Мал эмнэлгийн сургуулийн оюутнуудад уншсан лекц

1. Адууны ям, некробактериоз, /сөдрөг, балцруу, хар
тавхай/
Лекц № 3. Багш: Нанцагийн Батсуурь Мал эмнэлгийн ухааны доктор

2. Дэд сэдэв:
1. Өвчний тодорхойлолт, түүний онцлог
2. Үүсгэгч, түүний онцлог
3. Өвчний эмгэг жамын хөгжил
4. Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн өвөрмөц шинж тэмдэг
5. Бие бүтцийн эмгэгт өөрчлөлт
6. Оношлогоо, ялган оношлохуй
7. Урьдчилан сэргийлэх болон эмчлэх арга
8. Өвчний халдвартай тэмцэх, устгах арга хэмжээ

3. Адууны ям өвчин
 Ям өвчин нь адууны уушиг, хамрын салст бүрхүүл, арьсны зарим
хэсэгт идээт яр, булдруу үүсэх шинжээр илэрдэг, мал, амьтнаас хүнд
халдварладаг ужиг халдварт өвчин юм. Ямаар битүү туурайтан амьтад
(адуу, илжиг,луус, хулан, тахь), муурын төрлийн махчин амьтад (үнэг,
чоно, бар, арслан, муур) болон хүн өвчлөнө.
 Манай оронд ям хэзээ, ямар замаар тархан дэлгэрсэн тухай тодорхой
мэдээлэл хомс боловч уг өвчнийг тал бүрээс нь судлан шинжилж адуун
сүргээ энэ өвчнөөс эрүүлжүүлэхэд монгол эрдэмтдийн хийсэн бүтээл
үнэтэй хувь нэмрээ оруулсан байдаг.
 Ям өвчнийг судлан оношлох, тэмцэх арга хэмжээг боловсруулахад
төрийн шагналт, профессор Б.Яринпил, дэд доктор М.Дамдин, шинжлэх
ухааны доктор Г.Цэвэгмид, шинжлэх ухааны доктор Ч.Тунгалаг нар үнэ
цэнэтэй хувь нэмэр оруулсан байна.
1. Өвчний тодорхойлолт, түүний онцлог

4. 2. Үүсгэгч, түүний онцлог
 Ям нь- Bacterium Burkholderia гэх 1-5 микрон урт,
0.3-0.8 микрон өргөн, хөдөлгөөнгүй, мохоо
үзүүртэй, үр бүрээс үүсгэдэггүй савханцар
хэлбэрийн бактерээр үүсдэг.
 Ямын үүсгэгч хэлбэр зүйн асар их өөрчлөлттэй
нян юм. Хэрэв ургуулж байгаа нянд тэжээлт
орчны найрлага, чанар тохирохгүй байвал
савханцрын хэмжээ багасаж бөмбөлөг (кокк)
хэлбэртэй болох явдал цөөнгүй тохиолдоно.
 Савханцар нь аналин будгуудаар хялбар
будагдах бөгөөд Грам- сөрөг будагдана.
 Монгол адууны ям үүсгэгч нь 2-4 мкр урт, 0.5-0.9
мкр өргөнтэй, хөдөлгөөнгүй богино бүдүүн
савханцар болно.

5. 2. Үүсгэгч, түүний онцлог

6. 3. Өвчний эмгэг жамын хөгжил
 Ямын нян эрүүл адууны нүд, ам хамрын салст бүрхүүл, биеийн ил хэсэгт гарсан
яр шархаар БМБ-д нэвтрэн орж цус тунгалгийн судлаар дамжин тунгалгийн
зангилаа, уушиг, элэг, дэлүү бусад эрхтэнүүдэд очиж тэндээ өсөж үржинэ.
 Ям үүсгэгч эдгээр эрхтэнүүдэд байрлаж үрэвсэлт үүсгэхэд тэр орчмын холбох
эд, судасны эндотелийн болон лимфоид эсүүд гадуур нь бүсэлж ямын зангилаат
голомт үүсгэдэг байна. Ингэж үүссэн зангилаат булцууны гадуур богино
хугацаанд холбогч эдийн хүрээ үүсдэг. Энэ нь нян түүний хороос БМБ өөрийгөө
хамгаалах хариу урвал үзүүлж буйн илрэл юм.
 Холбогч эдээр хучигдсан ийм голомтот зангилаа, булцруунаас их хэмжээний
цусархаг нэвчдэст шингэн гадагш шүүрч тунгалагийн ба цусны судсаар дамжиж
янз бүрийн эд, эрхтэнд тархан ямын шинэ зангилаа, булцруунуудыг үүсгэх
бөгөөд эдгээр нь аажимдаа хоорондоо нийлж хавтгайрсаар ямын идээт цоорхой
үүсгэдэг. Бүрээст булцууны дотор ямын нян олноороо цугларах бөгөөд булцруу
нь цаашлаад шохойжиж чулуужна.

7. 4. Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн шинж тэмдэг
 Ям нь хамар, уушигны болон арьсны хэлбэрүүдээр мөн хурц, ужиг 2
байдлаар тохиолдоно. Хурц ямтай адуу эхлээд маш хүчтэй халуурна.
Биеийн халуун 41-42 хэмд хүрч гуя хааны булчин чичирнэ. Салст
бүрхүүлүүд улайна. Судасны лугшилт нэг үе түргэсч хааяа аажуурч
амьсгал давхцана. Ийм шинж тэмдэгтэй мал богино хугацаанд турж,
тэжээлээс гарч улмаар ям өвчний эмнэл зүйн онцлох шинжүүд илэрч
эхэлнэ.
 Хамрын салбангуудын салст бүрхүүлд цус хурж улайх бөгөөд цаашдаа
захаараа улаан цагираг бүхий шаравтар өнгийн булдруу хамрын
хөндийд гарна. Булдруу нь яршиж томроно. Үүний зэрэгцээ хамраас
цустай идээ гоожиж эрүүний доод булчирхай томрох ба барьж үзэхэд
халуун эмзэглэлтэй байна.Энэ бол хамар, уушигны ямын үед
ажиглагддаг сонгомол шинж юм.

8. 4. Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн шинж тэмдэг

9. 4. Эмнэл зүйн шинж тэмдэг үргэлжлэл
 Арьсны хэлбэрээр туссан хурц хэлбэрийн ямын үед арьсны янз бүрийн
хэсэгт үрэвсэл явагдана. Нян нэвтрэн орсон арьсны хэсэгт халуун,
эмзэглэлтэй хавдар үүснэ. Энэ хавдрууд 2-3 хоногийн дараа харилцан
адилгүй хэмжээтэй зангилаат булдруу болж хувирна. Эдгээр булдруу
эхлээд хатуувтар байснаа хэд хоногийн дараа зөөлөрч тав нь хуурч
яршдаг. Ярнаас өмхий үнэртэй цусархаг идээ гоожно.
 Ужиг хэлбэрийн ям олон жил үргэлжлэхийн гадна тодорхой эмнэл зүйн
шинж тэмдэг үзүүлдэггүй. Үүнийг далд ям гэдэг. Монгол адуу зонхилон
ийм хэлбэрээр өвчилдөг бөгөөд зарим үед хүчтэй зовиурлан ханиах,
хамраас үе үе ногоон нус гоожихоос өөр шинж илэрдэггүй. Харин адууны
биеийн байдал суларч турж доройтоход өвчин сэдэрч хурц хэлбэрт орох
явдал гарна. Ийм тохиолдол манай оронд хавар 4-5 сард олонтаа
үзэгдэнэ.

10. 5. Эмгэг бие бүтцийн өөрчлөлт
 Ямаар өвчилсөн бүх адууны 80-90% -д уушиг, 65-85%-д мөгөөрсөн хоолойн
булчирхай, 25-55 хувьд хамрын таславч, 20-50%-д элэг, дэлүү, 10-40%-д
эрүүний болон залгиурын арын булчирхай, 0.8-10%-д арьс, 10-50%-д төвөнх
багалзуурт ямын эмгэг хувиралтууд явагддаг байна.
 Өвчний хурц үед уушгинд шил мэт цэнхэр цайвар өнгийн зангилаат
булдруунууд үзэгдэх ба гадуураа улаан цагирган бүслүүртэй байна. Ужиг үед
гадуураа шохойжсон бүрээстэй байна. Мөн уушгинд их бага, олон цөөн тоотой
идээт буглаа гарч хөндий үүсч цоорсон байна.
 Тунгалгийн булчирхайнууд томрох ба зүсэж үзэхэд үхэжсэн жижиг голомтууд
ажиглагдана.
 Хамрын хөндийд янз бүрийн хэлбэртэй, цагаан шаргал өнгө бүхий ямын
зангилаат булдруунууд ажиглагдана. Хурц ил ямтай монгол адууны уушгинд
шар будаа шиг олон тоотой шаргалдуу зангилаа, булдруу тохиолдохоос гадна
идээт буглаа хэд хэдээрээ байдаг бөгөөд уушиг томорч цайвар ягаан өнгөтэй
болсон байдаг.

11. 5. Эмгэг бие бүтцийн өөрчлөлт

12. 6. Оношлогоо, ялган оношлохуй
 Ям өвчнийг эмнэл зүйн шинж тэмдэг, харшил сорил, ийлдэс судлалын
аргуудаар оношлох бөгөөд харин бактери судлалын шинжилгээг хөдөөгийн
практикт хэрэглэдэггүй.
 Манай оронд ям өвчнийг илрүүлэх харшил сорилын аргыг өргөн хэрэглэж
байна. Ямлуурыг адууны хүзүүг 3 хуваасны дунд, дээд хэсгийн арьсанд 0.2
мл тариад урвалын дүнг 24-48 цаг дээр нь уншиж тогтооно. Ямлуур
тарьсан хэсэгт вандуйн хэмжээтэй эмзэглэл бүхий хавдар үүсэх бөгөөд
цаашлаад хавдрын хэмжээ нь 2-25 см хүртэл ихсэж болно.
 Ямын өвөрмөц урвал ямлуур тарьснаас хойш 12-15 цагийн хойно илэрдэг
бөгөөд үүнээс өмнө үүссэн хавдрыг ямын өвөрмөц урвалд тооцохгүй.
Хавдрыг барьж үзэхэд халуун бас эмзэглэлтэй байвал эерэг урвалд
тооцно. Мөн ям өвчнийг оношлох шинжилгээнд ХХУ өргөн ашиглагддаг
сонгодог арга юм.

13. 6. Оношлогоо үргэлжлэл
Адууны ям өвчнийг хуурамч ям, хулгана яр, сахуу болон халдваргүй элдэв
идээт шарх, буглаанаас ялгаварлан оношлох шаардлагатай.
 Хулгана яр-аар голчлон 1-1.5 насны адуу, илжиг, луус өвчлөх ба
өвчлөлийн процесс үе мөчний тунгалагийн зангилаа, судсыг дагаж
идээт товруутсан буглаа үүсгэдэг онцлогтой. Идээт товрууг хагалж
түрхэц бэлдээд Гимз романовскийн аргаар будаж харахад хулгана ярын
үүсгэгч Cryptococcus Hystophlasma төвөггүй харагдана.
 Сахуу өвчнөөр унага даага өвчлөх бөгөөд 3-аас дээш насны адуу
өвчлөх явдал ховор байдаг. Унага дааганы сахуу 7-10 сард ихэвчлэн
тохиолдоно.
 Харин адууны хуурамч ям өвчнийг ялган танихын тулд лабораторын
орчин шаардлагатай. Туршлагын амьтдад халдварлуулахад эдгээр
амьтад амархан өвчилнө.

14. 7. Эмчилгээ, урьдчилан сэргийлэлт
 Ямтай адууг эмчлэх оновчтой арга одоогоор боловсрогдоогүй ба
харшил сорил, ХХУ-аар эерэг урвал үзүүлсэн буюу ямын ил шинж
тэмдэгтэй адууг яаралтай нядалж устгахаар уг өвчинтэй тэмцэх
зааварт заасан байна.
 Ям өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх өвөрмөц вакцин ийлдэс байхгүй.
 Өвчнөөс сэргийлэхийн тулд адуун сүрэгт эмнэл зүйн үзлэг хийх,
шаардлагатай тохиолдолд харшил сорил, ХХУ-ын аргаар шинжилж
эдгээр шинжилгээгээр эерэг урвал үзүүлсэн адууг уг өвчинтэй
тэмцэх зааврын дагуу арга хэмжээ авч байх нь зүйтэй.

15. Некробактериоз өвчин:
 Некробактериоз өвчнөөр таван хошуу малаас гадна гахай, буга, туулай,
шувуу болон хүн өвчилдөг. Өвчилсөн амьтны хөлийн туруу, туурайн
орчмын арьс, арьсан доорхи эслэг, холбогч болон булчингийн эд,
шөрмөс, ам, ходоод гэдэсний салст бүрхүүлд идээт, үхжилт үрэвслийн
шинж тэмдэгээр илэрдэг, цочмог явцтай хавьталт халдварт өвчин юм.
 Малчид бог малын хөлийнхийг балцруу, ам, хамар орчимд гэмтэл
үүссэнийг амруу, адууныхыг сөдрөг, тэмээнийхийг хар тавхайтах,
зээрийнхийг догол гэж нэрлэдэг.
 Нэг төрлийн амьтнаас нөгөөд шилжин халдварлах явдал
цөөнгүй.Тухайлбал хонь ямаа, гахай, үхэр нэгэн зэрэг өвчилж болно.
 Манай оронд малын некробактериоз өвчнийг дэд эрдэмтэн Бадамын
Баатар өргөн хүрээтэй судалж хонины балцрууг оношлох, эмчлэх
оновчтой аргыг боловсруулан томоохон бүтээл туурвижээ.
1.Өвчний тодорхойлолт, түүний онцлог

16. 4. эмнэл зүйн шинж тэмдэг үргэлжлэл

17. 2. Үүсгэгч, түүний онцлог
 Некробактериозын савханцар нь Грам- сөрөг
будагддаг агааргүйтэн бактери Bacterium
necrophorum юм. Үүсгэгч нь хөдөлгөөнгүй
харагдахаас гадна үр (спор) , бүрээс (капсул)
үүсгэдэггүй.
 Савханцар дунджаар 100 мкм урт, 0.75-1 мкм
өргөнтэй.
 Малын биед гарч үхжиж эмгэгшсэн голомтоос
утаслаг буюу нилээд уртавтар савханцрууд
олдох бөгөөд хуучирч үхэжсэн голомтоос
богиновтор савханцрууд илэрнэ.
 Леффлер, Муромцев нарын будгаар хялбар
будагдана.
 Некробактериозын үүсгэгч нь нар салхи,
агаарын халуун хүйтэн, хими физикийн хүчин
зүйлс, эмийн ариутгагч бодисуудад тэсвэр
муутай савханцар юм.

18. 3. Өвчний эмгэг жамын хөгжил
 Bacterium necrophorum нь нэвтрэн орсон даруйдаа биеийн эд
эрхтэнүүдэд өсөж үржих онцлогтой. Үүсгэгч анх нэвтрэн орсон эд
эрхтэндээ зааглах хүрээ бүхий үрэвсэл үүсгэнэ.
 Нянгийн идэвхтэй үржил эрхтэний эрүүл эмгэгтэй хоёрын заагт явагдана.
 Өвчилсөн малын биеийн эсэргүүцэл сайн бол өвчлөлт хязгаарлагдмал
байдалд явагдаж эргэн тойрныхоо бүх эд эрхтэнийг хамарч чадалгүй
аажмаар яржин соривжино.
 Хэрэв эцэнхий муу мал өвчилбөл богино хугацаанд хүнд өвчилж нян нь
цусаар бүх эд эрхтэнд тархана. Өвчилсөн эдүүдэд тэгш бус захтай
дугуйрсан яр үүсэх ба судасны хананд үхжилт явагдсаны улмаас судсанд
фибрин хуримтлагдаж цусны судас бөглөснөөс биеийн өвчтэй хэсэгт
цусан хангамж мууддаг. Заримдаа цусаар дамжин зүрх тархинд хүрнэ.
Үүнээс шалтгаалан өвчин хүндэрнэ. Үүнийг өвчний хорт шинж гэнэ.

19. 4. Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн шинж тэмдэг
 Неробактериозоор мал амьтан харилцан адилгүй өвчилдөг. Тухайлбал:
бага насны үхрийн амны хөндийн салст бүрхүүл гэмтэх хэлбэрээр өвчлөх
учраас зарим үед түүнийг тугалын дифтери гэж нэрлэж байжээ.
 Гахай ихэнхдээ амны хөндийн үрэвсэлт хэлбэрээр өвчилдөг бол адуу,
хонь, цаа буга туурайн хэлбэртэй тусдаг байна.
 Некробактериозын хэлбэрүүдийг үе мөч, амны хөндий, сэрвээ, үржлийн
эрхтэний гэж хуваадаг.
 Манай оронд бог малд тохиолдох некробактериозын үндсэн хэлбэр нь
туурайнх юм. Гэвч сэрвээ, үе мөч, амны хөндий мөн ямаанд үтрээ
өвчилсөн байсан нь тогтоогдож байжээ.

20. 4. эмнэл зүйн шинж тэмдэг үргэлжлэл
 Бүдүүн үхэр ихэвчлэн туурайн хэлбэрээр өвчлөх бөгөөд заримдаа
биеийн янз бүрийн хэсэгт идээт буглаа гарна.
 Адууны сөдрөг өвчний сонгомол шинж тэмдэг нь догололт юм.Хөнгөн
өвчилсөн үед хөлийн бэрэвхий, сагаг орчмын арьс түүний дорхи эслэгт
үхжилт үрэвсэл явагдана. Өвчин хүндэрвэл үхжил туурай бэрэвхийнээс
өвдөг, борви хүртэл хавтгайрсан байдалтай явагдаж тэр орчмын шөрмөс,
булчин эмгэгт нэрвэгдэнэ. Мөн уушиг, элэг, дэлүүнд үсэрхийлж судсанд
тромбот үрэвсэл явагдаж тунгалагийн судсууд яршиж улмаар үхдэг
байна.
 Гахайн некробактериоз өвөрмөц шинж тэмдэгтэй. Өвчилсөн гахай
хоолноос гарч олон дахин хүчтэй ханиана. Уруулын доод тал, хэл,
тагнай, завьж, гүйлсэн булчирхайд гүн яршилт илэрнэ. Мөн хамрын
үзүүр, завьж, хоолой багалзуурын гадна талын арьс ходоод гэдэсний
салст бүрхүүлд яршилт гарч болно. Өвчилсөн гахай 5-20 хоногийн дотор
үхнэ.

21. 5. Эмгэг бие бүтцийн хувиралт
 Некробактериозоор үхсэн ямарч мал амьтны туурай сунаж, салаа,
сагаг, бэрэвхийн арьсанд идээт үрэвсэл илрээд зогсохгүй тэр орчмын
шөрмөс, булчин өөрчлөгдөж ондоошсон байна.
 Үхсэн амьтны хүүр маш туранхай, амны хөндийд хавтгайрсан яршилт
харагдана.
 Уушгинд цагаан, шар өнгөтэй, харилцан адилгүй хэмжээ, цуллаг бүхий
үхжлийн голомтууд нэгэн адил илэрч гарна. Уушигны тунгалгийн
булчирхайнууд томорч зүсэхэд ямарч чийггүй, хатаж хуурайшсан байна.
 Ийм голомтууд элэг, бүдүүн гэдсэнд ажиглагдаж болно. Дэлүүнд
өөрчлөлт харагдахгүй.
 Хэрэв охин мал амьтан өвчилбөл үтрээний хананд өнгөрт яршилт
илэрнэ.

22. 5. Эмгэг бие бүтцийн хувиралт

23. 6. Оношлогоо, ялган оношлохуй
 Эмнэл зүй, бактери судлал, ийлдэс судлалын шинжилгээ болон
биосорилоор оношлоно.
 Үхэр хонины некробактериозыг туурайн ялзралт, хавьталт экзим, шүлхий,
мялзан, үлхийт амтас, үтрээ савны ужиг идээт үрэвсэл, халдварт хээл
хаялт, бэтэг, цээж, сүрьеэ дифтери өвчнүүдээс ялгах шаардлагатай.
 Адууны некробактериозыг ям, хулгана яр, сахуу өвчнүүдээс ялгаварлан
оношлох шаардлагатай.
 Өвчтэй арьс, туурай, туурайн салааг сайн цэвэрлээд дараа нь үхжсэн ба
эрүүл эдийн заагаас материал авч микроскопын шинжилгээ хийнэ.
Бактер судлалын шинжилгээг эмгэгт материалаас үүсгэгчийн цэвэр
өсгөвөр гарган авах зорилгоор хийнэ.

24. 7. Эмчилгээ, урьдчилан сэргийлэлт
 Өвчтэй мал, амьтныг эмчлэх асуудал өвчний хэлбэр явцаас ихээхэн
шалтгаална.
 Эмчилгээ мэс заслын аргаар хийгдэнэ. Үхэжсэн хэсгийн гадна хэсгийг сайтар
цэвэрлээд огтолж авна. Дараа нь ариутгалын уусмалаар шавшаад антибиотик
цацаж өгнө. 7-10 хоног эмчилнэ. Нэг дор олон мал өвчилсөн бол 10-30%-ийн
зэсийн цэнхэр, эсвэл 10%-ийн формалины уусмалыг цемент буюу модоор
бэлтгэсэн онгоцонд хийгээд өвчтэй малаа 1-2 цагаар өдөр бүр зогсоож
эмчилнэ. Энэ эмчилгээний дараа заавал хуурай хэвтэрт байлгана.
Зэрэгцүүлээд антибиотикийн эмчилгээ хийж болно.
 Өвчтэй малын үхжилт эмгэгшил толгойн хэсэгт байгаа бол тийм малыг нядалж
гулууз махыг хүнсэнд ашиглаж болно. Хэрэв өвчин хүндэрч дотор эрхтэнд
үхжилт явагдсан бол махыг устгана.
 Мал амьтныг некробактериозоос урьдчилан сэргийлэх өвөрмөц вакцин,
ийлдэс одоогоор гараагүй байна.

25. Ашигласан мэдээллийн эх сурвалж
1. Под редакцией проф. А.А. Конопаткина Эпизоотология и инфекционные
болезни сельскохозяйственных животных Москва “Колос” 1984;
2. Под редакцией проф. И.А.Бакулова. Руководство по общей эпизоотологии
Москва “Колос” 1979;
3. Б.Яримпил, М.Занаа, Г.Цэвэгмэд Мал, амьтны халдварт өвчин судлал.
Улаанбаатар 1988;
4. Г.Цэвэгмэд Мал, амьтны халдварт тахал өвчин Улаанбаатар. 2000;
5. А.Хөхөө. Мал, амьтны халдварт өвчин Улаанбаатар 2015;
6. Мал эмнэлгийн холбогдолтой журам, заавруудын эмхэтгэл. Улаанбаатар 2012;
7. Pedro N. Acha Boris Szyfres Zoonoses and Communicable Diseases Common
to Man and Animals Second Edition Washington, D.C. 20037, U.S.A. 1994.