лекц 10

1. Уул уурхайн явцад эвдэрсэн
хөрсийг нөхөн сэргээх
Лекц 10

2. • Хөрсний бүтэц, шинж чанар
• Хөрсний бохирдол

3. Хөрсний бүтэц, шинж чанар
• Хөрс хурдас чулуулгаас ялгарах гол ялгаа нь
түүний үржил шимт чанараар тодорхойлно.
Хөрсний үржил шим гэдэг нь ургамлыг
шаардлагатай шим тэжээлийн бодис усаар
хангах үндсэний системийг агаар болон
тохиромжтой дулааны нөхцөлд
байлгаснаар ургамлын ургах ургац өгөх
нөхцөлийг бүрдүүлэх чадварыг хэлнэ.

4. • Үржил шимт хөрс нь нүүрстөрөгч, азот,
фосфор хүхэр кали кальци болон ач
холбогдол бүхий химийн элементүүдийг
хуулагч жинхэнэ сан хөмрөг байдаг бөгөөд
эдгээр элементүүд нь ургамлын аймгийн
өсөлт хөгжлийн эх үүсвэр болдог.

5. Газрын гадаргын үе давхарга
• Хөрс үүсэх процесс маш удаан хугацааны
туршид явагддаг. Хөрсний өнгөн хэсэг /0-30см/
үүсэж бий болоход барагцаагаар 1000 жил
шаардагддаг. Хөрс нь газрын гадаргын дээд
хэсэгт тодорхой шинж чанарын ялгаа бүхий үе
давхаргуудаас тогтоно. Хөрсний үе давхаргууд
нь тухайн хөрс үүсвэрийн онцлог шинж
чанаруудаас хамаарч маш олон байх боловч
ерөнхийд нь А, В, С гэсэн давхаргуудаас
бүрддэг гэж үздэг болно.

6. • А давхарга нь хөрсний дээд хэсэгт байрлах
бөгөөд хар бараан өнгөтэй ялзмагийн
бодистой органик хуримтлалтай хөрсний
хамгийн гол шинж чанар болох үржил шимийг
тодорхойлно. В давхарга нь органик
хуримтлалын давхаргаас хурдас чулуулагт
шилжих завсрын шинж чанартай. С хөрс
үүсгэгч хурдас, D чулуулаг болно. Эвдэрсэн
газрын нөхөн сэргээлтэд шимт хөрс буюу А, В
давхарга, суурь хөрс буюу ВС болон С
давхаргыг ашиглана.

8. хөрсний шинж чанар
• Монгол орны хөрсөн бүрхэвч нь уулын ой тайга, өндөр
уул, хээр говь, цөлийн бүсийг хамарсан ихээхэн олон янз
байна. Ерөнхийдөө чулуурхаг нимгэн органикийн
агууламж багатай шүлтлэг хөрс давамгайлна. Говь
цөлийн бүсийн хөрс нь хээрийн хөрснөөс ихээхэн
ялгаатай ялзмагт хуримтлалын давхаргагүй чулуулаг
ихтэй гөлтгөнө карбонатын хуримтлал ихтэй байна.
ШУА-ийн газарзүйн хүрээлэнгийн эрдэмтэд
мэргэжилтнүүдийн хийсэн олон жилийн судалгаагаар
монгол орны хөрсний хэв шинж, дэд хэв шинж, ялзмагт
давхаргын болон суурь хөрсний зузаан , ялзмагийн
агууламж, урвалын орчин зэргийг байгалийн бүс
бүслүүрээр нь ялган тогтоосон үзүүлэлтийг хүснэгт 1, 2-т
үзүүлэв.

10. Хөрсний бохирдол
• Хөрс бол манай гаригийн экологийн
бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн хамгийн гол нь юм.
хөрс хорт бодисоор бохирдох нөхцөлд тухайн
бохирдуулагч бодисыг өөртөө шингээсэн
мөчөөс эхлэн хөрсний бохирдол үүсэхийн
зэрэгцээ тэр нь ус, агаар, хүнсний
бүтээгдэхүүнд оролцож эхлэх болно. Энэ
тохиолдолд хөрс өөрөө хорт бодисын эх үүсвэр
болохоос гадна арилгаж устгахад хамгийн
хүндрэлтэй бохирдлын эх сурвалж болж
хувирдаг.

11. • Хөрсний бохирдол болон элэгдэл, эвдрэл нь
хоорондоо салшгүй холбоотой байдаг.
Бохирдсон хөрс ихэнх тохиолдолд тодорхой
хэмжээгээр мөн эвдрэлд ордог. Гэхдээ
эвдрэлд ороогүй хөрс ч бас бохирдож
болно. Бохирдлын түвшин нь бохирдуулагч
бодисын шинж чанар, тархалт, нэвчилтийн
гүн, хөрсний шинж чанар, хур тунадас,
газарзүйн байрлал зэрэг олон хүчин
зүйлсээс хамаарна.

18. • Бохирдсон хөрсийг саармагжуулах арга
технологи нь бохирдлын байдлаас хамаарч
өөр өөр байдаг. Бохирдсон хөрсийг
хоргүйжүүлэх сэргээх нь зардал ихтэй
байдаг учраас бохирдлын судалгааг явуулж,
бодит бохирдлын түвшинг тооцож
тогтоосны дараа хоргүйжүүлэх ,
саармагжуулах дарж булах, хуулж авах гэх
мэт үйл ажиллагааг дээрх тооцоонд
тулгуурлан явуулна.

19. • Сүүлийн жилүүдэд газрын тос цацраг идэвхт
шинж чанар бүхий ашигт малтмал олборлох,
өнгөт төмөрлөгийн болон үндсэн ордын
баяжуулах үйлдвэрүүд хөгжих хандлагатай
байгаа учраас уул уурхайн хөрсний бохирдол
ихэсч болзошгүй байна. Хөрс бохирдуулагч
бодис элементүүд, хүнд металлууд , хортой
хүнд металлууд, онцгой хортой органик биш
бодисууд /хүнд металл/, био-идэвхит хүнд
металлууд, органик бохирдуулагчдыг дор
үзүүлэв:

21. • Хөрс бохирдуулагч бодис, элементүүд:
хөрсөнд тогтвортой удаан хугацаагаар
харгалагддаг, амьд организмд аюултай хор
нөлөө үзүүлдэг, уусах чанар багатай удаан
задардаг хортой хүнд металлууд, органик
бохирдуулагч бодисууд багтана.

22. • Үүнд сканди Sc, титан Ti, ванади V, хром Cr,
марганец Mn, төмөр Fe, кобальт Co, диц Ni, зэс Cu,
цайр Zn, рубиди Rb, стронци Sr, иттерби Ү, циркони
Zr, необи Nn, молибден Мо, технеци Тс, рутени Ru,
паллади Pd, мөнгө Ag, инди In, цагаан тугалга Sn,
цези Сs, бари Ва, лантан La, тантал Та, вольфрам W,
рени Re, осми Os, ирриди Ir, цагаан алт Pt, алт Au,
мөнгөн ус Hg, теллур Tl, хар тугалга Pb, франци Fr,
ради Ra, актини Ас зэрэг багтана. Химийн хувьд
хүнд металлууд гэсэн бүлэг дотор хортой
элементүүдээс гадна хор нөлөө нь бага биологийн
идэвхи багатай болон элементүүд багтдаг.

23. • Хортой хүнд металл: Хүн, амьтан, ургамлын
өсөлт, хөгжилтөд сөрөг нөлөө үзүүлж янз
бүрийн өвчин үүсгэх эх үүсвэр болох
дараахь 12 хүнд металл багтана. хар тугалга
Pb, кадми Cd, мөнгөн ус Hg, хүнцэл As,
гурван валентат хром Cr 3+, зургаан
валентат хром Cr6+, цайр Zn, кобальт Со,
диц Ni, зэс Cu, стронци Sr, ванади V

24. • Онцгой хортой органик биш бодисууд :хар
тугалга Pb, кадми Cd, мөнгөн ус Hg, хүнцэл
As, хром Cr , зургаан валентат хром Cr6+,
цианид CN- зэрэг багтана. Эдгээр нь амьд
организмд учруулах хор нөлөөлөл ихтэй
бөгөөд амьд организмд их хэмжээгээр
орсон тохиолдолд өвчлөл үүсгэх, улмаар
ухэл мөхөлд хүргэх аюултай

25. Хөрс бохирдуулагч бодисуудын
зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээ
• Хөрс бохирдуулагч бодисуудын агуулга нь
хөрсөнд байх болон хамгийн их хэмжээ
буюу зөвшөөрөх дээд хэмжээнээс давсан
тохиолдолд тухайн хөрсийг бохирдсон гэж
тооцно.

26. Хөрс бохирдуулагч бодисуудын
зөвшөөрөх дээд хэмжээ ЗДХ ний
зэрэглэл
• Хүлцэх агуулга-
• Хортой агуулга-
• Аюултай агуулга-

27. Хөрс бохирдуулагч бодисуудын
зөвшөөрөх дээд хэмжээ ЗДХ ний
зэрэглэл
• Хүлцэх агуулга-бохируулагч бодис,
элементийн хөрсөнд агуулагдах хэмжээ нь
хүлцэх агууллагаас дээш гарсан тохиолдолд
хөрс бохирдолтын түвшинд хүрсэн гэж үзнэ.
Хүлцэх аруулга болон зөвшөөрөх дээд
хэмжээ нь адил утгатай. Хүлцэх агуулгын
хүн ам оршин суудаг суурин газр, ХАА
эдэлбэр , газар тариалан, бэлчээрийн
эдэлбэр газруудад мөрдлөг болгоно.

28. • Хортой агуулга- хөрсөнд агуулагдах бохирдуулагч
бодис, элементийн хэмжээ нь хортой агуулгаас
давсан тохиолдолд тухайн хөрс нь орчин тойронд
байгаа амьд организм, усан давхаргад хортой аюул
учруулж эхэлнэ. Хортой агуулгыг тусгай
зөвшөөрөлтэй үйлдвэрлэл уул уурхайн бүсэд
бохирдуулагч бодис, элементийн хөрсөнд
агуулагдах зөвшөөрөх дээд хэмжээтэй адил утгаар
мөрдлөг болгоно.

29. • Аюултай агуулга- хөрсөнд агуулагдах
бохирдуулагч бодис элементийн хэмжээ нь
аюултай агуулгаас давсан тохиолдолд
хөрсний бохирдлыг арилгах яаралтай арга
хэмжээ авах шаардлагатай. Тухайлбал
саармагжуулах ухаж зайлуулах газар
ашиглалтын үйл ажиллагааг зогсоох, оршин
суугчдыг нүүлгэн шилжүүлэх зэрэг арга
хэмжээ энд багтана.