1. Авто замын засвар
арчлалтын сангууд
Асуудлыг судалсан байдал
ба Анхдагч дүгнэлтүүд
Мартин Кэрридж, 2012 оны 9-р сар

2. Өнөөгийн зохицуулалтын хүндрэлүүд
Авто замын ажлын санхүүжилт нь Улсын төсвийн
бүрдэл хэсэг болсон Авто замын сангаас санхүүжигдэж
байгаа нь доорхи нөхцлийг үүсгэж байна. Үүнд:
(i) Авто замын засвар арчлалтын санхүүжилтийг хийх
үү Авто замын барилгын ажлын санхүүжилт хийх
үү гэдэг асуудал бий болдог;
(ii) Авто замын засвар арчлалтын санхүүжилт маш
хангалтгүй;
(ii) Төсвийн санхүүжилт хугацаа оройтож хийгддэгээс
барилгын ажлын цонх улирлыг бүрэн ашиглаж
чаддаггүй.
2

3. Гаргасан шийдвэрүүд
2011 оны 8-р сард Монгол улсын Засгийн газар авто замын
салбарт шинэчлэл хийхэд чиглэсэн Авто замын салбарын дунд
хугацааны Хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх шийдвэрийг гаргасан.
Энэхүү батлагдсан Хөтөлбөрийн 2.1.4-р зорилтонд:
(i) Авто замын сангийн санхүүжилт нь Авто замын үндсэн
хөрөнгийн менежментийн системд суурилан бэлтгэгдсэн
төлөвлөгөөний дагуу зөвхөн Авто замын урсгал болон
ээлжит засварын санхүүжилтэнд тусгайлан зарцуулагдана
(ii) 2016 он гэхэд Авто замын засвар арчлалтын ажлын
төсвийг 40 тэрбум төгрөгөөс доошгүй хэмжээнд хүргэнэ.
2012 онд энэ төсөв 15 тэрбум төгрөг байгаатай харьцуулахад
цаашид ихээхэн нэмэгдүүлэх зорилт тавьсан байна.
3

4. Орлого зарлагын байдал
2009 оны үнээр 2007 2008 2009
Авто замын сангаас 7.9 9.9 11.5
Нийт зардал 107.3 118.9 112.4
Засвар арчлалт 9.6 10.1 10.4
Хөрөнгө оруулалт 94.9 104.7 97.7
52,8 тэрбум
төгрөг(Үүнээс 33,7
Засвар арчлалтын санхүүжилтийн тэрбум улсын
140 140
хэрэгцээ: чанартай замд )
120 120
100 100
80 80
Total expenses Investment
60 60
From Road Fund Maintenance
40 40
20 20
0 0
2007 2008 2009 2007 2008 2009
4

5. Авто замын засвар арчлалтын сан
Хэд хэдэн давуу талууд бий. Үүнд:
 Авто замын засвар арчлалтын санхүүжилт цаг хугацаандаа олгогдож
зөвхөн засвар арчлалтын зориулалтаар л ашиглагдах байдал
баталгаажина(урсгал засвар, өвлийн арчлалт, ээлжит засвар ба онцгой
байдлын үеийн ажлууд)
 Засгийн газрын зүгээс ач холбогдол өндөртэй авто замын хөрөнгө
оруулалтын төслүүдийг (шинэ болон шинэчлэх) улсын төсвөөс, зээл
тусламжын болон бусад эх үүсвэрээс санхүүжүүлэх ажилд саад
учруулахгүй
 Авто замын засвар арчлалт болон шинээр авто зам барих ажлын
санхүүжилтийн асуудал тусдаа шийдэгддэг болно
 Авто зам ашиглагчид авто замын сүлжээний бүрэн бүтээн байгуулалт
болон сайжруулалтын ажилд зориулан хураамж өгөхгүй зөвхөн засвар
арчлалтын ажилд зориулж өгөх учир төлөх төлбөрийн хэмжээ багасна
 Авто замын засвар арчлалтанд санхүүжилт нэмэгдэхийн үр шимийг авто
зам хэрэглэгчид хүртэх болно. 5

6. ‘Хэрэглэгч төлөх’ ба ‘Бохирдуулагч төлөх’
Зарчмууд
Тээврийн үйл ажиллагаа нь хэрэглэгчдийн зүгээс төлөгддөггүй зарим нэмэлт
зардлуудыг бий болгож байдаг. Жишээлбэл:
 Авто замын засвар арчлалт – Хүнд даацын тээврийн хэрэгслийн
хөдөлгөөн замын эвдрэлийнгол шалтгаан боловч тэдний төлж байгаа
хураамж нь энэ зардлыг бүрэн төлж хүрдэггүй;
 Замын түгжрэл үүсгэж байгаа зам хэрэглэгч нь бусдад ихээхэн цаг
хугацааны чирэгдэл учруулдаг хэрнээ үүнийхээ төлөө хариуцлага
хүлээдэггүй
 Агаарын бохирдол – тээврийн хэрэгслээс гарч буй утаа нь нийтийн эрүүл
мэндийн хувьд ихээхэн хор учруулдаг ч үүний хор уршгийг иргэн өөрөө л
үүрэх болдог
 Аваар осол, дуу чимээ, хүрээлэн буй орчны бохирдол…
Хэрэв хэрэглэгч эсвэл бохирдуулагч тухайн өртгийг төлдөг болбол:
a) Тэдний зүгээс дээрхи зүй бус зардлыг бууруулах эрмэлзлэл бий болно
b) Бүрдүүлсэн санг дээрхи үйл ажиллагааны сөрөг нөлөөг бууруулахад
ашиглах болно.
6

7. Олон улсын туршлага
Авто замын сангийн хамаарах хүрээ:
 Шинэ Зеланд – тээврийн бүх төрлүүд (хөрөнгө оруулалт/засвар арчлалт);
 Гондурас, Гватемал, Бразил, Коста Рика, Никарагуа, Замби, Этиоп, Лаос – авто
замын засвар арчлалт
 Этиоп – авто замын аюулгүй байдлыг сайжруулах санаачлагуудыг мөн
санхүүжүүлдэг
 АНУ – Хөдөлгөөнд оролцож байгаа бүх тээврийн хэрэгсэл (нийтийн тээвэр орно)
болон агуулахад хадгалагдаж байгаа шатахууны 1 литр тутмаас 5 центийн хураамж
авдаг
 Франц – Орон нутгийн татвараас нийтийн тээврийн тусгайлсан санг бүрдүүлдэг.
Нэмэлт зардлыг төлүүлэх хувилбарууд:
a) Хүнд даацын тээврийн хэрэгслээс нэмэлт төлбөр авах (ЕХ болон олон улсууд)
ба/ ,төлбөр хураах (Герман, Словаки…)
b) Замын түгжрэлийн хураамж (Сингапур, Осло, Лондон Милан…)
c) Агаарын бохирдлын хураамж (ЕХ, Монгол улс…)
7

8. Судалж үзсэн асуудлууд
1. Авто замын хэдэн сан хэрэгтэй вэ?
2. Сангуудын эзэмшигч нь ямар байгууллага байх вэ?
3. Сангуудын үйл ажиллагааг хэн хариуцах вэ?
4. Одоогоор байгаа болон цаашид ашиглаж болох эх үүсвэрүүд
5. Дизель түлшний хувьд үүсэж буй асуудал
6. Ямар хураамжууд байж болох, хаана төвлөрүүлэх?
7. Хураамжын хэмжээг хэрхэн тогтоож, өөрчилж байх вэ?
8. Эх үүсвэрийг хэрхэн цуглуулж сангуудад төвлөрүүлэх вэ?
9. Сангуудаас ямар үйл ажиллагааг санхүүжүүлэх вэ?
10. Заавал хангах ёстой үүрэг хариуцлага ба нөхцлүүд
11. Заавал хангах ёстой үүрэг хариуцлага ба нөхцлүүд
12. Гэрээний болон төлбөр тооцооны үүргүүд
8

9. 1. Авто замын хэдэн сан хэрэгтэй вэ?
Санал Үндсэн шалтгаан
Хоёр Сан:  Хотын авто замын нөхцөл байдал ба
Улсын авто замын засвар шаардлага нь авто замын бусад
арчлалтын Сан (УАЗЗАС) – нь улсын сүлжээнээс маш их онцлог өөр байдаг
авто замын сүлжээний засвар
 Хотын замын засвар арчлалтын сан нь
арчлалтанд зориулагдана. Мөн
урьдчилан батлагдсан авто замын
өөрөө бие даан эх үүсвэрээ бүрдүүлж
аюулгүй байдлыг сайжруулах болно
хөтөлбөрүүдийг санхүүжүүлж болно  Улсын авто замын сан нь авто замын
аюулгүй байдалтай холбоотой зарим
Хотын авто замын засвар арчлалтын үйл ажиллагааг өөртөө хамруулж
сан (ХАЗЗАС) нь Улаанбаатар хотын болно
авто замын засвар арчлалтанд  Улсын авто замын сан нь яваандаа
зориулагдана Улаанбаатар хотоос бусад орон
нутгийн ангилалтай авто замуудыг
хамарч болох юм
9

10. 2. Сангуудын эзэмшигч нь ямар байгууллага
байх вэ?
Санал Үндсэн шалтгаан
УАЗЗАС – Зам Тээврийн  Зам Тээврийн Яам нь
яам (ЗТЯ)-р төлөөлүүлэн хотын эзэмшил газраас
Засгийн газрын мэдэлд гаднах улсын чанартай
байна авто замыг бүрэн
хариуцдаг
ХАЗЗАС – Хотын Даргаар  Улаанбаатар хот өөрийн
төлөөлүүлэн хилийн цэс доторхи авто
Улаанбаатар хотын замын асуудлыг бүрэн
мэдэлд байна хариуцна
10

11. 3. УАЗЗАС - г хэн хариуцах вэ?
Санал Үндсэн шалтгаан
УАЗЗАС – Зам Тээврийн Яам  Зөвлөл нь бодлого боловсруулах,
тэргүүлэх цөөн хүнтэй УЗЗАС-н санхүүжилтийн саналуудыг батлах
шалгуур болон сангийн эх үүсвэрийг
Менежментийн Зөвлөл байх ба бүрдүүлэх, авто зам хэрэглэгчийн
Сангийн яам болон өөр цөөн хураамжыг тогтооно
тооны яамд төлөөлөлтэй байж  Зөвлөл санг хариуцах Менежерийг
болно томилж зөвлөлийн баталсан журмаар
сангийн үйл ажиллагааг хариуцан
эрхэлнэ. Менежерийн үүргийг Банк
гүйцэтгэж болно.
 Зөвлөл нь мөн замын сангийн зөвлөл
хийгээд замын санг хариуцах Менежер
байгууллагад техникийн зөвлөлгөө өгөх
Инженерийн зөвлөх багийг томилно
11

12. 4. Улсын авто замын засвар
арчлалтын сан
12

13. 5. Одоогоор байгаа болон цаашид ашиглаж
болох эх үүсвэрүүд
?
Орлогын эх үүсвэр 2011 тэрбум төгрөг
Импортын татвар
Ерөнхий суурь татварууд,
НӨТ авто зам хэрэглэгчдийн хураамж үүнд
Шатахууны онцгой албан татвар хамаарахгүй
(Ерөнхий Төсөв)
Шатахууны онцгой албан татвар (Тусгай
8.8
сан)
Тээврийн хэрэгслийн татвар 10.1 in UB
Төлбөрийн хураамж ( улсын авто зам ) 1.4
Төлбөр хураах цэг ( Улаанбаатар хот ) 0.5
Төлбөртэй зогсоолын орлого Мэдээлэл байхгүй
Замын түгжрэлийн хураамж Хотын авто замын сангийн хувьд шинэ
Агаарын бохирдлын хураамж эх үүсвэрүүдүүд байж болох юм
13

14. 6. Дизель түлшний хувьд үүсэж буй асуудал
Асуудал Шийдэл
 Монгол улсын хэмжээнд хэрэглэж байгаа нийт  Дизель түлшнээс татвар авах бус харин
дизель түлшний бараг тэн хагас нь авто замын дизель хөдөлгүүрт тээврийн хэрэгслээс
тээвэртэй шууд холбоогүй буюу ХАА,
татвар авах
Үйлдвэрлэл, уул уурхай болон эрчим хүчний
зориулалтаар ашиглагдаж байна.  Ашиглагдаж байгаа дизель хөдөлгүүрт
 Магадгүй дизель түлшний хураамжыг нэмэх
тээврийн хэрэгслээс авто замын засвар
асуудалд эдгээр салбаруудаас ихээхэн арчлалтын зардалд нөлөөлж буй
эсэргүүцэл ирдгээс дизель түлшнээс авах тээврийн жин болон тэнхлэгийн
татвар өнөөгийн хэмжээнд хэт бага байгаа байдлаас нь хамаарч татвар авах
болов уу.
 Энэ нөхцөлд дизель түлштэй холбоотой
 Татварыг хөнгөлөх эсвэл татвараас чөлөөлөх хураамж бага байж болох юм.
нь асуудлыг шийдвэрлэх хувилбар байж болох
ч энэ нь хэрэгжүүлэхэд нэлээд хүндрэлтэй
14

15. 7. Ямар хураамжууд байж болох,
хаана төвлөрүүлэх
Төвлөрөх жилийн
Хураамжын төрөл Тайлбар орлого
Тэр бум төгрөгөөр
Шатахууны онцгой татвар Авто зам хэрэглэгчээс авах шатахууны
12,8
(Тусгай сан) хураамж хэлбэрээр
Тээврийн хэрэгслийн жин ба авто замыг
Тээврийн хэрэгслийн татвар 34,0
гэмтээж байгаа хүчин зүйлээс харгалзсан
Засвар арчлалт сайн хийгдсэн
Төлбөрийн хураамж (
ашиглалтын түвшин өндөртэй замд л 1,9
улсын авто зам )
үргэлжлүүлэх
?
Тэнхлэгийн ачааллыг хэтрүүлсний төлөө
Даац хэтрэлтийн торгууль Авто замын тухай хуульд
ногдуулах торгууль
өөрчлөлт оруулах
Нийт 48,7
Улсын чанартай авто замын урсгал болон
Шаардлагатай ээлжит засварын ажил хэвийн явагдах 38,5
тооцоогоор
15

16. 8. Хураамжын хэмжээг хэрхэн тогтоож,
өөрчилж байх вэ
Хураамжын төрөл Санал
УАЗЗАС-ын Менежментийн Зөвлөл сангийн бусад эх үүсвэрүүдийг төвлөрүүлсний
Шатахууны онцгой татвар
дараа дараагийн жилийн засвар арчлалтын хөтөлбөрд шаардлагатай санхүүжилтийн
(Тусгай сан)
хэмжээтэй уялдуулж тогтооно
Тээврийн хэрэгслийн төрөл бүрээр тэнхлэгийн ачааллын байдал, жилийн зорчилтын урт
Тээврийн хэрэгслийн татвар
болон хүлэмжийн хийн хэмжээ зэргээр үндэслэн тогтооно
Торгуулийг тооцоолохдоо ердийн 100 км зорчилтоос авто замд учруулах гэмтэл гэж
Даац хэтрэлтийн торгууль
үндэслэх хэдий ч нөлөөллийн хүчин зүйлийг нь 30 дахин өсгөж тооцно
Төлбөрийн хураамж ( Одоо байгаа хэлбэрээрээ явж болох ч яваандаа тухайн төлбөртэй замын засварт
улсын авто зам ) шаардагдах жилийн дундаж зардлыг шингээсэн байдлаар авдаг болох хэрэгтэй
16

17. 9. Эх үүсвэрийг хэрхэн цуглуулж сангуудад
төвлөрүүлэх вэ?
Хураамжын төрөл Санал
Шатахууны онцгой татвар Одоогийн Тусгай санд төвлөрүүлдэг Онцгой татвар хэлбэрээр цуглуулаад АЗЗАС-нд
(Тусгай сан) татан төвлөрүүлэх
Зам Тээврийн яамны албадууд, шуудангийн салбар, банкны шилжүүлэг эсвэл
Тээврийн хэрэгслийн татвар
интернетээр дамжуулан УАЗЗАС-нд төвлөрүүлэх
ЗЦГ эсвэл ЗТЯ-ны байцаагчдын торгуулийн мэдэгдэлийг үндэслэн дээр дурьдсан
Даац хэтрэлтийн хяналт төлбөрийн арга замуудаар 14 хоногийн дотор торгуулийг барагдуулах ёстой.
Торгууль төлөх тээврийн хэрэгслийг УАЗЗАС урьдчилан батална
Төлбөрийн хураамж (
Орлогыг өдөр тутам УАЗЗАС-ын дансанд банкаар шилжүүлнэ
улсын авто зам )
17

18. 10. Авто замын засвар арчлалтын сангаас
санхүүжүүлэх үйл ажиллагаа
Үүрэг Тайлбар
Үндэслэл, зардал ба чанарын хяналтыг сайн хийх шаардлагатай:
Улсын чанартай авто замын урсгал, ээлжит, өвлийн улирлын авто замын Сангийн хувьд улсын
арчлалт болон онцгой шаардлагат засвар арчлалтын ажлууд чанартай авто замын
засвар арчлалт болон
Замын бага хэмжээний засвар арчлалтын ажлууд үүнд суваг шуудууг сэргээх хөдөлгөөний аюулгүй
гэх мэт (санхүүжүүлэх хязгаарыг зааж өгөх хэрэгтэй) байдлыг хангах бага
Улсын чанартай авто замын засвар арчлалтын ажлыг гүйцэтгэж байгаа хэмжээний
төрийн болон хувийн компануудад тоног төхөөрөмжийн зээл олгох санхүүжилт шаардах
ажлуудыг
АЗЗАС ба АЗГ-аас зохион байгуулах авто замын засвар арчлалтын санхүүжүүлэхэд
сургалтууд(АЗГ, НАЗГ ба гүйцэтгэгч компануудад зориулсан) ашиглагдана.
АЗЗАС-ын менежментийн зардлууд (Зарцуулах дээд хэмжээг зааж өгөх) Яваандаа сангийн эх
Зам тээврийн яам, ЭМЯ, ЗЦГ болон Нийслэлийн захиргаатай хэлэлцэж үүсвэр болон нөөц
баталсан замын хөдөлгөөний аюулгүй байдлыг сайжруулах зориулалт бүхий хангалттай болох үед
зарим хөтөлбөрийг санхүүжүүлэх Улаанбаатар хотоос
гаднах орон нутгийн
Төслийн ач холбогдлыг эрэмблэх болон замын хөдөлгөөний аюулгүй зарим авто замын
байдлын хөтөлбөр ба төлөвлөгөөг боловсруулахын тулд шаардлагатай засвар арчлалтыг
тохиолдолд Зөвлөхийн үйлчилгээг авах гүйцэтгэж болох юм.
Банкны төлбөр хураамж ба Аудиторын төлбөр.
18

19. 11. Заавал хангах ёстой үүрэг хариуцлага ба
нөхцлүүд
Үүрэг Тайлбар
Доорхи шаардлагуудын аль нэгийг хангаж байгаа төслүүдийг
санхүүжилт авах эрхтэй төсөлд тооцно:
Авто замын их засвар болон
Урьдчилан батлагдсан дунд хугацааны эсвэл жилийн
шинэчлэлтийн төслүүдийн хувьд
төлөвлөгөөнд орсон эсвэл урьдчилан тооцоолоогүй
тохирохгүй юм. Тэдгээрийн хувьд
гэнэтийн нөхцөл байдлын улмаас хийгдэхээр шийдэгдсэн
төсвийн хүрээнд улсын хөрөнгө
байх ;
оруулалтын батлагдсан хөтөлбөрөөр
Нийгэм эдийн засгийн тогтсон хэм хэмжээг гажаагүй байх; гүйцэтгэгдэх нь зүйтэй. УАЗЗАС-ын
Сангийн Менежментийн зөвлөлөөс тогтоосон үнийн санхүүжилтэнд мөрдөх 1 км авто
хязгаарыг даваагүй байх; замын ажлын үнийн хязгаарыг тогтоож
Тухайн төслүүд нь зам засварын ажлын өртгийг болон өгснөөр энэхүү бодлого хэрэгжих
замын ашиглалтын зардлыг бууруулж замын чанарыг нөхцөл баттай хангагдана.
сайжруулахаар төлөвлөгдсөн байх.
Тодорхой заагдсан үнээс давсан үнийн дүнтэй төслийг
дотоодын өрсөлдөөнт тендерээр шалгаруулна.
19

20. 12. Гэрээний болон төлбөр тооцооны
үүргүүд
Үүрэг Тайлбар
Үйл ажиллагаа болон төсөл батлагдсан даруй санал
болгосон ажлуудыг чанарын түвшинд, хугацаа болон Батлагдсан үйл ажиллагаанд
төсөвт нь багтаан гүйцэтгэх талаархи гэрээг замын сан зарцуулагдах хөрөнгө эх үүсвэр
ба хүсэлт гаргагч тал харилцан байгуулна. санд баттай бай ёстой ба мөн
хөрөнгө эх үүсвэрийг
Хүсэлт гаргагч тал нь ажлыг гүйцэтгүүлэх тендерийг
зориулалтын дагуу зүй зохистой
зохион байгуулах асуудлыг хариуцах ба тогтоосон
зарцуулах ёстой. Хэрэгжүүлэлт
журмын дагуу худалдан авалтын болон төлбөрийн
болон зардлын хяналтын хувьд
асуудлыг мөн хариуцна.
хэрэгжүүлэгч Агентлаг хариуцах
Замын сангаас урьдчилан зөвшөөрөл авалгүйгээр ба сангууд хяналт тавина.
хэтрүүлэн зарцуулсан зардлыг нөхөн олгохгүй.
Жилийн тайлан нь олон нийтэд
Замын сан жилийн ажлын санхүүгийн тайланг
нээлттэй баримт бичиг байх
хүргүүлэх ёстой ба сангийн санхүүгийн үйл
ёстой ба хэвлэмэл байдлаар
ажиллагаанд Сангийн яамны зөвшөөрсөн Аудитор
гарахаас гадна интернетэд
хяналт хийнэ.
байршуулна.
20