1. VI Xornadas Galegas
de Educación Ambiental.
Actas
Santiago de Compostela,
25, 26 e 27 de xuño de 2009
Instituto de Ciencias da Educación (Taller de Educación Ambiental)
Universidade de Santiago de Compostela
2. Idioma en Sol maior: Miguel Ríos Torre
Autor/es: Miguel Ríos Torre (I.E.S. Rosalía de Castro. Santiago de Compostela)
Título: Idioma en Sol Maior
1. HAMLET’S CASTLE, ILYA PRIGOGINE, GALLAECIA
O físico, químico e sistémico Ilya Prigogine (1917-2003), no seu texto “Enfrontándose co irracional”
(Landsberg et al., 1986) cóntanos o que segue: “Paseando un día preto do castelo de Kronborg, Niels Bohr
díxolle a Werner Heisenberg: <<Non é estraño ver como cambia este castelo se imaxinamos que Hamlet
viviu nel? Como científicos xulgamos que un castelo está formado só por pedras e admiramos a forma en que
o arquitecto as gobernou. As pedras, o teito verde de pátina, as tallas da igrexa, forman o conxunto do castelo.
Nada debería cambiar polo feito de Hamlet vivir nel, mais, efectivamente, cambia de vez. Inesperadamente
as paredes e as murallas falan unha linguaxe diferente. O patio transfórmase en todo un mundo, un recanto
escuro lémbranos a escuridade da alma... Ouvimos as palabras de Hamlet: to be or not to be>>”. E damos
en pensar se desde o noso traballo como ensinantes estaremos acertando na transmisión, ás novas
xeracións, dese patrimonio común que é a lingua galega. Contemplarán anos vindeiros como o cas-
telo da nosa xeografía física e humana fica baleiro do idioma que xestaron e libraron @s habitantes
da Gallaecia ao longo do último milenio? Estamos e habemos estar polo pluralismo lingüístico e
cultural, e na súa procura docente, académica e didáctica, habitaremos.
2. LINGUA, ELEMENTO AMBIENTAL
Cando falamos de educación e falamos de ambiente, non podemos nin debemos obviar, no actual
tempus educativo que estamos a vivir, xuño de 2009, unha reflexión de fondo sobre o significado
básico da (bio)diversidade lingüística e cultural como elemento e valor axial do noso traballo
educativo aquí, neste marco profesional de xornadas ambientalistas que celebramos.
Aínda que semella evidente, non estará de máis salientar que a(s) linguas(s) son un elemento vivo
e primordial da biocenose ecosistémica da escola, do mundo académico en xeral e, xa que logo, dos
ecosistemas sociais. As relacións interpersoais e as interaccións sociais vehiculízanse, principalmen-
te, a través dun código lingüístico, dunha linguaxe. E son precisamente as institucións educativas
–escolas, institutos, universidades– os organismos responsábeis de desenvolver o labor esencial de
alfabetización da xente nova.
3. EDUCAR EN IGUALDADE
E non aparenta irracionalidade estar a deseñar políticas educativas que miran por coutar a apren-
dizaxe competencial do galego do noso alumnado, da nosa mocidade? Educar en igualdade é un
principio de acción docente ao que non podemos nin debemos renunciar. E aínda que xuridica-
mente a disimetría ou desprotección do galego fronte ao castelán é ben coñecida1, ese principio
educativo, o de educar en igualdade, foi utilizado cun rigor loábel na elaboración do Plan Xeral de
Normalización da Lingua Galega aprobado por unanimidade no Parlamento Galego o 21 de setembro
de 2004, e na formulación do Decreto 124, del emanado, sobre uso e promoción do galego no sistema
educativo de 28 de xuño de 2007, que abriu o camiño para acadar o obxectivo de utilizar o galego
como lingua vehicular no 50% das disciplinas.
Unha das perversidades das que ten de fuxir o sistema educativo galego é a da aplicación de criterios
e prácticas supremacistas no eido lingüístico, polos malfadados prexuízos de matiz racista e de gue-
to que alimentan. O galego nin é inferior ao castelán nin ás avesas, pero sabemos que historicamente
foi o galego a lingua que, durante os últimos cinco séculos, sufriu desterro e marxinación, cando
non persecución e prohibición aberta (Freitas, 2008), de todos os ámbitos oficiais que prestixian
1 Artigo 3 da Constitución do Reino de España. 3.1/ “El castellano es la lengua española oficial del Estado. Todos los
españoles tienen el deber de conocerla y el derecho a usarla”.
Artigo 5 do Estatuto de Autonomía de Galicia. 5.1/ “A lingua propia de Galicia é o galego”. 5.2/ “Os idiomas galego
e castelán son oficiais en Galicia e todos teñen o dereito de os coñecer e de os usar”.
VI Xornadas Galegas de Educación Ambiental 479
3. Idioma en Sol maior: Miguel Ríos Torre
un idioma: escola, universidade, administración, igrexa, sanidade, medios de comunicación, cinema, ... Só nos últimos 30
anos se iniciou un manseliño proceso de visualización, recuperación e restauración do idioma que aínda non conseguiu
frear a substitución social acelerada que se segue a producir, como indican os datos da gráfica axunta que nos achegan os
estudos sociolingüísticos dos últimos anos2.
4. COMPETENCIAS E RIQUEZA
Porque a pregunta básica salta á vista: que tipo de competencias no campo lingüístico ten de proporcionar o noso sis-
tema educativo aos seus discentes? A reposta xa a deu a Lei de Normalización Lingüística de 1983 no seu Artigo 14.3:
“As autoridades educativas garantirán que o alumnado, cando remate cada ciclo en que o ensino do galego é obrigatorio, teña un
coñecemento do galego, a nivel oral e escrito, semellante ao do castelán.” A LNL establece que o alumnado debe acadar com-
petencia semellante nas dúas linguas oficiais, independentemente de cal sexa a súa lingua familiar (inicial). E as compe-
tencias pasivas e activas para o galego –entender, ler, falar e escribir– só se irán acadando na medida en que o galego se
vaia utilizando como idioma vehicular nunha parte substantiva das disciplinas académicas. E isto é así porque tampouco
podemos esquecer o feito de que socialmente os emisores lingüísticos e mediáticos nos que vivimos inmersos son na súa
práctica totalidade en español: xornais, cinema, televisión, radio, vídeos, videoxogos, música, etc.
A día de hoxe parece doado entender que dominar e coñecer dúas linguas ou máis non resta: suma, non divide: mul-
tiplica. A demostración científica de tal aseveración achámola nos escritos do neurofisiólogo e investigador Xurxo Ma-
riño (Mariño Alfonso, 2007) quen nos descubre como o cerebro das persoas que manexan varias linguas é funcional e
estruturalmente distinto ao daqueloutras que só manexan unha lingua: máis rápido para determinadas tarefas, con máis
substancia gris e cun sistema específico para impedir interferencias. Todo vantaxes.
Tamén convén subliñar que lingua e cultura galegas, tan estreitamente vinculadas entre si, son unha fonte de riqueza
para o país na que todos temos parte. Estudos económicos varios indican que as actividades empresariais e produtivas xe-
radas polo corpus lingüístico-cultural de calquera país europeo xeran entre un 5% e un 15% do seu PIB. Velaí utilidade.
A introdución da lingua galega en moitos dos ámbitos públicos da vida social, literaria, xornalística e cultural ten acada-
do, durante estes últimos anos, que o seu status fora cambiando: de fala rústica e rural, de patois dialectal propio de xente
atrasada, a idioma europeo, a idioma de seu.
5. DEREITO A NON APRENDER?
E xustamente cando o sistema educativo abre unha vía para conseguir que os nenos e nenas de procedencia castelanfa-
lante adquiran competencia activa en galego, Decreto 124/2007, desátase unha vía involutiva propiciada polas actuais
autoridades educativas do monopartito.
Pero, ten o alumnado, por vontade dos seus pais, dereito individual a non aprender galego? Ou, expresado doutro
xeito: ten o alumnado dereito individual á incompetencia e á afasia en lingua galega nun sistema social europeo de esco-
2 -MSG-1991, Mapa Sociolingüístico de Galicia-1991.
-ICVF-2003, Datos do inquérito de Condicións de Vida das Familias-2003 do Instituto Galego de Estatística.
-MSG-2004, Mapa Sociolingüístico de Galicia-2004.
480
4. Idioma en Sol maior: Miguel Ríos Torre
larización obrigatoria? Escudarse na argumentación da liberdade de elección é unha mágoa de demagoxia. Poderemos
escoller con liberdade se falamos un idioma ou outro cando coñezamos os dous. Os currículos educativos non
son ementas dun restaurante. Os coñecementos básicos que confiren cohesión ao corpo social non poden aceptar unha
estratexia de analfabetización como a que se está a implementar.
6. UN IDIOMA EN SOL MAIOR
Desde a nosa responsabilidade como docentes non debemos renunciar a interpretar e transmitir a sinfonía do idioma
para toda a xente en sol maior. As escolas, o ensino medio, as institucións académicas e universitarias teñen de ser
viveiros de crecemento sustentábel da nosa lingua e non hospitais que preparen ao paciente para unha morte doce.
Porque, en que País cun idioma propio, recollido que está na súa lei básica, o Estatuto, non é unha obriga elemental
o seu estudo e aprendizaxe competencial nas escolas, nos institutos, nas universidades?
BIBLIOGRAFÍA
Freitas Juvino, M.P (2008). A represión lingüística en Galiza no século XX. Vigo: Ed. Xerais.
.
Landsberg, P et al. (1986). Proceso al azar. Barcelona: Tusquets Editores.
.T.
Mariño Alfonso, X. (2007). Po de estrelas. S. de Compostela:Consello da Cultura Galega.
VI Xornadas Galegas de Educación Ambiental 481
