel Groeneveld voor u zelf en een introducé,
wordt u uitgenodigd voor openingen en speciale
evenementen en krijgt u korting op speciale
publicaties.
Aanmelden voor de maandelijks nieuwsbrief
kan via de website www.kasteelgroeneveld.nl
Nieuws en persberichten kunt u sturen naar
GRNVLD, Groeneveld 2, 3744 ML Baarn,
grnvld@minlnv.nl
grnvldmagazine Kasteel
Groeneveld

4. !""#$%%&$"'(&)**+,-.#%$
/0%+1+(*)%$2%+$3
$%)4$(1$
)%$'(%)$5%)$6%7*,2$'"&$
.%$)%,%1((&8
!"#$%&'#(%"")&'*"+%"")',#',)-./,01'2,%'3$'(++,4((+'.,5"#0,+0'
3#'0,'6(#0,+7',#'8 ',%$)/"%,$'9(#'666:;"#$%)/"%,$5)(5(#%:#+:'
<3('2,%'=>?'$@$%,,4'/A'B,'$4()%A2/#,'/#%9(#.'B,'9,)2(+,#&'
.,$A)/;,#'.,03*2%,#&'/"0,';(()%,#&'-/%/4(%,)3((+&'(#34(%3,$'
,#'4,,)'/9,)'A)(*2%3.,'.,53,0,#'3#'C//)07D)(5(#%:'E,0,),'
)/"%,'5,9(%'4,,)0,),'A"#%,#',#';(#'/A',+;'((#.,.,9,#'
A"#%'6/)0,#'.,$%()%:'F,%'.//.+,'4(A$'#(93.,,)'B,'9(#'A"#%'
#(()'A"#%:'G,';"#%';3,H,#'"3%'0)3,'9,)$*23++,#0,')/"%,$:'E#'
/;%/5,)'H3B#'0(%',)'H,+-$'93,):'I/6#+/(0'0,'.)(%3$'(AA'93('
666:;"#$%)/"%,$5)(5(#%:#+'
:)%%&6%+;%&<$
=%)$>"&?$'"&$@(&)+"4)%& D44$C$GHI<$
J-%*0%$G+E"?-4E7%$K(*)%$
=%)$P+(%&%$Q(*?<$ L'"&"1$&".""+$MINNO
=%)$F%+"&?%+%&?%$
A%+;%&$(2$B((5$ >"&?4E7"2
C$D44%&?+%E7)<$
=%)$F%+?+(&#%&$>"&?
%,'9(#'JKLJM
C3,"6,'(AA'.,),,0'3#'0,'+,#
0009#*&4)+(*)%46+"6"&)9&,
[ ]
+* ()*
)* %)*
-)* &+*
!"#$,+&$' !"#$%%&$'
+* &+*

5. I N HO U D 05
bevragen
06 Kort nieuws
08 Jan Huijgen & Hans Sevenhoven
12
( )
Jaap Kuper
14 Wolf wacht zijn kansen rustig af…
20 Wapke Feenstra
22 A.L. Snijders
28
24 Hoe het is om een vlinder te zijn
28 Peter Singer
30 Zoltán Horkai en zijn wolven
32 Reflecties, inzichten
36 Mode en duurzaamheid
38 De kleuren van de Nederlandse tomaat
43 Gedichten over wilde dieren
44 Lizet Kruy
46 Franciscus en de wolf van Gubbio
Wende
48
+ PETER SINGER OVER DE SPIN-OFF VAN ZIJN
Verbouwingsfeuilleton, evenementen BAANBREKENDE WERK ANIMAL LIBERATION

6. 06 Z A A IGO ED
PLATTELANDSPARLEMENT
NIEUWS – PUBLICATIES, TENTOONSTELLINGEN, PRIJS VRAGEN,
CAMPAGNES, SYMPOSIA, INNOVATIES. NIEUWS EN PERSBERICHTEN
KUNT U STUREN NAAR GRNVLD, GROENEVELD 2, 3744 ML BAARN,
HET PL ATTELAND KOMT
GRNVLD@MINLNV.NL NAAR DEN HAAG!
Op 12 november 2011 heeft voor de vierde keer het nationale
PlattelandsParlement plaats, in het Tweede Kamergebouw in
LEZERSAANBIEDING Den Haag. Voorgaande jaren kwamen Tweede Kamerleden
naar het landelijke Lunteren, ditmaal komen plattelandsbe-
PEOPLE AND THE SEA AWARD woners naar Den Haag. Het feit dat de Tweede Kamer het
parlementsgebouw ter beschikking stelt als locatie geeft aan
Chantal van Dam heeft met haar boek De lucht van zout en dat het PlattelandsParlement serieus wordt genomen als
teer de wonderlijke kantjes van de Nederlandse visvangst directe link tussen platteland en politiek.
in de jaren zeventig en tachtig verbeeld. Van Dam, als De thema’s ‘Krimp’, ‘Burgerparticipatie’ en ‘Lokale duurzame
mariene bioloog bepaald geen vreemde in de wereld van energie’ staan centraal. Niet nieuw, wel onveranderd actueel.
de visserij, ontving voor haar boek de People and the Sea : www.plattelandsparlement.nl
Award vanwege ‘de vele humor en een gedegen kennis
van binnenuit’.
De prijs, een eervolle vermelding voor het werk van een per-
-
soon of groep mensen die allerlei aspecten van kustzone-
en maritieme vraagstukken toegankelijk en begrijpelijk
heeft gemaakt voor een breed publiek, is voor de tweede
AA NB IED IN G:
maal toegekend door de Amsterdamse onderzoeksgroep GR NV LD MA G
DR IE
MARE in samenwerking met het Productschap Vis. GG EV EN
EX EM PL AR EN WE
TE ER .
De lucht van zout en teer | Nijgh & Van Ditmar VA N LU CH T VA N ZO UT EN
il
? stuur een ma
ISBN 978 90 388 9049 4 | € 19,90 es naar
me t uw naam en adr
.nl
grnvld@minlnv
MARKTONDERZOEKBUREAU
SMAAKLESSEN
OMZETGROEI BIOLOGISCH
De omzetgroei van biologische voeding in supermarkten steeg in het eerste kwartaal Schoollunch
van 2011 met 32,2% in vergelijking met dezelfde periode in 2010. De kwartaalcijfers In de weken rond de Week van de Smaak (1 tot en met
zijn afkomstig van marktonderzoekbureau Symphony IRI en bewerkt door het LEI. 9 oktober) organiseert het landelijk Steunpunt Smaaklessen &
De groei – de grootste stijging sinds de omzetcijfers van biologische voeding worden SchoolGruiten ‘De beste schoollunch van Nederland!’, een wed-
gemeten – nam in alle productgroepen toe. De omzet in vlees en vleeswaren, eieren, strijd voor alle basisscholen in Nederland. De leerlingen maken
ko e en thee en cacao groeide met respectievelijk: 31,7%, 32,3%, 34,8% en 36,2%. in groepjes een schoollunch. Koud of warm maakt niet uit, als
De bestedingen aan aardappelen, groente en fruit stegen met 14,9%. De omzet van de lunch maar lekker, gezond en verantwoord is. Belangrijk is
biologische zuivel nam zelfs met 58% toe. Aan het eind van het jaar worden de cijfers dat de kinderen nadenken over de ingrediënten die zij gebrui-
aangevuld met de omzetten uit andere kanalen, zoals catering en speciaalzaken. ken. De wedstrijd is bedoeld voor leerlingen in groep 5 t/m 8
van de basisschool en leerlingen van 9 t/m 14 jaar van het
speciaal onderwijs en loopt van 5 september tot 25 november.
BOEK De beste schoollunch van Nederland is een onderdeel van het
lesprogramma Smaaklessen.
VECHTSTREEK : smaaklessen.kennisnet.nl
Auteur Wim Weijs neemt u mee op een denkbeeldige
excursie door het unieke gebied van de Utrechtse
Vechtstreek, en door de tijd. Hij wijst op de dikke
veenlagen, stuwwallen en tongbekkens. Hij verhaalt
over de planten en dieren die samen het ecosysteem
in het gebied vormen. Natuur en landschap van de
Vechtstreek geeft een goed gedocumenteerd
beeld van de ontstaansgeschiedenis van het Vecht-
landschap, resultaat van een eeuwenlange interactie
tussen mens en omgeving.
Natuur & landschap van de Vechtstreek | € 39,95
ISBN 9789050113922 | vanaf 8 oktober leverbaar

7. 07
‘NIEUWE NATUUR’
BURGER
Verdwijnend boerenlandschap PENNY
Het traditionele Nederlandse boerenlandschap dreigt geruis- PAARDEN IN
loos te verdwijnen. Grootschalige geïndustrialiseerde land-
bouw, oprukkende bebouwing, maar ook de ontwikkeling van FILM EN STRIP
‘nieuwe natuur’ leiden ertoe dat het weinige van wat er over Voor de ogen van hun eigenaren
is vrijwel volledig is versnipperd. Wim Denslagen, architectuur- en talloze badgasten verdwenen
historicus en hoogleraar in de op 14 augustus 1979 de moedige
theorie en geschiedenis van de reddingspaarden van Ameland
monumentenzorg, beschrijft deze in de kolkende zee terwijl ze een
ontwikkelingen in Beemden en reddingsboot lanceerden voor een
bouwlanden. Het verdwijnende zeiljacht in nood. Deze paarden van
High food boerenlandschap en laat zien hoe
het denken over het boerenland de
Ameland kregen een achtergrondrol
in de bioscoopfilm Penny’s Shadow,
Als het aan onze zuiderburen ligt, gaan we afgelopen decennia is veranderd. een film die op Ameland is
massaal aan de cannabis. Volgens Patrick Beemden en bouwlanden. opgenomen en die 5 juni in première
de Ceuster van de Werkgroep voor Recht- Het verdwijnende boerenlandschap. ging. Daarnaast verscheen een
vaardige en Verantwoorde Landbouw is NAi Uitgevers stripalbum De verdronken paarden
cannabis een ideale vleesvervanger: ‘Het ISBN 978 90 5662 828 4 | € 19,95 van Ameland, met het echte
zaad van de hennepplant bevat mineralen verhaal van de ramp op Ameland.
en vetten en heeft een hoog eiwitgehalte. Film en stripboek zijn een initiatief
Burgers gemaakt van hennepzaad hebben CULTUREEL ERFGOED van het paardentijdschrift Penny.
een licht nootachtig smaak, zacht.’
En er zijn nog meer voordelen. ‘Het stro Tuincultuur in Beeckestijn De film Penny’s Shadow is geschikt
voor jong en oud, maar vooral voor
van dezelfde teelt legt vier keer meer CO 2 Onlangs heropende buitenplaats Beeckestijn in Velsen na een de paardenfans.
vast dan een boom en kan bovendien grote renovatie haar deuren. Beeckestijn, een van de weinige Het speciale stripalbum van de hand
worden verwerkt in een duurzaam product in zijn geheel bewaard gebleven grote buitens aan de duinrand van Frank Jonker kost € 6,– en is tot
als een boek of een huis.’ in Kennemerland, is een achttiende-eeuws landgoed van oktober 2011 exclusief op Ameland
Cannabisburgers kunnen zowel rauw als grote allure. te koop, daarna ligt het album
warm worden gegeten. Voor op de barbecue Als podium voor Tuin- en Landschapscultuur stelt Beeckestijn overal in Nederland in de winkels.
zijn ze minder geschikt: ‘Als je ze te veel zich ten doel ‘een centrum te zijn voor cultureel erfgoed van
verhit, gaan er gezonde vetten verloren.’ de Nederlandse tuin- en landschapsarchitectuur in de ruimste
Overigens hoeft de consument niet bang zin des woords’.
te zijn, dat hij high wordt: ‘de burger is De mogelijkheden van Beeckestijn zijn schier oneindig:
van industriële hennep, die geen THC wandelen door de gevarieerde tuinen, het vieren van feesten
aanmaakt.’ of het houden van conferenties, genieten op het terras of
De cannabis of hennepburger van het merk van de tijdelijke tentoonstellingen.
hemp-food is inmiddels verkrijgbaar in De tentoonstelling in het hoofdgebouw is geopend voor publiek
de Belgische natuurvoedingswinkels. van donderdag tot en met zondag van 11.00 tot 16.00 uur.
: www.hemp-food.eu : www.buitenplaatsbeeckestijn.nl
HOUT
TREE TRACK
Slechts een klein deel van het hout dat we in deel van dat hout zelf te produceren in Nederland
Nederland consumeren, wordt in onze eigen en zo onze ecologische voetafdruk verkleinen.
bossen geoogst. Op verzoek van het Innovatie- Voor InnovatieNetwerk is de installatie ‘Tree
netwerk heeft ontwerper Christien Meindertsma Track’ een aanleiding om met netwerkpartners
een beukenboom geoogst uit een Nederlands de discussie te voeren over nieuwe manieren
bos. Van het hout maakte Meindertsma een van het leggen van verbinding tussen mens en
installatie die onze dagelijkse consumptie van natuur, inclusief een zoektocht naar een goede
natuurlijke grondsto en symboliseert. Elk per- verdeling tussen kosten en baten in de keten.
soon in Nederland gebruikt ongeveer 1 kubieke Tree Track wordt de komende maanden op
meter hout per jaar, verwerkt in gebouwen, diverse locaties geëxposeerd.
meubilair, brandstof en papier. Als we uitgaan :
van duurzaam bosbeheer zijn we in staat om een www.innovatienetwerk.org

8. 08 TER TAFEL
‘V -
er
bonden-
het heid’
sleutelwoord

9. 09
Tekst: Kester Freriks* | Beeld: Aloys Oosterwijk** © Comic House
Op zoek naar een morele waarden. Boer en filosoof Jan Huijgen en
theoloog en pastor Hans Sevenhoven over de verhouding tussen mens en dier.
Op het erf van de Eemlandhoeve dieren is, zeker in de context van de middeleeuwse heiligen-
aan de Bisschopsweg bij Bunschoten staat een reusachtige, levens, nieuw en verrassend.’
ronde tafel, vervaardigd van ruw hout. Midden op de stam-
tafel tafel prijken grote stenen. Bij nadere bestudering ‘ ’
hebben de keien herkenbare vormen; het zijn vijf broden en We voeren het gesprek over spiritualiteit op een stuk boeren-
twee vissen. Deze christelijke symbolen zijn vol zeggings- land van hectare, waar vogelsoorten leven en meer
kracht en betekenis voor een gesprek over onze omgang met dan plantensoorten groeien, waaronder veel Rode
dieren vanuit religieus perspectief. Deelnemers zijn Jan Lijst-soorten. Het is Huijgens zelfgecreëerde ‘oase’.
Huijgen, boer, filosoof en geestelijk vader van de Eemland- Achter het voorhuis heeft Huijgen een traditionele potstal
hoeve. Huijgen is van protestantse a omst. En theoloog gebouwd. Boerenzwaluwen broeden er. Het is niet verwon-
Hans Sevenhoven, die ruim dertig jaar het franciscaner derlijk dat de heilige Sint Franciscus de leidraad van het
kloosterleven heeft geleid. gesprek blijkt te zijn. Jan Huijgen reageert op de uitspraak
van Hans Sevenhoven dat hij ‘uitsluitend vlees eet als het
hem wordt aangereikt als gast tijdens een diner’. Huijgen:
Huijgen en Sevenhoven zijn beiden gelovig. Ze denken en ‘Kijk, mijn koeien daar hebben een goed leven in de wei.
handelen vanuit religieus-spiritueel perspectief. Het ver- Maar ik eet wel hun vlees. Bij mij hebben ze een naam, en
schil tussen protestant en katholiek speelt tijdens het mijn zoon en ik staan naast de koe op het etiket van het vlees
gesprek nauwelijks een rol. Jan Huijgen zegt: ‘Ik denk dat dat verkocht wordt in de winkel die bij de hoeve hoort. Als ik
zowel voor Hans als voor mij geldt dat het altijd draait om afscheid van ze neem, dan strijk ik ze vaak even over de kop.
de verhouding tussen Schepper en mens, tussen Creator en Mijn vee is niet a omstig uit megastallen en het vlees zal
creatie. Het besef dat er een almachtige Schepper is, bepaalt nooit terechtkomen bij de kiloknaller. Dat vind ik ontwikke-
ons denken.’ Hans Sevenhoven stemt hiermee in. Huijgen lingen rondom voedsel die me pijn doen. Alle religies
heeft de avond ervoor nagedacht over het gesprek. Hij zegt, hebben spijswetten, een morele code rondom ons dagelijks
over zijn werkzaamheden als boer: ‘Mijn omgang met voedsel, en dat is een noodzakelijk onderdeel zowel van
dieren verbind ik met het besef van de heelheid van de leven als geloven.’
schepping, waarin mens én dier een eigen onderdeel
vormen. Ik heb voor mezelf een ‘mentale en morele ruimte’
opgesteld. Daarbinnen beantwoord ik vragen als: Welke “In de heelheid van de schepping
verantwoordelijkheden heb ik als boer, en ook als mens?
Welke keuzes maak ik? Hoe ga ik met mijn medemens en vormen dier én mens een eigen
met landbouw om? Tot slot wil ik nadenken over ascese.
Voor mij betekent dat: een religieuze dimensie toelaten onderdeel” Jan Huijgen
in mijn leven en afstand nemen van vanzelfsprekende
menselijke behoeftes rondom eten, geld, geluk en carrière.’
Hans Sevenhoven beschouwt vooral de overdaad van de
Voor Hans Sevenhoven vormt het begrip ‘ascese’ een sleu- huidige tijd als een gevaar, juist ook voor dieren. Daarom
telwoord. Hij heeft zich zijn leven lang verdiept in de leer speelt in zijn denken ascese zo’n belangrijke rol. Hij formu-
van Franciscus van Assisi ( - ) en zijn prachtige leert het zo: ‘Ik kan niet goed tegen overdaad, verspilling,
tekst Zonnelied. ‘Ascese betekent voor mij een oefening in tegen het idee dat alles maakbaar is door de mens waarbij
inkeer, het is een bescheidenheidsmentaliteit. Ik zal nooit God wordt buitengesloten. Dat geeft een gevoel van
vlees eten, tenzij ik te gast ben en mijn gastheer of -vrouw onmacht. Als ik denk vanuit de traditie van Franciscus van
vlees opdient. Franciscus van Assisi benadert dieren als Assisi dan moeten we óók bese en dat de natuur in zijn tijd,
gelijken, hij heeft hen lief en zij hem. Zijn verhouding met de dertiende eeuw, oppermachtig was. Men leefde in angst
*Kester Freriks (1954) is verbonden aan NRC Handelsblad. Hij is schrijver van romans en van boeken over de natuur,
waaronder het recente Verborgen wildernis. Ruige natuur en kaarten in Nederland.
** Aloys Oosterwijk (1956) volgde de Academie van beeldende kunsten in Arnhem. Grote bekendheid verwierf hij met de strip
Willems Wereld in Panorama. Vanaf 2004 is hij rechtbanktekenaar.

10. 10
TER TAFEL
Geloofd zijt Gij, mijn Heer, rondom natuur, landbouw, dieren en voedsel. Maar je
ervaart helaas ook de kracht van natuura raak, gronduit-
door zuster aarde, onze moeder putting, aantasting van dierenwelzijn en voedselketens die
op winstbejag uit zijn en niet op welzijn voor boer en dier.
die ons voedt en leidt en allerlei Ik zie de mens altijd functioneren binnen het geheel van de
schepping, maar tegelijk verantwoordelijkheid dragen voor
vruchten voortbrengt, bonte de goede ontwikkelingskeuzes daarbinnen. Anders blijft
het een romantisch, nostalgisch dromerig verlangen naar
verloren tijden die écht niet zo romantisch blijken te zijn.’
Uit: Zonnelied van bloemen en planten. Voor Hans Sevenhoven hangt die heelheid van de schepping
Sint Franciscus, e strofe samen met de opdracht van de franciscaner monniken,
waarvan hij deel uitmaakte, met een ‘naakte’ vorm van
voor de machten van de natuur. Het Zonnelied werd bestaan. ‘Als ik tochten en reizen te voet afleg,’ zegt hij,
geschreven met de opperheerschappij van de natuur, ‘ervaar ik een pure vorm van bestaan. Op zo’n pelgrimstocht
waarin God zich openbaarde, als uitgangspunt. De mens wordt het leven teruggebracht tot een noodzakelijk
van nu heeft het dier ondergeschikt gemaakt aan zichzelf. minimum, wat mij de ogen opent voor wezenlijke zaken.’
‘Rentmeesterschap’ heet dat met een mooi woord. Maar
ik wil het anders zien. In mijn visie verschijnt de Heer in
onze mensenwereld als dienaar. Dat betekent dat wij ook Landbouw is agricultuur: zorg voor bodem, landschap,
dienaren zijn. Want wij zijn immers als beeltenissen van natuur, dieren, voeding, mensen en zelfs de volgende gene-
God. Voor mij zijn mens en dier gelijkwaardig in het geheel ratie, vindt Huijgen. Hij noemt dat ‘veelzijdig platteland,
van de schepping.’
Jan Huijgen
Om het gesprek te onderbreken maken we een wandeling “Als ik afscheid van ze
langs de moestuin, kruidentuin, boomgaard. Het vee staat
in de wei. Jan Huijgen wijst op de torenhoge skyline van neem, dan strijk ik ze
Amersfoort, op niet meer dan een paar steenworpen
afstand. Hij zegt: ‘Hier, vlakbij mijn boerderij, wonen zo’n vaak even over de kop”
. mensen. Hun eten komt van ver, soms van heel ver,
moet vervoerd worden over reusachtige afstanden. Dat kost
geld. Ik denk dat het consumptiepatroon van de mens ver-
anderd moet worden. Geen fast food maar slow food. Niet
altijd moeten, moeten, moeten. Ik herken me in de ascese
van Hans. Er zijn de laatste decennia vele boerderijen ver-
dwenen uit Nederland. Het platteland heeft te maken met
krimp. Wat ik in de Eemlandhoeve probeer, is de verbonden-
heid aan te gaan met de nabije omgeving, met producten uit
de streek en daarvoor een nieuwe markt creëren. Uit onder-
zoek is gebleken dat boerderijen in de buurt van grote
steden een grotere overlevingskans hebben. Ze beschikken
over een eigen winkel, net zoals de Eemlandhoeve. Ze ver-
vullen vaak een zorgfunctie, net als wij. Schoolklassen en
groepen kinderen krijgen hier rondleidingen. Ik noem
deze hoeve dan ook graag ‘een oase voor verbinding’. Deze
boerderij is geworteld in de streek. Mensen die vlees of fruit BRONNEN
kopen, vinden die verbondenheid terug in de producten. Stijn Postema (red.), Cityside Oasis. Of hoe de kloof te overbruggen
Steeds is er de vraag: hoe overwin je de kloof tussen boer tussen stad en platteland. Uitgave van de Eemlandhoeve.
www.eemlandhoeve.nl
en burger, stad en platteland, Creator en creatie. Dat is de
missie van de Eemlandhoeve in zijn kern.’ Hans Sevenhoven, ‘Gaandeweg verbonden geraakt: Hoe komt
Franciscus tot zijn Zonnelied?’, in: Eenvoudig verbonden:
Bijdragen aan franciscaanse milieuspiritualiteit, Chris Elzinga (red.),
Nijmegen , pp - .
Huijgen vervolgt: ‘Hier, rondom de hoeve, ervaar ik deze
scheppingsrelatie zowel in zijn tedere als majesteitelijke Hans Sevenhoven, ‘De vreugde te bestaan: Het ‘Lied van broeder
betrokkenheid. Maar daarnaast ervaar ik nog een morele zon’ en mijn verhouding tot de natuur’, in: Franciscaans Leven
( ), - . Uitg: Franciscaanse Beweging, ’s-Hertogenbosch.
relatie waarin het gaat over goed en kwaad. Je wordt als www.bloeiendeklaproos.nl/francis
mens aangesproken, en dat uit zich in opbouwende zaken

11. 11
Hans Sevenhoven is theoloog en pastor. Hij is tevens staf-
medewerker bij La Verna, franciscaans centrum voor spirituele
ontwikkeling.
Jan Huijgen is boer-ondernemer op de Eemlandhoeve en
filosoof van het platteland. Hij is betrokken bij de plattelands-
cultuur en landbouwvernieuwing (agricultuur). In 2007 ontving
hij voor zijn werk de Mansholtprijs.
“Een oefening in inkeer,
een bescheidenheidsmentaliteit”
Hans Sevenhoven
waarbij het draait om Toegevoegde Waarde’. Niet voor niets ook in het dagelijks leven concreet zijn idealen nastreeft.
heet een interessante publicatie over de Eemlandhoeve en Wat ik hier proef en ervaar is vergelijkbaar met wat ik
Huijgens gedachtengoed Cityside Oasis met als ondertitel onderga als ik in mijn tuin vertoef, ik woon in de buurt van
Hoe de kloof te overbruggen tussen stad en platteland. Huijgen: Arnhem. Als de vogels zingen, dan denk ik: Luister, de
‘De voedselcultuur mag niet nog verder versmallen, daar- schepping zelf zingt het lied van de Schepper. Hier krijgt
mee tast je de voedseldiversiteit en indirect de menselijke de les van Sint Franciscus gestalte. Harmonieus leven
gezondheid aan. Bovendien heeft de veelzijdigheid van het met dieren betekent dat de paradijselijke situatie wordt
landschap en de natuur daaronder te lijden. Helaas weet hersteld, hoe moeilijk dat ook lijkt.’
meer dan % van de mensen in het westen niet meer waar
hun voedsel vandaan komt. En om bij getallen te blijven:
nu komt meer dan % van het voedsel voor de mensen van
“Niet alleen op abstract niveau,
ver weg en slechts % uit de regio. Laten we werken aan
een / % verhouding of / %. Dat zou een nieuwe, ook in het dagelijks leven” Hans Sevenhoven
gezonde balans tussen het globale en regionale voedsel-
systeem betekenen. Ik ben geïnspireerd door de Duitse
filosoof Peter Sloterdijk: “Er is geen bestaan zonder ver- Jan Huijgen wijst om zich heen: ‘Als mensen de eigenheid
bondenheid.” van een landschap aantasten, raak ik verontrust. Ik zou
degenen die dat doen een spiegel willen voorhouden, en
zeggen: “Als de verbinding met de cultuur, met de eigenheid
Het begrip ‘verbondenheid’ ontwikkelt zich tot hét sleutel- van het landschap waarin heel de schepping zijn plaats
woord van dit gesprek. Hans Sevenhoven merkt op: ‘Binnen heeft en daar doorheen ook het verbond met de Schepper
de franciscaanse spiritualiteit is iedere volgeling op zoek wordt verbroken, dan raken de mensen op drift.” Een mens
naar het herstel van de oorspronkelijke relatie tussen mens kan zich pas wortelen als hij besef heeft van het verleden en
en natuur. Het wezen van dat herstel ligt in de ervaring van het aardse. Ik wil de fysieke ruimte van de Eemlandhoeve,
kwetsbaarheid en breekbaarheid van het menselijk bestaan, deze oase, delen met anderen. Wie eenmaal geleefd heeft in
en dat van dieren in samenhang tot de mens. Jan Huijgen een veilig, bezield oord, zal dat nooit vergeten. En ernaar op
heeft hier op de Eemlandhoeve tegen de stroom in geroeid. zoek gaan. En via ons eten, ons dagelijks brood, maken we
Hij is niet iemand die alleen op abstract niveau denkt, maar keuzes of we in de oase of in de woestijn willen leven.’

12. 12 GROO(T)S Tekst: Mariken Bokeloh | Beeld: Hugo Schuitemaker*
Rentmeester Jaap Kuper over rentmeesterschap
AAN DE ZOOM VAN DE VELUWE PRIJKT HET KROONDOMEIN EN PALEIS HET
LOO. IN EEN VAN DE KEURIG ONDERHOUDEN ZIJVLEUGELS VAN PALEIS HET
LOO HUIST HET KANTOOR VAN JAAP KUPER DIE AL SINDS JAAR EN DAG ALS
RENTMEESTER HOEDT OVER KROONDOMEIN HET LOO.
Gewicht van functies
verandert in de tijd
Rentmeester, dat klinkt ouderwets, zo heel dertig jaar geleden vooral dennenbomen over- welke combinaties werken niet? Waar moeten
anders dan bijvoorbeeld consultant. Wat is een heersten, gaf de ontwikkeling van biodiversiteit extra accenten worden gelegd?
rentmeester? geen of nauwelijks kans. Het gewicht van functies verandert in de tijd.
Vanuit de historie beheert de rentmeester de Ik stelde een nieuw (vernieuwend) plan op, waar- Ook in de toekomst moeten er dus weer mensen
rente en pachten die uit grondbezit, bijvoorbeeld bij we het kunstmatige systeem natuurlijk maken. zijn die zulke afwegingen goed kunnen maken.
van een landgoed, gehaald konden worden. De Een zogenaamd ‘natuurrestauratieproces’. Er zal dus altijd behoefte blijven aan (goede)
rentmeester ging over de netto inkomsten uit rentmeesters.
het vermogen. Tegenwoordig is het zijn taak Wat was de grote verandering? De mens is er nu eenmaal en we ontkomen er
om de grond op een gezonde financiële manier We stopten met kaalkappen, maar gingen uit- niet aan natuur voor gebruik aan te wenden.
te exploiteren. Vroeger was de eigenaar van de dunnen, waardoor oorspronkelijke bomen weer Maar inmiddels is negentig procent van de
grond vooral financieel gebruiker. Nu zijn er meer opkwamen en de biodiversiteit toenam. Ik heb Europese natuur omgezet in cultuur. Ik vind dat
functies (natuur en landschap) en ook de bezoe- er een dissertatie over geschreven. we die laatste tien procent niet mogen o eren
kers zijn gebruiker. Die zijn gericht op een mooie Inmiddels is het uitdunnen in vele varianten aan ons eigen gewin en voor zover het toch is
recreatieve omgeving, de esthetiek. in diverse gebieden door heel Nederland over- gebeurd, moeten we het herstellen.
genomen. Een Amerikaan zei eens: ‘Ik slacht Herstellen gaat verder dan in stand houden.
Hoe komt u, als geboren Amsterdammer, het bos niet meer, maar melk het.’ Je moet omstandigheden creëren waarin de
zo betrokken bij de natuur? natuurlijke dynamiek kan terugkeren. Zo help
Mijn voorouders waren landbouwers, en als kind Wanneer is rentmeesterschap goed rentmeester- je de natuur zichzelf in stand houden.
was ik altijd buiten. Het wonder van het leven schap en in balans met de natuur?
heeft mij altijd geïntrigeerd. In mijn beleving is een belangrijk element van Wat maakt u trots als rentmeester van
De natuur is schaars. Het is belangrijk om de het rentmeesterschap dat je in staat bent om Kroondomein Het Loo?
natuur dicht bij de steden te brengen… mensen de veelheid en complexiteit aan waarden van een Het landgoed is financieel gezonder, het is veel
ontspannen er. Als we niet waakzaam zijn op dit landgoed te overzien, en dat je de afwegingen natuurlijker en… het is heel veel mooier. Het land-
soort plekken, kan dat verstrekkende gevolgen tussen de verschillende bruikbaarheden goed goed is nooit af. We moeten niet te hard werken
hebben, ook voor de volksgezondheid. Dat is nog kunt maken: welke functie moet op welke en er niet te veel aan doen. We zitten nog steeds
een ingewikkelde discussie. plek voorrang genieten, waar en hoe kunnen in een restauratieproces, maar zijn op de goede
verschillende waarden goed samengaan, en weg. En we gaan er heel lang van profiteren.
Welke specifieke inbreng van u als rentmeester
is herkenbaar bij Kroondomein Het Loo?
Toen ik hier dertig jaar geleden kwam, heeft het Kroondomein Het Loo bestaat uit het Paleispark en de Koninklijke Houtvesterij aan de westzijde van
Apeldoorn. De verbintenis met de Oranjes (sedert 300 jaar) heeft Kroondomein gevormd tot wat het nu is:
wel vijf jaar geduurd voor ik het gebied had ver- een meer dan 10.000 hectare groot landgoed met een rijke cultuurhistorie, grote biologische diversiteit en
kend, inzicht had verworven en plannen kon gaan veel landschapsschoon.
maken. We hebben een kleine organisatie met
korte lijnen. Dat maakt ons sterk. *Hugo Schuitemaker is freelance fotograaf. Met zijn bedrijf Zeeliefhebbers verkoopt hij duurzame vis
Honderd jaar geleden was hier alleen maar hei. in combinatie met fotografie en recepten. www.zeeliefhebbers.nl
Jaap Kuper is rentmeester van Kroondomein Het Loo. Daarnaast is hij consultant op het terrein van
Bomen planten en dan weer kappen leidt niet tot duurzaam bosbeheer, natuurontwikkeling, ecologische restauratie en bescherming van biodiversiteit.
veel opbrengst. Het kunstmatige decor, waarin www.jaapkuper.nl

13. 13
“Herstellen gaat
verder dan in
stand houden”

14. 14 OP PAD
Wolf zijn wacht
kansen rustig af…
Alles wijst op een terugkeer van dit roofdier

15. 15
Tekst: Jan Dobbe* | Beeld: Gerrie Hondius**
VOOR HET LAATST IN NEDERLAND GEZIEN IN HET WILD AAN HET EIND VAN DE NEGENTIENDE
EEUW, LEEK DE WOLF ONS LAND VOORGOED TE HEBBEN VERLATEN. ‘NEE HOOR,’ WEET
ECOLOOG EN WOLVENDESKUNDIGE ROELAND VERMEULEN. ‘HET IS NIET DE VRAAG ÓF HIJ
TERUGKOMT, MAAR WANNÉÉR.’ STERKER NOG, MISSCHIEN IS HIJ ER AL. BEGIN SEPTEMBER
WERDEN ER BIJ DUIVEN FOTO’S GEMAAKT VAN EEN DIER DAT VERDACHT VEEL LEEK OP
EEN WOLF.
“Het ‘Roodkapje-denken’:
‘Die wolf komt terug, alles
de wolf als sluwe moordenaar
wijst erop. Er zit inmiddels een roedel in de
Duitse deelstaat Brandenburg, op 400 kilometer die net zo makkelijk mensen
afstand, en meerdere roedels in Frankrijk op
zo’n 500 kilometer. Uit onderzoek is gebleken
dat wolven in enkele maanden wel tot 1.500
opvreet – met huid en haar”
kilometer afleggen op zoek naar een geschikt
leefgebied, dat zegt wel genoeg.’ Ecoloog hebben mensen een afschrikwekkend beeld voor hem. Onze angst voor wolven is onge-
Roeland Vermeulen (31) is in de ban van het van de wolf geschapen en in leven gehouden. grond: het dier zal mensen altijd uit de weg
idee van een hersteld ecosysteem in Nederland, Een bloeddorstige killer die je veestapel kon gaan. En let wel: hij heeft ons eerder in de gaten
waar roofdieren als wolf en lynx een gerespec- halveren en zich net zo makkelijk aan mensen dan wij hem. Hij is allang gevlogen als wij
teerd deel van uitmaken. We praten met hem tegoed deed. Een overbrenger van honds- arriveren.’ Kortom, het beeld van de Grote Boze
op de Duivelsberg, ter hoogte van Nijmegen dolheid, een vreselijke ziekte die tot krank- Wolf is onverdiend, vindt Vermeulen. ‘De wolf
op de grens met Duitsland. ‘Een plek waar zinnigheid en uiteindelijk tot de dood leidt. is een zorgzaam dier. Als er jongen zijn, zorgt
heel goed wolven zouden kunnen huizen.’ Zo ontstond de mythe van de ‘weerwolf’ (wolf de hele roedel voor ze, prachtig is dat. Een wolf
Vermeulen praat snel en veel, het verhaal zit bijt mens en de mens verandert ’s nachts in een neemt slechts wat hij nodig heeft. Als hij een
goed in zijn kop. Als hij praat, ziet hij die wolf bloeddorstige wolf – red.). Deze demonisering dier doodt, is het meestal een dier dat ziek,
gewoon voor zich. ‘Niks engs aan, alleen maar werd ingegeven door concurrentieoverwegin- zwak of gewond is. Zo draagt hij bij aan een
mooi, aantrekkelijk en natuurlijk.’ gen: mens en wolf jaagden immers beiden op gezonde natuurlijke selectie. Mensen aanval-
dezelfde prooien. En de wolf kwam aan de len zal hij nooit doen.’
levende have van de mens.’ Positieve sprookjes Is de rentree van de wolf dan uitsluitend een
Ik noemde hem voorafgaand aan het en mythes zijn er ook: ‘Vooral zijn zorgzame feestje waar mens en dier naar uit moeten
interview ‘De Wolvenman’, maar de karakter worden hierin benadrukt. Denk maar kijken? Gezellig zich verpozend op de Veluwe,
bevlogenheid van Roeland Vermeulen geldt aan Jungle Book. Misschien lijkt de wolf met de een met een ijsje in de hand, de ander met een
ook wisenten, edelherten, lynxen of konik- zijn zorgzame karakter wel meer op de mens wild zwijn in zijn bek? ‘Er zijn natuurlijk wel
paarden. Allemaal dieren die hij graag terug dan we denken.’ kanttekeningen te maken,’ aldus Vermeulen.
ziet keren op hun oude vertrouwde plekjes. Zijn ‘De mens was en is nog steeds de grootste
organisatie Free Nature zet zich daar hard voor vijand van de wolf. Zelfs al zijn z’n bedoelingen
in. ‘Onder andere door het geven van zo veel De mens, toen zelf nog a ankelijk goed. Denk aan het gevaar van het voeren van
mogelijk voorlichting,’ doceert Vermeulen. van de jacht, wilde eeuwenlang zijn wolven. Dagjesmensen doen dat. Ze gooien met
‘Angst regeert helaas nog altijd als het over de concurrent voorgoed uitschakelen. de allerbeste bedoelingen wat lekkers voor de
wolf gaat. Zo zijn er nogal wat sprookjes en Er werd zelfs ooit een premie betaald voor dode dieren neer, of ze laten etensresten achter. Zo
mythen over de bloeddorstigheid van de wolf. wolven, vergelijkbaar met de huidige premie zorgen ze er onbewust voor dat de wolven tam
Die moeten de wereld uit.’ Vermeulen noemt voor dode muskusratten. Deze systematische worden en erop gaan rekenen dat ze eten krijgen.
dit het ‘Roodkapje-denken’: de wolf als sluwe vervolging is zó goed gelukt, dat de wolf volgens Zodra dat gebeurt, verliezen ze hun schuwheid.
moordenaar die net zo makkelijk mensen Vermeulen nu zelfs een aangeboren angst voor Dan kunnen er taferelen ontstaan zoals in
opvreet – met huid en haar. ‘Eeuwenlang mensen heeft: ‘Hij is banger voor ons dan wij Amerikaanse natuurparken, waar beren auto’s
** Jan Dobbe is freelance journalist en tekstschrijver. Tot 2009 werkte hij bij de Nederlandse Vereniging tot bescherming van dieren als
hoofdredacteur van het ledenblad DIER.
**Gerrie Hondius werkt als freelance (strip)tekenaar, illustrator, (live)cartoonist, schilder en schrijfster.

16. 16
OP PAD
en campings aanvallen op zoek naar lekkers. wolven kunnen bestaan, meent Vermeulen. populaties op peil houden. Dat zou heel mooi
Dat moeten we te vuur en te zwaard bestrijden. Er zal zeker onder de veehouders niet al te veel zijn. Daarentegen moet je wel voorbereid zijn
Goede voorlichting is dus van groot belang.’ enthousiasme zijn over de terugkeer van de op conflicten. Wolven kunnen een lammetje of
Vermeulen onderstreept het belang van wolf. Bovendien wordt er danig bezuinigd op een geitje pakken. Er zullen dus preventieve,
preventieve maatregelen, zoals wildroosters, natuur, wat de ontwikkeling van grote, uitge- beschermende maatregelen voor het vee
schrikdraad en ophokken: ‘Als wolven makke- strekte natuurgebieden niet bepaald zal bevor- moeten worden genomen. ’s Nachts ophokken
lijk bij vee kunnen komen, bestaat de kans deren. Hoe moet dat nu? We vroegen het aan of, zoals je in Zweden, Frankrijk en Duitsland
dat ze dieren aanvallen. Dat moet voorkomen beleidsmedewerker dr. Femmie Kraaijeveld- veel ziet, bij elkaar zetten in een kraal met spe-
worden, net als het eten van etensresten. Smit van de Dierenbescherming. ‘Wat ons ciaal getrainde waakhonden erbij. Zulke maat-
Mijn oproep aan de Nederlandse overheid is betreft is de wolf van harte welkom als hij op regelen kosten geld en dat vinden boeren niet
om hier alvast heel goed over na te denken en eigen kracht het land binnentrekt,’ aldus fijn. Dus moet de overheid ook weer haar
nu al maatregelen te nemen!’ Kraaijeveld. ‘Het zou kunnen betekenen dat de verantwoordelijkheid nemen, bijvoorbeeld
beheerjacht op grote hoefdieren in natuur- door vergoedingen uit te keren aan gedupeerde
gebieden overbodig wordt, omdat lang boeren. We zijn echter zulke situaties in
Autowegen, verstedelijking; is Neder- ontbeerde predatoren, zoals de wolf, terug zijn. Nederland helemaal niet meer gewend. Als
land niet veel te vol en dus onaantrek- Die kunnen dan op een natuurlijke manier de die wolf komt (en misschien ís hij er zelfs al,
kelijk voor een wild roofdier dat
ruimte nodig heeft? Wolvenman
Vermeulen wuift de bezwaren weg: ‘Een wolf “Niks engs aan, alleen maar mooi,
aantrekkelijk en natuurlijk”
heeft helemaal niet zo heel veel nodig: een
kleinschalig maar gevarieerd cultuurland-
schap, bestaande uit akkers, wat bosjes waarin
hij zich kan verschuilen en uiteraard voldoende
voedsel in de vorm van prooidieren. Aan al die KENMERKEN
voorwaarden wordt in ons land voldaan. Je ziet Wolven komen in allerlei kleuren voor, maar in Europa geleid door een alfamannetje en -vrouwtje. De overige
de trend dat steeds meer landbouwgronden vrij zijn ze rood- tot grijsbruin met een zogenoemd zwart dieren zijn nakomelingen van het alfapaar. Eind mei,
komen doordat veel boeren ermee ophouden. zadel op de rug. Mannetjes kunnen wel 60 kilo wegen, begin juni, na een draagtijd van 63 dagen, worden drie
Door heel Europa verlaten mensen het platte- wij es 35 kilo. Hun gehoor, reukzin en gezichts- tot zeven jongen geboren. Beide ouders zorgen voor
land en vestigen zich in de stad. Zo ontstaat vermogen zijn goed ontwikkeld. Ze jagen in groepen de jongen en krijgen daarbij hulp van de andere roedel-
nieuwe ruimte voor de wolf.’ Onder invloed op hoefdieren, zoals elanden, edelherten, reeën en leden. De jongen blijven hooguit twee jaar in de roedel,
van Europese en nationale natuurwetgeving is wilde zwijnen. Ze eten verder knaagdieren, haas- daarna moeten ze hun eigen roedel stichten.
de wildstand in ons land sterk verbeterd. Zo achtigen en vogels, maar ook aas en afval. Wolven De omvang van een territorium is afhankelijk van het
leven er naar schatting zo’n 70.000 reeën in ons kunnen uitstekend rennen en zwemmen. Het zijn aanwezige voedsel, en ligt tussen de 200 en 300 km2.
land. Voedsel genoeg voor de wolf dus. Op een sociale dieren die in roedels (paks) leven. Deze worden Wolven in het wild worden een jaar of tien oud.
populatie van 2000 reeën zou al een roedel

17. 17
GEOGRAFISCHE SPREIDING Ik zie het niet gebeuren. Daarvoor is er hier te een vervaarlijk roofdier. Toch had ik 65 dode-
In Nederland werd de wolf voor het laatst gezien in veel spoor- en wegenbouw, te weinig geschikte lijke slachto ers en meer dan driehonderd
1897, in Noord-Brabant. Begin september werden er natuur.’ Hij verwijst weer door naar herder zieke dieren. Een groter gevaar dus. Als er een
bij Duiven foto’s gemaakt van een dier dat veel leek Hans Abbink, die dicht tegen de Duitse grens wolf komt, bekijk ik het rustig. Geen paniek.’
op een wolf, bij het ter perse gaan van dit nummer bij Haaksbergen een grote schaapskudde heeft.
was niet duidelijk of het daadwerkelijk om een wolf Ook Abbink ziet het zo’n vaart niet lopen met
gaat. De laatste decennia rukt de wolf op in Europa, de wolf: ‘Ik ken de verhalen wel van de jonge Terug naar Roeland Vermeulen.
waar er naar schatting zo’n 10.000 in het wild leven. eenzame wolven die op zoek zijn naar een Ondanks de bezuinigingen op natuurontwikke-
De grootste populatie leeft in Roemenië. Ook in vrouwtje en een plek om zich te vestigen. Maar ling blijft hij vooral positief gestemd. ‘Het zal
Spanje, Italië en in Wit-Rusland leven flinke popula- Nederland? Voordat een wolf hier een roedel de wolf een zorg zijn of er hier bezuinigd wordt,
ties. Inmiddels zijn er roedels ontstaan in Duitsland kan beginnen, is hij allang gespot. Jagers of dat boeren het niet leuk vinden dat hij komt.
en Frankrijk. De toekomst van de wolf daar en in kennen hun gebied, die weten het meteen als Hij komt gewoon en als hij hier eenmaal is, is
Nederland hangt vooral af van maatschappelijk er een wolf huist. En de toeristen weten het Nederland wettelijk verplicht hem te bescher-
draagvlak. Verder zijn natuurlijk uitgestrekte, ook snel, dan staat het zwart van de mensen. men en zijn aanwezigheid te respecteren.
grensoverschrijdende natuurgebieden met vol- Die wolf is dan meteen weer vertrokken.’ Maar We mogen hem niet doden, zijn leefgebied niet
doende voedselaanbod van belang. De Veluwe zou wat in het geval er met zekerheid een wolf verstoren en hem niet verplaatsen. Zo simpel is
voldoende ruimte bieden aan een roedel wolven. gespot is op Nedrlands grondgebied? ‘Dan moet het. Juist daarom is het goed om nu al met z’n
En alleen al op basis van de aanwezigheid van edel- je gewoon nuchter nadenken en een afweging allen na te denken hoe ermee om te gaan, zowel
herten, bieden de Oostvaardersplassen ruimte voor maken. Hoe groot is de kans dat er een schaap voor- als tegenstanders.’
enkele tientallen wolven. Dit gebied is echter wel wordt gepakt? Zet dat af tegen de investeringen Terugkeer van de wolf en andere roofdieren
aan de kleine kant. die je moet doen om de wolven op afstand te zoals de lynx en de visarend is niet alleen maar
houden. Een ziekte als blauwtong, waar we een vervelend voor de economie. ‘Integendeel, de
paar jaar geleden mee te maken hadden, wordt aanwezigheid van een wolvenpopulatie kan
begin september werden nabij Duiven een dier verspreid door een piepklein mugje, niet door een stroom van toerisme op gang brengen, die
gesignaleerd dat verdacht veel op een wolf lijkt)
“Het zal de wolf een zorg zijn
staan we met onze mond vol tanden. Daarom
vindt de Dierenbescherming het zaak dat er
goed over wordt nagedacht.’
of er hier bezuinigd wordt,
Hoe denken Nederlandse schaaps-
herders over de terugkeer van de of dat de boeren het niet
wolf ? Schaapsherder Huug Hagoort in
Gorinchem is er nuchter over: ‘Wolven? leuk vinden dat hij komt”

18. 18
OP PAD
de economie van de desbetre ende streek een de Veluwe net geen 2 miljoen euro. Tel je daar
flinke impuls geeft. In Afrika en Azië is eco- de door wild veroorzaakte landbouwschade bij
toerisme een belangrijke pijler van de economie. op, dan kom je in totaal op 2,2 miljoen euro.
Maar ook in de Duitse regio Lausitz, waar de Dat is pakweg 2 procent van de baten.’
wolf sinds 2000 is teruggekeerd, groeit het
toerisme. Mensen weten dat de kans heel klein …
is dat ze een wolf tegenkomen, maar alleen al Een wolf is een geduldig dier. Kijken,
het idee dat er wolven zijn is blijkbaar al ruiken, peilen, afwachten, omtrekkende bewe-
voldoende.’ In het boek Wild van de economie gingen maken, net zolang totdat hij weet dat
gaat auteur Tom Bade dieper op deze materie een plek geschikt is. Vermeulen: ‘Een nieuwe
in. Hij ontwikkelde een wetenschappelijk roedel wordt gesticht door een jong ongebonden
gefundeerde methode om de baten van natuur dier dat de roedel heeft moeten verlaten. Op
in geld uit te drukken. Zo berekende hij dat op zoek naar een geschikte vestigingsplek maakt VOORVECHTERS
de Veluwe jaarlijks een bedrag van 102 miljoen hij zichzelf onzichtbaar: begraaft poep en plas, De Foundation for Restoring European Ecosystems
euro wordt binnengehaald, dat rechtstreeks te verplaatst zich alleen ’s nachts en laat niets van (FREE) zet zich in voor landschappen waar de natuur
danken is aan de aanwezigheid van wild. Over zijn prooidieren achter. Hij wist letterlijk al ongeremd haar gang kan gaan. FREE wil dieren hun
schade door wild zegt Bade: ‘In 2008 bedroeg zijn sporen uit.’ Ideale terreinen voor de wolf oorspronkelijke plek in de Nederlandse natuur terug-
de schade ten gevolge van wildaanrijdingen op zijn de Veluwe, de Achterhoek, maar ook de geven. Grazers als oerrunderen, paarden en herten,
provincie Limburg en het oostelijk deel van maar ook minder bekende dieren zoals bevers,
Brabant. Het zou best kunnen dat het dier er
“Onze angst
wisenten en wolven. Dieren die bijdragen aan rijke,
al poolshoogte heeft genomen. Hij moet dan robuuste natuur. FREE werkt in opdracht van natuur-
hebben geconstateerd dat er voldoende te eten organisaties, overheid, bedrijfsleven en particulieren
voor de wolf valt, aldus Vermeulen: ‘Wilde zwijnen, reeën,
herten zijn er weer in voldoende mate, in tegen-
aan kleine en grote natuurprojecten in binnen- en
buitenland. Kijk voor meer informatie op
is ongegrond: stelling tot eind negentiende eeuw, toen deze
soorten bijna allemaal waren verdwenen. En
www.freenature.nl of www.wolveninnederland.nl
het dier zal
nu dus nog even afrekenen met het slechte
imago van de Grote Boze Wolf, want dat klopt BOEK
echt helemaal niet.’
mensen altijd
Wild van de economie
Over de baten van bronst, burlen en andere beest-
achtige belevenissen. Tom Bade, Reinier Enzerink,
uit de weg Berend van Middendorp, Gerben Smid
KNNV, 2010
gaan” 978 90 501 1343 4 | € 19,95

19. [ ]

20. 20 MIJN LANDSCHAP Tekst: Brigitte van Mechelen | Beeld: Wapke Feenstra
PLATTELAND
Wapke Feenstra over het platteland
als ruimte voor culturele productie.
‘HET LANDSCHAP WAAR IK HET MEEST VAN HOU, WAT ME ONTROERT? DAT IS DE
GREIDHOEKE IN HET NOORDWESTEN VAN FRIESLAND WAAR DE BOERDERIJ STAAT WAAR
IK BEN OPGEGROEID EN WAAR NOG STEEDS FAMILIE WOONT EN BOERT. HOE HET ER
DAAR UIT ZIET? GEWOON. SLOOTJES, KLEIGROND, WEINIG BOMEN, VEEL WOLKEN,
EN GRAS NATUURLIJK. GREIDHOEKE, DE NAAM ZEGT HET AL, VEEL GRAS.
Sinds vormen Kathrin Böhm,
Antje Schi ers en ik samen
het kunstenaarsplatform myvillages.org. We zijn ieder in een
jeugd en de familie laten zien als ware het een potentieel
kunstoord. Ieder startte een werk; ik werkte met dichter Beart
Oosterhaven uit mijn dorp, Kathrin maakte een product van
plattelandsdorp opgegroeid en alle drie misten we het dat lokaal porselein en Antje maakte films met en over boeren uit
onze achtergrond binnen ons werkveld, de beeldende kunst, het dorp. Het plattelandsleven is het centrale thema van Inter-
geen aandacht kreeg. Kunst concentreert zich vooral in de national Foundation myvillages.org – zoals we o cieel heten.
grote steden: dáár zijn de musea, de galeries, de kunstoplei-
dingen. Iedereen ging er altijd vanuit dat ik uit een culturele “De boer”, “het boerenleven”, is een thema in de schilderkunst.
woestijn kwam – er werd bij ons thuis niet op vakantie gegaan. Hóe het thema wordt behandeld is onderwerp van studie
Pas op mijn zestiende ging ik voor het eerst naar Italië. binnen de kunstgeschiedenis. De functie van de afbeelding
Dat ‘wij van het platteland’ kennis hadden van wat, en hoe verandert. Lange tijd gold het afbeelden van een boer als
er geproduceerd werd, is lange tijd niet als cultuur gezien. schrikbeeld voor de gegoede burgerij. Zorg dat je hier niet bij
Ook niet toen er in de jaren negentig een golf van democratise- hoort, was de onderliggende boodschap. In de Romantiek
ring door de kunsten trok. Er kwamen projecten in de wijken, werd de boer meegezogen in de authenticiteits-cultuur en
maar het platteland bleef not done. Pas de laatste tijd raakt bij Van Gogh krijgt de boer zelfs een naam.
het platteland steeds meer in focus. Zou het niet interessant zijn om een analyse te maken van de
beeldvorming anno nu, dachten wij. In klooster Frenswegen in
Voorafgaand aan myvillages.org hebben Kathrin Böhm, Antje het Duitse Nordhorn zijn we met kunstenaars, wetenschappers
Schi ers en ik eindeloos gepraat over het boerenbestaan, over en bestuurders twee dagen bij elkaar gaan zitten. Interessante
het platteland en uiteindelijk hebben we onze dorpen met elkaar inkijkjes leverde dit op. Discussies over cultuurlandschap en
verbonden. We besloten bewoners uit ons eigen geboortedorp over misbruik van de beeldvorming van de boer tijdens het
te betrekken in ons werk en hebben elkaar het dorp van de fascisme, bijvoorbeeld. Ook de realiteit deed een duit in het

21. 21
EEN CULTURELE WOESTIJN?
zakje; een LTO-er zag af van deelname vanwege de uitbraak tekenden vrijwel allemaal een kinderboerderij. Tenzij hun opa
van de Q-koorts; hij moest zich bezighouden met wat waar boer was, maar dat gold maar voor een enkeling.
wel en niet gefotografeerd mocht worden. Regie van de beeld- Onze projecten gaan niet alleen over boeren an sich maar ook
vorming dus. Het symposium heeft uiteindelijk geresulteerd over ons beeld van de voedselproductie. Ons idee van hoe je sla
in het dit voorjaar verschenen boek Images of Farming. verbouwt – buiten op een landje, in het zonnetje en in de regen –
verschilt hemelsbreed van hoe dit in werkelijkheid gebeurt.
Parallel aan dit traject loopt ons project ‘Draw a Farm’, waarin Deze zomer presenteren we ‘Vorratskammer’ in Haus der
we mensen vragen om een boerderij te tekenen. Als je tekent Kulturen der Welt in Berlijn. Tijdens het festival Über Lebens-
denk je als vanzelf na over details, hierover gaan we vervolgens kunst – een woordspeling, inderdaad – komen 5000 mensen
met elkaar in gesprek. Het is fascinerend om te zien met welke eten, het voedsel is afkomstig van producenten uit de buurt.
beelden mensen leven. We hebben een jaar lang feiten en eten verzameld en op de
In Sao Paulo bijvoorbeeld waren de tekeningen heel politiek laatste dag is onze voorraad op. Wat we eten, en hoe, waar
geladen, werd steeds de ontbossing erbij gesleept; de tekenin- en door wie het wordt geproduceerd, willen we opnieuw
gen van de kunststudenten in Californië waren juist enorm verbinden met cultuur.
divers, de studenten komen uit alle windstreken; en de kinderen
die we tijdens het festival Rotterdamse Oogst uitnodigden Of we op missie zijn? Niet in de zin van “jullie zijn vergeten
waar je voedsel vandaan komt en wij gaan dat eens even mooi
uitleggen”. Wat wij doen is het beeld van het boerenleven
Wapke Feenstra is kunstenaar. Rode draad in haar – inter- actualiseren, en nieuwe beelden toevoegen. Neem Bewegend
nationale – werk van de laatste tien jaar is het verkennen Landschap. In dit project heb ik het Belgisch Limburgse
van de directe omgeving gekoppeld aan lokale kennis landschap verkend en de bewegingen van grondgebonden
en zintuiglijke, vaak niet kunst-eigen (rurale) ervarings-
werelden. Recente projecten zijn: Former Farmland in
producten gevolgd. Ik verdiepte mij in de geologie maar ook in
Linz (Ars Electronica Festival 2008) & Former Farmland de bewerkingen van grondsto en anno nu. Voor het fotogra-
Landschaft 2.0 in Oldenburg (2009), International Village feren hiervan moest ik mijn agenda aanpassen aan processen
Shop at Royal Academy (2008) en Late at Tate in Londen die niet te plannen zijn: zoals de appeloogst, de verschillende
(2010) met Grizedale Arts. De beschreven projecten zijn:
Images of Farming (2008-2011), Vorratskammer (2010-2011) zaaicycli. Ik was het vergeten, deze eigen dynamiek…
en Bewegend Landschap (2009-2011). Ze werkt momenteel
met haar zuster Pietsie Feenstra (Cinema Sorbonne Wat mij raakt: Alles wat we om ons heen hebben vindt zijn
Nouvelle Paris III) aan een boek over de Greidhoeke en
herkomst in de aarde. Zelfs wanneer je met je mobiel in HSL
Landschapscultuur wat in 2012 uitkomt bij Jap Sam Books
Heiningen. www.wapke.nl | www.myvillages.org | zit ben je verbonden met de aarde. Met onze aardkorst die al
www.ueber-lebenskunst.org | www.bewegendlandschap.be zo’n enorme geschiedenis heeft.’

22. 22 VERHAAL Tekst: A.L. Snijders* | Beeld: Wouter Tulp**
* A.L. Snijders maakte furore als schrijver van columns en staat bekend als een van de grootste
schrijvers van het zeer korte verhaal, kortweg ZKV genoemd. In 2010 won hij de Constantijn
Huygens-prijs. In 2011 schrijft Snijders speciaal voor GRNVLD een column.
** Wouter Tulp volgde de opleiding illustratie aan de Willem de Kooning Academie in Rotterdam
en is werkzaam als freelance illustrator.
Zijn werk loopt uiteen van karikaturen, redactionele illustraties, kinderboekillustraties en hij werkt
ook mee aan animatieprojecten. Tulp heeft zich een breed scala aan technieken eigen gemaakt die
hij ook gebruikt in de illustraties bij de verhalen van A.L. Snijders in GRNVLD.

23. 23
vertelde de meester dat ten tijde van de Batavieren een eekhoorn van het
noorden van ons land naar het zuiden kon trekken zonder de grond te raken, hij kon in de bomen blijven. Daarom
heet ons land Holland, een verbastering van Holtland (Houtland). Later vroeg ik me af hoe die eekhoorn de grote
rivieren moest oversteken, maar toen was ik al van school af, en ik wist niet of ik terug kon gaan voor een laatste
hapje extra kennis. Aan de meester houd ik een goede herinnering.
Als ik uit mijn huis het bos in loop, heb ik altijd het gevoel dat ik met de eekhoorn boven mijn hoofd vij onderd
kilometer kan doorlopen. Dat is de macht van het onderwijs, ook al is het vijfenzestig jaar geleden. Het bos van nu
reikt tot aan de Berkel, waar een kleine brug overheen ligt, twintig minuten lopen. De eekhoorn en ik blijven echter
aan onze kant van het water en lopen langs de oever naar het verderop gelegen pontje. Het is een roestvrij stalen doos
waarmee we ons langs een kabel naar de overkant kunnen trekken. Prachtig gemaakt door Natuurmonumenten,
voorzien van informatieborden waarop de lotgevallen van de Berkel te lezen zijn. Ik geniet van de natuur met een
kroket of een gevulde koek, zoals het hoort. Als ik per se een berg in de Alpen wil beklimmen of met m’n kano een
onbevaarbare rivier wil afzakken in Zuid-Senegal, is de kans groot dat mijn vakantie eindigt in het mortuarium,
ik houd het bij de Berkel.
Ik maak deze wandeling wel eens met vrienden uit de stad. We trekken ons met het pontje naar de overkant en
lopen dan naar de theekoepel die daar in de negentiende eeuw gebouwd is door de dochter van de dichter Staring.
Deze koepel was lange tijd een ruïne, mijn jonge zonen speelden er in hun jeugd gevaarlijke spelletjes. Tien jaar
geleden is hij gerestaureerd, je kunt erin en op de eerste verdieping op een omloop gaan staan en uitkijken over het
nauwelijks geschonden landschap van de Berkel. Iedereen zucht oh en ah, en schrijft in het gastenboek iets aardigs
over het leven in het algemeen en de Achterhoek in het bijzonder.
Opvallend is het ontbreken van vernielingen en smerige, slecht gespelde teksten, die we voortbrengen als we ons
onbespied wanen in een vreemde omgeving, en die volgens sommige pessimistische filosofen onze ware aard tonen.
Ik heb een Nederlandse vriend die zijn hele leven in Frankrijk woont, maar zijn vaderland regelmatig blijft
bezoeken en dus ook een keer met mij naar de koepel van Staring gaat. Zelf woont hij als landbouwer in een ruig
berggebied in een wat de Fransen een région défavorisée noemen, een achtergebleven gebied. Omdat de Hollanders
in Frankrijk de Chinezen van Europa worden genoemd, is hij zich ook zo gaan gedragen. Hij heeft de gedéfavori-
seerde boeren in zijn dal op hun rechten gewezen, hij heeft ze verleid een coöperatie op te
richten (eenheid maakt macht), hij heeft grote sorteermachines aangeschaft na zich in
Europa te hebben geïnformeerd (in het Engels, Duits, Frans en Nederlands, de boeren zijn ver-
bijsterd over de capaciteiten van hun heiland), hij verzet zich tegen de ontvolking van het platte-
land en de daarmee gepaard gaande komst van speculanten, traag rondcirkelende gieren, hij reist
rond als een profeet, ze kennen hem tot in Parijs waar de macht schuilt.
In de koepel van Staring ziet hij een plaquette waarop staat aangegeven dat er ook Europees geld is
gebruikt voor de restauratie. Zijn gezicht betrekt, hij kijkt naar het verzorgde landschap van ons steenrijke
land, hij zegt: ‘Dat kunnen jullie toch zelf wel betalen?’ Hij zegt “jullie”, Nederlands is de enige taal die hij
accentloos spreekt, de enige taal waarin hij niet naar woorden hoeft te zoeken, maar hij zegt “jullie”.
Ik sta er bedremmeld bij, ik vind het wel mooi dat de koepel met Europees geld is opgelapt, een teken van
solidariteit. Ik heb gelukkig geen verstand van economie.

24. 24 ZWARE KOST
Hoe het is om
een
vlinder
te
zijn
Er zijn geen
beperkingen
aan de
inlevende
verbeelding

25. 25
Tekst: Wiel Kusters* | Beeld: Peter Vos**
EÉN VAN DE PRANGENDSTE VRAGEN BIJ HET SCHRIJVEN OVER DIEREN, LITERAIR OF
WETENSCHAPPELIJK, IS DIE NAAR HET ANTROPOMORFISME. WORDEN DE DIEREN NIET AL
TE ‘MENSELIJK’ VOORGESTELD? PROJECTEREN WIJ NIET TE VEEL VAN ONS EIGEN BEWUSTZIJN,
ONS DENKEN, ONZE EMOTIES, IN OF OP DIE DIERLIJKE ‘OBJECTEN’? KENNEN WE AAN HEN NIET
TEN ONRECHTE ‘SUBJECTIVITEIT’ TOE, EXTRAPOLEREND VANUIT ONS EIGEN ZELFBEWUSTZIJN
EN ZELFGEVOEL?
In de ethologie, de natuurwetenschap die behoren – de wereld waarmee ze verweven zijn, hun
wilde afrekenen met de oudere dierpsychologie, is antropo- Umwelt, betekenis. Ook, en misschien vooral, waar het om
morfisme een doodzonde. Het dominante standpunt was dierenwelzijn gaat, is dat besef van het allergrootste belang.
dat mentale processen niet met natuurwetenschappelijke
methoden bestudeerbaar of zelfs waarneembaar zouden
zijn. Zeker niet in de zin van subjectieve ervaringen, onlos- In de novelle The lives of animals (1999) van J.M. Coetzee
makelijk verbonden met de point of view van individuele (Nobelprijs voor literatuur 2003) vraagt ook romanschrijf-
dieren. Empathie en verbeeldingskracht leiden, zo is en was ster Elizabeth Costello zich af, hoe het is om een vleermuis
de canonieke visie, onherroepelijk tot antropomorfisme te zijn. Anders dan Thomas Nagel is Costello van mening
wanneer met behulp daarvan geprobeerd wordt de ‘gevoe- dat deze vraag gewoon door middel van inleving beantwoord
lens’ en ‘intenties’ van dieren te begrijpen. kan worden. Daarvoor is niet nodig dat we ‘het vleermuis-
leven via de zintuiglijke mogelijkheden van een vleermuis
kunnen ervaren. Er zijn geen beperkingen aan de inlevende
In de jaren zeventig en tachtig van de twintigste eeuw ont- verbeelding.’
stond een ruimer geconcipieerde gedragsbiologie, waarvan
“Kijken is
ook de ‘cognitieve ethologie’ deel uitmaakt. Deze cognitieve
ethologie bestudeert het mentale leven van dieren – aspecten
als aandacht, verwachting, intenties, doelen –, maar richt
zich voornamelijk op diergedrag zoals veroorzaakt door
mentale processen. De intrigerende kwestie hoe het
– bijvoorbeeld – voor een vleermuis is om een vleermuis te
communiceren”
zijn, blijft een tergend onhandelbare vraag. Toch valt niet ‘Een levende vleermuis zijn,’ zegt Elizabeth Costello, is:
te ontkennen dat juist deze vraag, in 1974 op principiële ‘vervuld zijn van leven; volledig vleermuis zijn, is als het vol-
wijze tegen het licht gehouden door de filosoof Thomas ledig mens zijn, dat ook vervuld is van leven. Vleermuis-zijn
Nagel in het artikel ‘What is it like to be a bat?’ in het in het eerste geval, mens-zijn in het tweede, wellicht; maar
Journal of Philosophy, een stimulerende invloed heeft dat zijn ondergeschikte overwegingen. Vervuld zijn van leven
gehad op de ontwikkeling van de cognitieve ethologie. is leven als een lichaam-ziel. Eén van de aanduidingen voor
Nagel constateerde dat het gangbare materialistische de ervaring van het vervuld zijn, is vreugde.’
reductionisme, dat het mentale leven van dieren tot fysieke Costello opponeert tegen Descartes en diens opvatting
verschijnselen herleidde, niet voldeed, omdat het de juist dat dieren niet meer zijn dan het ‘mechanisme’ waaruit
zo intrigerende subjectieve aard van bewuste ervaringen ze bestaan. Zonder ziel of gedachten. ‘Maar,’ aldus de
buiten haakjes plaatste. tegendraadse romanschrijfster:
De uitdaging die Nagel in zijn artikel formuleerde, was ‘Tegenover het denken, het bespiegelen, stel ik het vervuld
dat het erop aankwam een ‘objectieve fenomenologie’ van zijn, belichaamd zijn, de sensatie van het zijn – niet een
diergedrag te ontwikkelen, die niet a ankelijk was van bewustzijn van jezelf als een soort spookachtige redeneer-
empathie of verbeeldingskracht. Deze uitdaging was van machine die gedachten produceert, maar integendeel de
groot belang. We mogen niet berusten in de gedachte dat sensatie – een hoogst gevoelsmatige sensatie – dat je een
dieren geen subjecten maar objecten zijn. Ook voor hen lichaam bent met ledematen die de ruimte insteken, dat je
heeft, met alle verschillen tussen de soorten waartoe ze levend bent voor de wereld.’
** Wiel Kusters (1947) is dichter en hoogleraar letterkunde aan de Universiteit van Maastricht.
In 2008 verscheen van hem Koolhaas’ dieren. Over de biologie van een schrijver. Nijmegen, Vantilt, 2008, ISBN 978 94 6004 001 6.
** Peter Vos (1935-2010) tekende illustraties in bladen en tijdschriften en omslagen van boeken. Met duidelijk herkenbaar handschrift,
scherpzinnige blik en groot gevoel voor humor tekende hij vooral dieren, mensen en combinaties daarvan.

26. 26 ZWARE KOST
‘Vervuld zijn’, ‘volheid’, ‘volledig zijn’: dat zijn de begrippen Uit Koolhaas’ verhaal Weg met de vlinders:
die er voor Costello toe doen, die recht doen aan de werke- ‘Kijk eens naar zo’n vlinder: zijn vleugelslag is wijd, hij werpt
lijkheid van het bestaan. En aan het subject-zijn van dieren. zijn lijf telkens omhoog, kantelt het dan ineens naar voren en
zeilend en nauwelijks bewegend zweeft hij omlaag. Waarheen?
Naar een grote, paarsrode bloemkelk. Zijn voeten betreden de
Hier en in andere passages kan Coetzees novelle de Neder- bloem als een portaal. Zijn kop gaat naar binnen, zijn vleugels
landse lezer herinneren aan de fameuze dierenverhalen van staan als schone schilden op de bloem. Inderdaad, ze vol-
de in 1992 overleden schrijver Anton Koolhaas. Men zou tooien die. Hoe prachtig de bloem ook al is, met deze twee
kunnen zeggen dat Koolhaas in veel van die verhalen, of ze vleugels ontstaat pas de eenheid die werkelijk schoon is.
nu gaan over muizen, een libelle of varkens op een boerderij, De kop is in de bloem en fluistert: ‘Ik ben er.’ Binnen is het stil
heeft gerealiseerd wat Elizabeth Costello verstaat onder en overdadig. Zo overdadig is het er, dat de vleugels zich van
een door haar bepleite poëzie die niet ‘over het dier gaat, genot even tegen elkaar aan leggen en dan weer trillend
maar de neerslag is van betrokkenheid’ mét dat dier. In feite spreiden. De voeten maken kleine pasjes op de plaats; maar
was Koolhaas in zijn verhalen over dieren zo empathisch, alle aandacht is bij de kop en de kop zuigt en de vleugels staan
dat de door hem gebezigde hij- of zij-vorm van de vertelling uit elkaar op de kelk en in de bloem is het stil.’
vrijwel neerkwam op een ik-verhaal in travestie. Hij hulde
zich in andermans (anderdiers) huid en werd al schrijvende Anders dan men misschien zou denken, is een schrijver als
tot op zekere hoogte ook een ander. Koolhaas tamelijk zeldzaam in de literatuur. Het bijzondere
Antropomorfisme, in negatieve zin, of een gerechtvaardigde van Koolhaas’ evocaties van dieren, hun leven en dood, is
demonstratie van continuïteit tussen de soorten, een vorm dat hij zich in zijn niet-antropocentrische antropomorfisme
van anti-speciësme? Elizabeth Costello zou het wel weten. nooit laat verleiden tot allegorisering van het concrete door
Dat laatste natuurlijk! Het alternatief voor antropomor- hem in taal tot leven gebrachte dier. Zijn dieren worden
nooit tot metafoor of symbool. Ze behouden niet alleen hun
“De liefde tussen een
individualiteit (wat al méér is dan dat zij als exemplaar van
een soort worden voorgesteld), ze worden ook niet tot
‘teken’ gemaakt voor iets anders dan zichzelf. Iets waartoe
libel en een forel” de menselijke geest heel gemakkelijk kan overgaan in haar
beschouwing van de buitenwereld.
fisme immers is antropocentrisme, waarbij de mens zo’n In zijn essaybundel Maar waar is het drama schrijft Huub
unieke positie krijgt toegekend, in het centrum van de Beurskens over zijn belevenissen in Artis, waar hij vaak
natuur, dat hij van alle andere levende wezens onderschei- wandelt, zit te lezen of tekent. Beurskens schrijft een verha-
den moet worden en elke gelijkenis met andere soorten als lend essay, waarbij hij zichzelf in de derde persoon opvoert:
niet-essentieel en, in ethisch opzicht, tot niets verplichtend ‘Het leek hem hoe dan ook een onoverkomelijke gotspe om de
mag worden beschouwd. dieren die daar voor zijn ogen, in zijn onmiddellijke omge-
ving, zelfstandig ademden, te beschouwen als een metafoor of
als een onderdeel ervan. Hij […] moest denken aan de coyote
Om bij Koolhaas en zijn ‘inlevende’ dierenverhalen te waarmee Joseph Beuys zich in 1974 voor enkele dagen en
blijven, – het is zeker niet zo dat hij het anders-zijn van nachten in een ruimte in een Amerikaanse galerie had laten
zijn dierlijke personages miskent. Deze schrijver is ook opsluiten. Bij het zien van filmopnames van die actie ging
een bijzonder goede waarnemer. Maar het is een vorm zijn aandacht veel meer uit naar het gedrag van de prairie-
van waarnemen die verder reikt dan het kijken, vanuit wolf dan naar de betekenis of bedoeling van de performance
een centrum, of vanuit een positie die boven alles verheven als zodanig.
lijkt (een onpartijdig ‘nergens’) naar een object. Hij dacht ook aan een theaterstuk van Jan Fabre dat hij
Koolhaas’ dichterlijke observaties zijn met wat gezien wordt in een Brusselse schouwburg had gezien. Toen een grote
‘in gesprek’. Kijken is communiceren, subject en object
verliezen hun door de ratio geconstrueerde begrenzing en
vloeien in elkaar over. Er ontstaat begrip. Er wordt niets LITERATUUR
verklaard, er groeit betekenis. En een grandioos besef van Huub Beurskens, ‘De maraboe en de koe’, in De Echoïst. Amsterdam, 2006.
eenheid. Huub Beurskens, Maar waar is het drama. Beschouwingen over beeldende
kunst, film en literatuur. Amsterdam, 2010.
J.M. Coetzee, Dierenleven. Vertaald door J. van Helmond en F. van der Wiel.
Amsterdam, 2001. (Oorspronkelijk: The lives of animals. Princeton, N.J., 1999).
A. Koolhaas, Alle dierenverhalen. Amsterdam, 1990.
Thomas Nagel, ‘What is it like to be a bat?’, in The Philosophical Review 83
(1974) 4, 435-450.

27. 27
25
roofvogel – hij dacht een arend – als onderdeel van de voor- De maraboe was geobsedeerd door de koe. Waar de koe was,
stelling uit het duister van een van de schouwburgbalkons was hij. En dit werd zijn noodlot. ’s Nachts in het stronest,
werd losgelaten om roepend […] neer te strijken op een waar ze altijd samen sliepen, is de koe waarschijnlijk gaan
gehandschoende arm op het slechts deels verlichte podium, verliggen of opgestaan. De maraboe kwam onder haar terecht
was voor hem terstond de gehele voorstelling [en wat die en brak een poot. Besloten werd om hem te opereren. Helaas is
moest betekenen] daaronder ineengeschrompeld als een hij tijdens de operatie overleden.
papierprop onder zijn eigen vlam.’ Of de dieren op het veld hem zullen missen, betwijfel ik. Maar
voor ons en veel bezoekers was de maraboe een heel bijzondere
Voor de dichter in dit essay geldt de opvatting dat het inzet- vogel.’
ten van dieren als metaforische of symbolische entiteiten
inzicht in het levende wezen zelf in de weg staat. Tegelijker-
tijd echter is er het besef dat het tot de eigenschappen van
de menselijke soort behoort, niet zonder metaforische, “Kennelijk was
ik iets geworden
symbolische betekenissen te kunnen. Ook dát is biologie,
zou je kunnen zeggen.
In een aantal van zijn dierenverhalen is ook Koolhaas niet tussen mens en
helemaal aan zo’n symbolische betekenistoekenning ont-
komen. Maar in het algemeen geldt toch voor zijn werk dat
hij inzicht heeft proberen te krijgen in wat er in zijn dieren
vogel in”
omgaat door zich in te leven in hun specifieke bestaanswijze
en op die manier uit zichzelf en dat andere wezen als het Beurskens heeft van deze tragische liefdesgeschiedenis een
ware een hybride te vormen, die het hem mogelijk moet mooi verhaal gemaakt, door zich als een ‘ik’ in de maraboe
maken te verstaan, en door middel van de verbeelding te te verplaatsen, in het ironische bewustzijn dat dat niet zou
ervaren, hoe het, nee niet primair voor hem als mens, maar kunnen zonder antropomorfisering van die vogel. En dus
vooral toch voor de vleermuis die hij zich inbeeldde, zou zijn ook met opzettelijke, humoristische overdrijving van de
om vleermuis te zijn. ongerijmdheden die zoiets kan opleveren. ‘Kennelijk was ik
Als ik me niet vergis heeft hij dat fundamentele verlangen, iets geworden tussen mens en vogel in.’ En zo iemand wordt
de motor van zijn artisticiteit, op ‘symbolische’ wijze tot dan verliefd op een wezen dat weer iets ánders is, namelijk
uitdrukking gebracht in op het eerste gezicht ongewone een rund.
situaties, zoals in die schitterende novelle Corsetten voor
een libel (1970), het verhaal van de liefde tussen een libel en
een forel. Een liefde die de leer der soorten aan haar laars In Maar waar is het drama confronteert Beurskens zichzelf
lapt. Libel, forel en menselijke verteller onderhouden er, en zijn lezers nogmaals met dit verhaal, door het in zijn
rond paring en sterven, een veelbetekenende driehoeks- essay te integreren en verder te onderzoeken. En door in
relatie. dat verband vragen op te werpen over, zoals Koolhaas dat
noemde, de ondeelbaarheid van het leven. En van de dood.
Leven en dood is wat aan alle aardse wezens gemeenschap-
De enige hieraan verwante Nederlandse schrijver is Huub pelijk is.
Beurskens met zijn verhaal De maraboe en de koe uit Voor Koolhaas paste die ondeelbaarheidsgedachte in een
De Echoïst: een in Artis gesitueerde geschiedenis van een vitalistische levensleer. Alle soorten, beter: alle levende
maraboe die smoorverliefd is op een jonge watoessikoe. wezens zijn levensvormen. Vormen van één en hetzelfde
Een acht kilo zware gekortwiekte vogel dus, die verslingerd leven. Hoe zo’n doorgaande levensstroom te concipiëren?
is aan een ‘groot vierpotig, indrukwekkend gehoornd zoog- Geen biologische analyse is tegen die bijna metafysische
dier’. vraag opgewassen. Termen als vitalisme en ‘élan vital’
Beurskens, die maraboe en koe zelf in Artis meer dan eens worden door biologen vermeden. Voor wetenschappelijk
observeerde, baseerde zijn verhaal mede op een artikel onderzoek bieden zij immers geen enkel perspectief.
van Titia Davids in het tijdschrift Artis. Hij citeert daar Schrijvers kunnen wat dat betreft vrijer hun gang gaan;
ook uit: zij hoeven onbeantwoordbare vragen niet als zinloos te
‘Een aantal keren heeft hij een nest voor Monique gemaakt. bestempelen.
Hij begon het nest naar haar toe te brengen. De koe at het Verhalen als die waarover ik hier gesproken heb, gaan, hoe
nestmateriaal op en ging meerdere keren per dag ergens verschillend ook, in laatste instantie over eerbied. Eerbied
anders liggen. Dus sjouwde de maraboe telkens opnieuw voor wat we ook in onszelf niet begrijpen: wat die levens-
takken naar haar toe. Verder legde hij hooi en andere zaken stroom nu eigenlijk is. Literatuur is, ook al omdat ze niet
waarvan hij dacht dat ze die lekker zou vinden voor haar generaliseert en abstraheert, op zijn minst complementair
snoet. […] aan wetenschap.

28. 28 WENDE
“Ons dieet is
geen oplossing
om de wereld
te voeden, het
is een manier
om rijke mensen
te voeden”