Багшийн хөгжил сэтгүүл №2

1. Д.БАТБОЛД:
ДААЛГАВРААР
СУРАЛЦАГЧДЫН ОРОЛЦООГ
ХАНГАЖ, СУРАЛЦАХ ҮЙЛИЙГ
ДЭМЖИХ АРГА ЗҮЙ
2016 он II сар №02
Ирэх жилээс хүүхдүүд
өөрийнхөө хувь заяаг
сонгодог болно
Хичээлийн судалгааны илтгэл
бичих зөвлөмж
Багш хүн судлаач
байх ёстой
БАГШИЙН МЭРГЭЖИЛ ДЭЭШЛҮҮЛЭХ ИНСТИТУТ
Ундааны хүчиллэг шинжийг
бууруулж болох уу?
Байгалийн ухааны туршилт
хийх аргазүйд суралцсан
тэмдэглэлээс

2. Боловсрол, хөгжлийн төлөө сэтгэл зүтгэлээ зориулан, Монгол орны
өнцөг булан бүрт суугаа багш та бүхэнтэйгээ “Багшийн хөгжил”
сэтгүүлийн шинэ оны, шинэ дугаартайгаа уулзаж буйдаа бид баяртай
байна.
Багшийн мэргэжил дээшлүүлэх институт нь хуучин оны ажлаа дүгнэж,
шинэ оны зорилго, төлөвлөгөөгөө дэвшүүлэн боловсролын хөгжил, шинэчлэлд
хувь нэмрээ оруулан ажиллаж байна. Бид 2012-2016 онд мэргэжил дээшлүүлэх
үндсэн, төрөлжсөн, захиалгат болон бусад сургалтууддаа давхардсан тоогоор
нийт 92 мянга 259 багш, ажилтныг хамруулжээ.
Үүний зэрэгцээ багшаар ажиллах болон багшлах эрх олгох, сунгах,
“Зөвлөх багш” мэргэжлийн зэрэг олгох, оны тэргүүний багш шалгаруулах, багш
солилцооны хөтөлбөр хэрэгжүүлэх, төрөлжсөн сургалтын хөтөлбөрт эрх олгох,
сайн хичээлийн сан бүрдүүлэх, эрдэм шинжилгээний бага хурал, зөвлөгөөн
зохион байгуулах, судалгаа, шинжилгээ хийх, ном гарын авлага, зөвлөмж
боловсруулах зэрэг ажлуудыг зохион байгуулж, гадаад дотоодын төрийн болон
төрийн бус байгууллагуудтай хамтран ажиллаж, харилцаа холбоогоо өргөжүүлэн
хөгжүүлж байна. Энэ бүх ажлын эцсийн огтолцол, зогсоол нь БАГШ та юм. Таны
хөгжил, дэвшил, өөрчлөлтөөс Монголын боловсрол, ирээдүй, хөгжил хамаарах
билээ.
Бид энэ удаагийн дугаартаа багш таны захиалгаар онол арга зүйн сэдвүүдийг
түлхүү хөндөж, зөвлөмж, хичээл, нийтлэлүүдийг орууллаа. Мөн зөвлөх зэрэгтэй
багш Д.Батболд, тэргүүний багш Ц.Чимэдрэгзэн нарыг онцоллоо. Энэ онд
Багшийн мэргэжил дээшлүүлэх институт үүсгэн байгуулагдсаны 60 жилийн ой
тохиож байгаатай холбогдуулан дугаар бүртээ институтийн түүхтэй холбоотой
мэдээ мэдээлэл, ярилцлага нийтлэлийг цувралаар хүргэхээр бэлдлээ.
Та бүхэн “Авьяас” хөтөлбөрийн ачаар төрөн гарсан “Авьяаслаг монголчууд”
шоуны ялагч МУ-ын гавьяат багш Х.Жамьянхорол, тэмээн дээрх номын сангаараа
Монголдоо төдийгүй дэлхийд нэрд гарсан хүүхдийн зохиолч Ж.Дашдондог нарын
ярилцлагыг уншиж оюуны алжаалаа тайлаарай.
Аймаг, нийслэлийн Боловсрол соёлын газар, сургууль, цэцэрлэгийн
удирдлагууд, багш нар өөрсдийн арга зүй, сайн хичээл, туршлагаа түгээн
дэлгэрүүлэх, хуваалцахыг хүсвэл bagshkhugjil@itpd.mn хаягаар холбогдоно уу.
РЕДАКЦИЙН ЗУРВАС
Ерөнхий зөвлөх:
Гочоо СҮГЛЭГМАА
Редакцийн зөвлөл:
Энхжаргал БАТЧИМЭГ
Цагаанбаатар НАРАНТУЯА
Санжид АМАРСАЙХАН
Бямбаа ЦАСАНЧИМЭГ
Нэргүй БУЛГАНТАМИР
Чагцал ЖАРГАЛ
Ичинхорлоо БАТХҮҮ
ХӨТӨЧ
2
60 ЖИЛ
С.Батхуяг: Институт тухайн цаг үедээ үүргээ сайн
гүйцэтгэж байсан
5
ЗӨВЛӨМЖ
Хичээлийн судалгааны илтгэл бичих зөвлөмж
9
БАГШИД ТУСАЛЪЯ
Ундааны хүчиллэг шинжийг бууруулж болох уу?
20
ОНЫ ТЭРГҮҮНИЙ БАГШ
Ц.Чимэдрэгзэн: Багш хүн судлаач байх ёстой
16
ЗӨВЛӨХ БАГШ
Д.Батболд: Даалгавраар суралцагчдын оролцоог хангаж,
суралцах үйлийг дэмжих арга зүй
24
ДУГААРЫН ЗОЧИН
С.Жамьянхорол: Хүүхдийн ямар чадвартайг нь мэдэж,
тэдэнд урам өгч ажиллах нь багш бидний үүрэг
38
АЯНЫ БОГЦ
Байгалийн ухааны туршилт хийх аргазүйд суралцсан
тэмдэглэлээс
34
ЯРИЛЦЛАГА
Ж.Дашдондог: Хүүхдийн ухааныг СӨБ болон бага ангийн
багш нар төрүүлдэг
31
СУРВАЛЖЛАГА
Багануур дүүргийн 132,138-р цэцэрлэгүүд 5000 багшид
туршлага арга зүйгээ танилцуулжээ
17
АРГАЗҮЙЧИД БИЧИЖ БАЙНА
Ч.Жаргал: Бариулгүй хаалга буюу Боловсролд тэгш
хамруулах

3. 3
-Таны ажиллаж байсан тэр үеийг дурсвал?
Институт маань ямар бүтэц бүрэлдэхүүнтэй, ямар
зорилготой үйл ажиллагаа явуулдаг байсан бэ?
Би 1983-1991 Багш нарын мэргэжил дээшлүүлэх
институтийн хичээлийн эрхлэгчээр ажиллаж байсан.
Одоогийнхоор бол сургалт хариуцсан орлогч захирал
юм уу даа. Бүтэц зохион байгуулалтын хувьд голлох
хичээлүүдийн кабинетуудтэй, одоогийнхоор бол
тэнхим. Захиргаа, нарийн бичгийн даргатай. Их том
номын сантай байсан.
Одоо энэ МУБИС-ын Ё байр чинь манай БМДИ-ийн
хүрээлэнгийн байр байсан юм. 1984 онд анх яамнаас
зураг төсвийг нь гарган шаваа тавьж, тухайн үед
институтийг удирдаж байсан Шагдар багш маань энэ
барилгыг бариулахад хүч зүтгэл гаргасан даа. Манай
монгол цэргийн ангийнхан барьж, 1986 онд ашиглалтад
оруулсан.
1991 оноос хойш манай институт бүтэц зохион
байгуулалтын өөрчлөлтөд орж Сургалтын агуулга,
арга зүйн институт, Боловсролын хөгжлийн сургууль
нэртэйгээр МУБИС-ын харьяанд Б.Жадамбын удирдлага
дор үйл ажиллагаагаа явуулсан. Дараагаар нь 2002
онд Боловсролын хүрээлэнгийн харьяанд ирсэн.
Манай институт хоёр гол ажил хийдэг байсан. Нэг
нь мэргэжил дээшлүүлэх төвлөрсөн сургалт. Тэр үед
мэргэжил дээшлүүлэх ажлыг хэд хэдэн шаттайгаар
хэрэгжүүлдэг байсан. Хамгийн нэгдүгээрт сургууль
дээрээ багш хөгжих ёстой. Дараа нь орон нутагт
багшийг хөгжүүлэх үйл ажиллагаа хийгдэх ёстой. Тэгээд
төвлөрсөн үйл ажиллагаа гэсэн гурван шаттайгаар
мэргэжил дээшлүүлэх үйл ажиллагааг тогтолцоо болгож
явуулсан. Төвлөрсөн үйл ажиллагааг манай институт
хариуцдаг. Хоёрдахь нь судалгааны ажил. Энэ ажлын
хүрээнд сурган хүмүүжүүлэх төв уншлага явуулдаг,
бүтээлч багш нарыг шалгаруулдаг, тэргүүн туршлагыг
нь түгээн дэлгэрүүлэх ажил голлон хийж байсан. Дээр
нь орон нутагт туслах ажил хийдэг байсан. Жилд
хоёр аймаг, нэг дүүрэг юм уу, нийслэл хотод зөвлөн
туслах ажил хийнэ. Сургууль дээр очиж багш нарт
ямар чиглэлээр туслах вэ?, ямар хүндрэл байна?, ямар
сонин сэтгүүл уншиж байна гээд л. Тэргүүн туршлагыг
илрүүлж олох, туршлага гаргахад нь зөвлөн туслах үйл
ажиллагаа явуулдаг байсан. Тэгж зөвлөж тусласныхаа
үндсэн дээр үзэсгэлэн гаргадаг, дараагаар нь сурган
хүмүүжүүлэх уншлага явуулна. Энэ нь хөдөө орон
нутгийн багш нар маань шинэ санаа олж авах гол индэр
болж байсан.
Сурган хүмүүжүүлэх төв уншлагыг жилд нэг
удаа, ихэвчлэн намрын улиралд өргөн хүрээнд зохион
байгуулдаг байсан. Аймгууд сурган хүмүүжүүлэх
уншлагаа хавар зохион байгуулж, шалгарсан илтгэлээ
БМДИ-д ирүүлдэг байсан. Эрдэм шинжилгээний хурал
маягийн. Энэ үйл ажиллагаанаас гадна хүрээлэнтэй
хамтраад сурах бичиг, гарын авлага боловсруулдаг
байсан.
Багш нарт зориулсан арга зүйн захидал,
зөвлөмжүүдийг гаргадаг 1980-аад оны дунд үед ерөнхий
боловсролын сургалтын хөтөлбөр агуулга нэлээд
шинэчлэгдсэн. Шинэчлэгдсэн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх
зөвлөмжийг хичээл бүрээр жил болгон хэвлэж байсан.
Багш нар таван жил тутам институт дээр мэргэжил
дээшлүүлэх сургалтад хамрагддаг тогтолцоотой,
сургалтад хамрагдсан багш нар шинэ санаа олж явна,
мөн өөрсдөө хүссэн сэдвээрээ нэмэлт лекц авдаг байсан.
Сургалтуудад жилд хоёр сая орчим төгрөг зардаг
/тухайн үед төгрөгийн ханш өндөр байсан/, жилд 700-
800 хүн сургалтад ирдэг байлаа. Таван жил ажиллаад,
мэргэжил дээшлүүлэх сургалтад хамрагдсан багш нарт
цалингийн нэмэгдэл олгогддог байсан.
-Тухайн үед хамтран ажиллаж байсан
хүмүүсийнхээ талаар дурсамж сөхвөл?
Манай институтийн ректор Ш.Шагдар гэдэг хүн
ажилладаг байсан. Одоо нас өндөр сайхан буурай
бий. Ш.Шагдар, С.Батхуяг гэдэг хоёр хүн 1983 оны 10
сард томилогдоод, 1991 оны 4 сард халагдсан. Шагдар
багш маань тэр үед 50-аад насны, би 37 орчим настай
байсан юм уу даа. Хоёр өөр үеийн төлөөлөл болсон
хүмүүс ажиллаж байлаа. Шагдар багшийн үеийн олон
сайхан арга зүйч байсан. Монгол хэлний Ц.Өлзийхутаг,
хөдөлмөрийн Л.Мижиддорж, багын уншихын Я.Гончиг,
удирдах ажилтны Г.Дэмбэрэл гээд манай ахмадууд
байна. Бид чинь институтдээ хүн авахдаа сургуулийн
амьдрал мэддэг, сургуульд ажиллаж байсан, хөдөө
орон нутагт ажиллаж байсан хүмүүсийг авдаг байсан.
Жишээ нь, Архангайд ажиллаж байсан Ложоо, Германд
сургууль төгссөн Р.Дашзэвэг гэж хүмүүс байна. Тэр үед
бид арга зүйчдэд ажилдаа шинжлэх ухаанч хандахыг
их шаарддаг байсан.
Их зүйл уншихыг, багш нарт ийм байх ёстой гэхээсээ
илүү яагаад вэ гэдгийг нь хэлж өгч байхыг шаарддаг
байсан. Ер нь сэтгэл судлалын үндэстэйгээр сурган
гэдгийг чинь явуулахгүй юм бол зүгээр л алгоритм зааж
байгаа юм шиг явуулж болохгүй гэдгийг заадаг байсан
даа. Тэр үед мэдээлэл авах зүйл нь бага байсан. “Сурган
БАГШИЙНМЭРГЭЖИЛДЭЭШЛҮҮЛЭХИНСТИТУТ
2
60ЖИЛ
ИНСТИТУТ ТУХАЙН ЦАГ
ҮЕДЭЭ ҮҮРГЭЭ САЙН
ГҮЙЦЭТГЭЖ БАЙСАН
Монгол улсад орчин цагийн боловсрол үүсэж бий болсон цаг
үеэс багшийн мэргэжил дээшлүүлэх ажил тулгамдсан асуудал
болсоор иржээ. Тухайлбал, 1922 онд багшийг албан ёсоор бэлтгэж
эхэлсэн бол 1925 онд Ардыг Гэгээрүүлэх Яамны дэргэд байгуулсан
заах арга зүйн товчоог 1933 онд эрдэм шинжилгээ, заах арга
зүйн зөвлөл болгон өргөтгөсөн байдаг. 1943 онд МАХН-ын Төв
Хорооны тэргүүлэгчдийн хурлаас гаргасан “Багш нарын мэргэжпийг
дээшлүүлэх тухай” тогтоолын дагуу Ардыг Гэгээрүүлэх Яам бага
сургууль төгсөлгүй богино хугацааны курсээр бэлтгэгдсэн багш
нарыг тусгай хөтөлбөрөөр сургаж, 2-3 жилд багтаан долоон жилийн
боловсрол эзэмшүүлэн төгсгөжээ.
Багш нарын улс төр, үзэл суртал, сурган хүмүүжүүлэх ухаан,
заах арга зүйн мэдлэг, чадварыг дээшлүүлэх, сургууль, багш нарын
тэргүүн туршлагыг судлан нэвтрүүлэх асуудал тулгамдаж байсныг
харгалзан 1956 онд БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлөөс гаргасан
10 дугаар тогтоолыг үндэслэн Багш нарын мэргэжил дээшлүүлэх
институт байгуулагдаж, мөн оны 4 дүгээр сарын 15-наас эхлэн үйл
ажиллагаагаа эхэлжээ.
Анхны захирал нь Ц.Төртогтох, хичээлийн эрхлэгч нь
Б.Алтангэрэл нар байв.
Үргэлжлэл бий...
Багшийн мэргэжил дээшлүүлэх институт үүсгэн байгуулагдсаны
60 жилийн ой энэ жил буюу 2016 онд тохиож байна. Үе
үеийн багш нарын мэргэжлийг дээшлүүлж, шинэ мэдээ мэдээлэл,
бодлогоор хангаж, онол арга зүйн мэдлэг мэдээлэл түгээж ирсэн
энэхүү байгууллагад ажиллаж байсан ахмадуудаа бид сэтгүүлийнхээ
дугааруудад урьж ярилцаж байх болно. Энэ удаагийн дугаарт ахмад
багш, МУБИС-ын Боловсрол судлалын сургуулийн, Боловсролын
судалгаа арга зүйн тэнхимийн зөвлөх профессор, Боловсрол
судлалын шинжлэх ухааны доктор, профессор С.Батхуягийг урилаа.
Тэрбээр 1983-1991 онд БМДИ-ийн хичээлийн эрхлэгчээр ажиллаж
байжээ.
Багш өөрөө өөрийнхөө ажлын арга
барилыг сайжруулах замаар багш
ч, боловсрол ч хөгжих ёстой гэсэн
санааг бидний үед ярьж байсан
МУБИС-ын Боловсрол
судлалын сургуулийн,
Боловсролын судалгаа арга
зүйн тэнхимийн зөвлөх
профессор, Боловсрол
судлалын шинжлэх
ухааны доктор, профессор
С.Батхуяг

4. 5БАГШИД ТУСАЛЪЯ
ХИЧЭЭЛИЙН СУДАЛГААНЫ ИЛТГЭЛ
БИЧИХ ЗӨВЛӨМЖ
Монгол улсад багшлахуйн арга зүйн хөгжлийг
түгээн дэлгэрүүлэх, багш ажлын байрандаа
мэргэжлээ тасралтгүй дээшлүүлэх тогтолцоог
бэхжүүлэх үйл ажиллагааны хүрээнд Багшийн
мэргэжил дээшлүүлэх институт (БМДИ) болон
Монголын хичээлийн судалгааны нийгэмлэг (МХСН)
хамтран жил бүр үндэсний хэмжээний бага хурлыг
зохион байгуулж ирсэн. 2015 оны 12 дугаар сард
III дахь удаагаа зохион байгуулсан “Хүүхдийн
хөгжлийг дэмжсэн багшлах арга зүй” сэдэвт
бага хуралд хэлэлцүүлэхээр 177 илтгэл ирснээс
хичээлийн судалгааны мэргэжлийн багийн гишүүн,
эксперт, зөвлөх, БМДИ-ийн арга зүйчид уншиж, 45
илгэлийг сонгон хуралд тус хуралд хэлэлцүүллээ.
Энэ жилийн илтгэл судалгааны ажилд хичээлийн
судалгааны аргыг ашиглан тодорхой чадвар
төлөвшүүлэх нэгж хичээлийн дидактик шийдэл,
тодорхой сэдвийн арга зүйн шийдлийг боловсруулж
туршсан үр дүнг тусгасан нь онцлог байлаа.
Шинэ зууны боловсролд конструктивизмийн
онолд суурилсан суралцагч төвтэй сургалтын
стратеги голлож байгаагийн адил судалгаанд
багш нарын үйл ажиллагаанд суурилсан цогц
судалгааны арга голлон хэрэглэгдэх боллоо. Ийм
аргын нэг чиглэл нь загвар (шийдэл гэх нь бий)-т
суурилсан судалгаа (Design Based Research) юм.
Энэ нь боловсролын практик байдлыг сайжруулах
зорилготой хийгддэг ба уян хатан, судлаачид ба
багш нарын хамтын ажиллагаанд суурилж, яг бодит
байдал дээр судалгаа явуулаад, боловсролын
салбарт бий болж байгаа бодит үр дүнг тусгадаг,
тоон ба чанарын судалгааны аргуудыг хослуулж,
яг тухайн нөхцөл байдалд тохирсон зарчим, онол
арга зүйг бий болгодог онцлогтой судалгааны арга
юм. Загварт суурилсан судалгааны аргын жишээ нь
хичээлийн судалгааны арга зүй, үйлийн болон кейс
судалгааны арга юм. Асуудлыг шийдвэрлэхийн
тулд судалгаа хийдэг. Судалгааны үр дүнд асуудал
шийдвэрлэх арга бий болж тухайн асуудал
шийдвэрлэгддэг.
Эрдэм шинжилгээний хуралд хэлэлцүүлэхээр
ирүүлж байгаа илтгэл жилээс жилд нэмэгдэж байгаа
нь, мөн эдгээр илтгэлүүд нь хичээлийн судалгааг
туршиж хэрэгжүүлсэн үр дүнгээ танилцуулж байгаа
нь сайшаалтай ч тэдгээрийн чанарыг сайжруулах
шаардлагатай гэж үзлээ. Дараагийн бага хурлыг
2016 оны 10 дугаар сард зохион байгуулах бөгөөд
тус бага хуралд ирүүлэх илтгэлийн чанарыг
сайжруулахад дэмжлэг үзүүлэх зорилгоор энэхүү
зөвлөмжийг хүргэж байна.
Илтгэлүүдээс харахад дараах бүлэг алдаа
дутагдал нийтлэг гарч байна. Үүнд:
НЭГ. СУДАЛГААТАЙ ХОЛБООТОЙ НИЙТЛЭГ
АЛДАА:
• Зарим илтгэлийн сэдэв нуршуу, ойлгомжгүй
• Судалгааны асуудлыг олж харах, тогтоох,
томъёолсон нь учир дутагдалтай
• Судалгаад ашигласан арга цөөхөн, асуулгын
арга зонхилсон
• Судалгааны үр дүнд боловсруулалт хийгээгүй,
баталж нотолсон баримт, тооцоо дутмаг
• Судалгааны үр дүнг хүүхдэд гарсан өөрчлөлтөөр
биш зөвхөн багшийн амжилтаар дүгнэсэн (Оны
тэргүүний багш болсон г.м)
• Хамтын хичээл гэдгийг дидактикийн,
хөтөлбөрийн талаас бодолцохгүй хэт
хавтгайруулсан, суралцахуйн үндсэн зорилтоос
хазайсан
• Дүгнэлт нь баримт нотолгоонд үндэслээгүй,
сэтгэгдлийн шинжтэй, өөрийн болон бусдын
гаргасан санаа аль нь болох нь тодорхойгүй, бүх
ажил дууссан, ямар ч бэрхшээл, сул тал байхгүй,
шууд үр дүнд хүрсэн мэтээр тайлагнасан
• Судалгаанд шинжлэх ухаанчээр хандаагүй
(Сэдэвтэй холбоотой ухагдахуун, ойлголт,
мэдлэгийгшинжлэхухааныүндэстэйойлгоогүй.)
ХОЁР. ХИЧЭЭЛИЙН СУДАЛГААТАЙ ХОЛБООТОЙ
НИЙТЛЭГ АЛДАА ДУТАГДАЛ:
• Хичээлийн судалгааны үе шатыг “үзүүлэх”
хичээлийн үе шаттай эндүүрсэн
• Хичээлийн судалгааны бэлтгэл судалгааг Кёзай
кенкю гэж эндүүрсэн
• Хичээлийн судалгааны илтгэл, судалгааны
илтгэл хоёрыг эндүүрсэн
• Хичээлийн судалгаа хийсэн үндэслэл,
дэвшүүлсэн асуудлыг оновчтой тодорхойлоогүй
• Хичээлийн судалгаагаар бүтээж буй болгосон
шинэлэг зүйл нь тодорхой бус
• Дүгнэлт нь судалгааны үр дүнд үндэслээгүй,
зорилготой уялдахгүй байх гэх мэт.
Дээр дурдсан алдаа дутагдлыг засахад дэмжлэг
үзүүлэх зорилгоор дараах зөвлөгөөг өгч байна.
Үүнд:
НЭГ. СУДАЛГААТАЙ ХОЛБООТОЙ ЗӨВЛӨМЖ:
1. Судалгаа хийсэн үндэслэл, дэвшүүлсэн
асуудлыг оновчтой тодорхойлох: Аливаа
шинжлэх ухаан нь судалж буй объектынхоо
мөн чанар, зүй тогтлыг нээж илрүүлэхэд
чиглэгдсэн тодорхой зорилготой байдаг.
Багшлахуйд тулгарсан асуудал, бэрхшээл нь
судалгаа хийх үндсэн шалтгаан юм. Асуудлаа
зөв тодорхойлбол судалгааны ажлын үр дүн
эерэг гарна. Асуудал болгон судлагддаг зүйл
биш.
2. Сэдэвтэй холбоотой асуудалд шинжлэх
ухаанчээр хандах: Тухайлбал, хичээлийн
судалгаа, бэлтгэл судалгаа, судалгаат хичээл,
хичээл, сайн хичээл гэсэн ойлголт, ухагдахууны
талаар зөв, нэгдсэн ойлголттой байх, судалгаа
болон илтгэлд хэрэглэгдэж буй нэр томьёо
бүрийг сайтар ухаарч ойлгох, өөртөө тайлбар
хийх шаардлагатай.
3. Судалгааны аргыг хослуулан хэрэглэх:
БАГШИЙНМЭРГЭЖИЛДЭЭШЛҮҮЛЭХИНСТИТУТ
4
60ЖИЛ
хүмүүжүүлэх” сэтгүүлээ бол уншина. Өнөөдөр
мэдээллийн түм буман суваг байна. Гэтэл унших
нь тэр үеэс бага болчихсон. Унших зүйл нь олон
болохоор төөрчихөж байгаа юм, оновчтой хэвлэх
бодлого бас дутагдаж байна. Интернэт гэж хүний
анхаарлыг сарниулдаг юм байна. Интернэттэй
ажиллаж яг хэрэгтэй мэдээллээ олж авч чадахгүй
байна. Мэдээллийн их далай дотор яаж мэдээллээ
олж авах вэ гэдгийг хүртэл заах хэрэгтэй байгаа
юм.
Бид 1986 оноос эхлэн хуучнаар ЗХУ-ын
новатор багш нарын туршлагыг их ярьж бичдэг
болсон. “Сурган хүмүүжүүлэгч” сэтгүүл дээр
тэдний судалгааны бүх тайлан 1986, 1987 онд
бүх дугаарт нь хэвлэгдсэн. Тэр новатор багш
нарын яриад байсан санаа бол өнөөдрийн бидний
яриад байгаа сурагч төвтэй сургалт, албадлагагүй
сургалтын тухай байсан.
-Тухайн үед боловсролын чиг хандлага
баримжаа ямар байсан юм бол? Тэр дундаа
багш нарын хөгжлийн тал дээр ямар бодлого
барьж байсан бэ?
-Бид, багшийг ажлын байран дээрээ өөрийн
мэдлэгээ дээшлүүлж, одоогийн хэлээр бол хөгжиж
байх ёстой гэж үздэг байсан. Манай институтийн
сургалт их үнэ цэнтэй, багш нар ирээд их зүйл
сонсдог байсан. Гэхдээ 1987 оноос бид энэ
сургалтдаанэлээнөөрчлөлтхийхийгзорьжэхэлсэн.
Тухайлбал, багш нар мэргэжил дээшлүүлэх
сургалтын дараа тусгай даалгавар авч яваад
дараагийн таван жилд мэргэжил дээшлүүлэхээр
ирэхдээ түүнийгээ хэрхэн хэрэгжүүлсэн, эндээс
сурсан зүйлээ хичээлдээ туршаад ямар санаа
авав, юу хийв гэдгээ тайлагнадаг хэлбэр рүү
шилжүүлэх ажил эхэлсэн. Харамсалтай 1987
оноос эхэлсэн энэ ажлын үр дүнг үзэж чадалгүй
1991 онд институт маань татан буугдсан даа.
-Наяад оны багш, одооны багш хоёр хэр
ялгаатай вэ?
-Ялгаатай. Наяад онд бол багш заах ёстой,
заасныг нь хүүхэд сурах ёстой гэсэн ойлголт нэвт
байсан. Өнөөдөр бол шавь төвтэй сургалт орж
ирсэн байна. Гэхдээ манайхан үүнийг шавь өөрөө л
оролдож байж сурна, багш бол зүглүүлэгч, зөвхөн
зөвлөх гэдэг утгаар хялбарчлаад ойлгочихсон.
Хоёрдугаарт багш гэж хэн байх ёстой вэ гэдэг
нийгмийн хүлээлт өөр болчихсон. Дээр үед бол
хичээлээ сайн заадаг багш сайн багш байсан. Гэтэл
өнөөдөр мэдлэг бүтээгддэг юм, дамжигддаггүй юм
гэж ярьж байгаа хэрнээ өөрөө мэдлэгээ дамжуулдаг
хуучин аргаа хэрэглээд байгаа явдал ажиглагдаж
байна. Онол нь өөрчлөгдөж байгаа хэрнээ арга
нь хоцрогдоод. Шинэ зөв зүйлээ нэгдүгээрт дутуу
ойлгоод, хоёрдугаарт хэрэглэж байгаа арга нь
хуучраад шинэ зүйлтэйгээ зөрчилдөөд байна уу
даа гэж би хардаг.
Одооны боловсролыг наяад оныхтой
харьцуулах юм биш. Одоо бол сургууль, багш нар
өөрөө хөтөлбөрөө хүртэл боловсруулдаг болоод
байна шүү дээ.
-Та Багшийн мэргэжил дээшлүүлэх
институтэд байгуулагдахаас нь эхлээд татан
буугдах хүртэл бараг 10 гаран жил ажиллаж
байсан хүний хувьд улс орны хэмжээнд Багш
нарын мэргэжлийг дээшлүүлэх институт
байснаар ямар ач холбогдолтой, байхгүй
болсноор боловсролын системд ямар
өөрчлөлт гарсан гэж харж байсан вэ?
-Институт бол багш нартаа их хэрэгтэй газар
байсан гэж багш нар ярьдаг юм. Нээрээ ч багш
нарын хөгжил, өсөлт дэвшлийг хариуцсан үүрэгтэй
газар байх нь гарцаагүй. Бид тухайн цаг үедээ
үүргээ сайн гүйцэтгэж байна л гэж боддог байсан.
Гэхдээ одоо өнөөдрийн үүднээс эргээд харахад
бидний ажлын арга барил, хандлага бол нэг их
оновчтой байгаагүй юм байна гэж би хувьдаа
үздэг. Гэхдээ л багш нар хандах газартай байсан
нь чухал. Энэ хойд барилгыг (одоогийн МУБИС-ийн
Ё байр) бариулахдаа хүртэл манай Шагдар багш
“Багш нар ирээд яамаар түрүүлж орохгүй манай
институтээр орно” гэж хэлж шаваа тавьж байсан
юм. Энэ барилгаа сайхан болгож, багш нар орж
гарч байдаг ийм газартай болно л гэж ирээдүйгээ
харж байсан. Одоо 50 хүрч байгаа тэрнээс дээш
насны багш нар бүгд л манай институтээр орж
гарч байсан даа. Институтийг татан буулгаснаар
мэргэжил дээшлүүлэх ажил маань өөр удирдлага,
өөр субъектийн ажил болсон. Яахав багш бэлтгэдэг
сургууль, төгсөгчдөө мэргэжлийг нь дээшлүүлдэг
субъект болсон нь нэг их буруу ч юм биш. Харин
ямар үзэл бодлын үүднээс ямар хандлагатайгаар
хийв гэдэг нь л гол чухал. Багшдаа тусалъя гэвэл
институт байх нь амьдралд ойр шүү дээ. Зөвлөн
тусладаг ажлаа сайн хийдэг байх хэрэгтэй. Хаана,
хэн юу хийж байгаа вэ гэдгийг мэддэг, туршлагыг
нь түгээн дэлгэрүүлдэг институт байх нь чухал.
-Таныг ажиллаж байх үед институт маань
хэвлэмэл материал хэр их гаргадаг байсан
бэ?
-Сэтгүүл гаргадаггүй байсан. Гарын авлага
зөвлөмж бол гаргана. Аймгууд руу хэвлээд аймгийн
сургалт арга зүйн кабинетууд руу явуулна. Жилд
дор хаяж 4-5 ном нарын авлага эрхлэн гаргадаг
байсан. Арга зүйн захидлууд гэж гаргадаг байлаа.
Институт тухайн үед том номын сантай байсан
гэж хэлж болно шүү. Саяхан болтол тэр номын
сан байж байгаад Багшийн дээдийн номын сантай
нийллээ л дээ. Жишээлбэл, би гэхэд л “Сурган
хүмүүжүүлэх” сэтгүүлийн 1962 оноос хойших бүх
дугаарыг институтийнхээ номын санд хандивласан.
Одоогийн боловсролын шинэчлэлийг хараад
би нэг зүйл хэлмээр санагддаг юм. Багш нар
маань их удаан шинэчлэгдэж байна. Зарим нь
хийж хэрэгжүүлж байгаа ажлынхаа мөн чанарыг
ч ойлгоогүй явна. Жишээлбэл, өөрийн ажлын
үнэлгээ гэдгийг багш нар их буруу ойлгодог.
Өөртөө дүн тавих юм шиг, аттестат, шалгалт,
магадлан энэ тэрт орохдоо өөрийгөө хэт өндөр
үнэлдэг. Мониторингийн асуудал байна. Бас
л өөрийн үнэлгээтэй холбоотой асуудал. Багш
нарт маань хэлний бэрхшээл ч их үүсэж байна.
Гадны материалуудыг яг мэргэжлийн боловсрол
судлалын хүмүүс нь орчуулж хүргэж байх хэрэгтэй
байна. Энэ бүхний мөн чанарыг ойлгоход институт
хамгийн чухал үүрэг гүйцэтгэж байх ёстой.
Институтийн ажилтнууд хэр зэрэг мэдлэгтэй, ямар
түвшинд сэтгэж хийж гүйцэтгэж байна вэ гэдгээс
их зүйл хамаарна. Шинжлэх ухаанч чанараа
алдаж болохгүй. Прагматик болж байгаа нь энэ
гээд практик ярьж болохгүй.
Багш нарын сэтгэлгээ, хандлага хуучнаасаа
салж чадахгүй байна. Энэ бол боловсролын
тогтолцооныхонд тэр чигээрээ хамаатай асуудал.
Багш бэлтгэж байгаа сургууль ч үүн дээр анхаарах
ёстой.
-Ярилцсанд баярлалаа.

5. 7БАГШИД ТУСАЛЪЯ
хичээлийн бэлтгэл судалгааг хийж, кёзайг мэдлэг
бүтээх үйлтэй холбож, олон талаас нь ажиглаж
судална. Хичээлийн хэлэлцүүлгээр кёзайг мэдлэг
бүтээх үйлтэй холбож хэлэлцэнэ. Кёзай нь таны
судалж илрүүлсэн, бусдад түгээхийг хүсэж байгаа
шинэ зүйл юм. Хувь багшийн хичээлд хэрэглэсэн
сэдэл, заах аргазүй, үнэлгээний арга тухайн багш,
сургууль, ангид илүү тохирсон явцуу “локаль”
хандлагатай учир түгээх боломжоор хомс байдаг.
Кёзай илүү далд, илүү гүн гүнзгий утгатай, өнгөц
харагдахгүй, шууд дуурайхад илүү хэцүү байдаг.
Гэхдээ түүний мөн чанарыг олж илрүүлж сурвал,
эзэмшвэл хөгжлийн жинхэнэ түлхүүр, туршлага
болно.
3. Хичээлийн судалгаа хийсэн үндэслэл,
дэвшүүлсэн асуудлыг оновчтой тодорхойлох:
Хичээлийн судалгаа хийх үндэслэлийг сурагчдаа
судалсан оношлогоо, үр дүнд тулгуурлан
тодорхойлох шаардлагатай байдаг. Хуралд
ирсэн илтгэлээс нэг илтгэлийг үндэслэлээ
тодорхойлсон байдлаар жишээ болгон авья.
Энэхүү илтгэлд үндэслэлээ “Хүүхдийн хөгжил
төлөвшилд гарч буй өөрчлөлтийг судалж, үр дүнг
баталгаажуулах зэрэг шаардлагууд тулгарч
байна” хэмээн тодорхойлсон нь судалгааны
зорилготой уялдаагүй, бодлогын баримт бичгээс
шууд хуулсан, хэт ерөнхий болжээ. Харин
үүнийг “Манай сургуулийн сурагчдын хувьд
сорил туршилтын төлөвлөгөө боловсруулах
чадвар нь сул (сурагчдаа судалсан үр дүн,
оношилгоонд үндэслэх) байгаа тул байгалийн
ухааны хичээлээр шинжлэх ухаанч арга барилыг
сурагчдад төлөвшүүлэхийг зорьж байна.” гэж
тодорхойлж болно.
4. Хичээлийн судалгааны үр дүнд бий болсон
шинэлэг зүйл: Хичээлийн судалгаагаар хүрч
буй үр дүн, бусдад хүргэх давуу тал, туршлагыг
ялгахгүй байдал ажиглагдаж байна. Жишээ
нь: Талхны үйлдвэрт амт, чанартай талх
үйлдвэрлэх аргыг судалж, сайн чанарын талх
хийлээ гэж үзвэл бүтээгдэхүүн амт чанартай
талх болно. Талхны найрлага, орц, арга
технологийг өөрчилснөөр ийнхүү амт чанартай
талхтай үйлдвэрлэж чаджээ. Үүнийг хичээлийн
судалгаатай адилтган үзвэл сайн хичээл заах
арга (амт чанартай талхыг хийдэг арга) нь
бусдад түгээх туршлага болно. Энэ шинэ аргын
санаа нь хичээлийн судалгааны кёзай, амт
чанартай талх хийхийн тулд дахин дахин талхны
орц найрлага, хийх процессыг өөрчлөн судалж
байгаа нь хичээлийн судалгаа буюу судалгааны
арга юм. Байгалийн ухааны салбар хуралдаанд
хэлэлцүүлсэн Дорноговь аймгийн Сайншанд
сумын багш Ц.Баасансүрэн, Б.Анхмаа нарын
“Гурвалжны тэнцэтгэл биш” сэдэвт судалгаат
хичээлийн арга зүйг хэлэлцүүлсэн, хүрсэн үр
дүн ба кёзайг оновчтой тодорхойлсон илтгэлийн
нэг байлаа. Энэ илтгэлийгн дээрх жишээтэй
харьцуулж тайлбарлая. Илтгэлээр, сурагчдад
харилцан адилгүй урт бүхий хэрчмүүдийг
өгч, гурвалжин үүсэх ба үүсэхгүй нөхцлийг
харьцуулж, математик хэлээр илэрхийлж мэдлэг
бүтээж буй судалгаат хичээлийн арга зүйн
туршлагыг танилцуулсан.
5. Хичээлийн судалгааны илтгэл: Хичээлийн
судалгааны илтгэл нь хичээлийн судалгааны
үе шатыг хэрхэн явуулсан, бэлтгэсэн кёзай,
гарсан үр дүнг судалгааны илтгэлийн шалгуурт
нийцүүлэн боловсруулахыг хэлнэ. Зарим
тохиолдолд тухайн хичээлийн тайлан, хичээлийн
шинэ хөтөлбөрийн талаар багш нар ямар санаа
бодолтой байгааг санал асуулгын аргаар
судалсан илтгэлийг хичээлийн судалгааны
илтгэл гэж андуурч байна.
6. Дүгнэлтийг судалгааны үр дүнд үндэслэх,
зорилготой уялдуулах:
Сурагчдын график байгуулах, түүнийг
тайлбарлах, дүгнэлт гаргах чадварыг хөгжүүлэхэд
чиглэсэн судалгааны ажлын дүгнэлт болон
сайжруулах саналыг та бүхэнд танилцуулж байна.
Уншиж, судлаад дараа дараагийн судалгааны
ажилдаа бүтээлчээр ашиглахыг хүсье.
Талхны хувьд Судалгааны ажлын хувьд
Кёзай
Талх хийх шинэ
аргын санаа
Гурвалжин үүсэх, үүсэхгүй нөхцлийг
харуулахуйц хэрэглэгдэхүүний санаа
Хичээлийн судалгаагаар
хүрсэн үр дүн, бүтээсэн зүйл
Амт чанартай талх
Гурвалжин үүсэх, үүсэхгүй нөхцлийг
харуулахуйц хэрэглэгдэхүүн
Бусдад хүргэх туршлага
Амт чанартай талх
хийх арга
Хэрэглэгдэхүүнийг амилуулан ашиглах арга
/Боловсруулсан хэрэглэгдэхүүн, арга зүйн
шийдэл, ажлын хуудас зэрэг/
Дээрх жишээлж буй судалгааны ажлын бичвэр, танилцуулгыг Багшийн мэргэжил дээшлүүлэх институт,
Монголын хичээлийн судалгааны нийгэмлэгийн itpd.mn, mals.mn вэб сайтаас харна уу.
БАГШИЙНМЭРГЭЖИЛДЭЭШЛҮҮЛЭХИНСТИТУТ
60ЖИЛ
6 БАГШИД ТУСАЛЪЯ
“Кёзай” -г судалж, онцлог
зүйл, шинэлэг талаа
тодруулна. Судлах зүйлээ
бэлтгэнэ.
Судалгааны 90% эзэлнэ.
Мэргэжлийн туслалцаа
хэрэгтэй
Кёзай ашигласан хичээл
явагдана.
“Кёзай” –г мэдлэг бүтээх
үйлтэй холбож олон талаас нь
ажиглана, судална.
Кёзайг сайжруулна.
Кёзайг мэдлэг бүтээх үйлтэй
холбож хэлэлцэнэ.
Оролт Явц Гаралт
Хичээлийн явц
(ажиглалт)
Кёзай – таны судалж илрүүлсэн, бусдад түгээхийг
хүсэж байгаа шинэ зүйл
Бэлтгэл үе
(бэлтгэл судалгаа)
Хичээлийн хэлэлцүүлэх
Судалгаа хийхдээ тоон ба чанарын
судалгааны аргыг хослуулан хийхийн
зэрэгцээ орчин үеийн тодорхой, шинэлэг
аргуудаас хэрэглэх шаардлагатай. Арга бүр
харьцангуй биеэ даасан байхын зэрэгцээ
бие биеэ үгүйсгэдэггүй, харин нөхцөлдүүлж,
нөхөн гүйцээнэ. Судалгааны арга нь ямар
тохиолдолд, ямар нөхцөлд, ямар хэлбэрээр
яаж хэрэглэснээрээ ялгагддаг.
4. Судалгааны үр дүнд боловсруулалт хийх:
Судалгааны үр дүнг тооцоход баримт
нотолгоо хомс байвал дүгнэлт нь үндэслэл
муутай болно. Иймд сургалтын үйл явцад
ажиглалт хийж, түүнийхээ учир шалтгааны
холбоог туршиж судалдаг. Судалгааны
үр дүн шалгагдан батлагдсан байх ёстой.
Гарааны төлөв байдлын судалгаа ба эцсийн
өөрчлөлтийг илрүүлэх шалгуурыг тодорхойлж,
тэдгээрийн харьцуулалтаас хүүхдийн хөгжил,
өөрчлөлтийн талаар баримт гаргах боломжтой.
5. Судалгаагаа илтгэл болгон хэлбэршүүлэх:
Илтгэлийн бүтэц, бичвэр, танилцуулгыг
шаардлагын хийнэ. Эшлэл зүүлт хийдэг
тогтсон хэд хэдэн стандарт байдаг. Түгээмэл
хэрэглэдэг “APA Style”-ийн стандартыг ttp://
flash1r.apa.org/apastyle/basics/data/resources/
sample-references2.pdf болон http://www.
apastyle.org/learn/index.aspx хаягаас үзэж
болно.
ХОЁР. ХИЧЭЭЛИЙН СУДАЛГААТАЙ
ХОЛБООТОЙ ЗӨВЛӨМЖ
Хичээлийн үр өгөөжийг хэрхэн нэмэгдүүлэх
вэ, түүнийг хэрхэн илрүүлэх вэ гэдэг асуултад
хичээлийн судалгаа хариулт өгдөг. Судалгаанаас
үзэхэд, дидактик алхмуудаа сайтар төлөвлөсөн,
сурагчдын идэвх оролцоо сайн, чадвар
төлөвшүүлэхэд чиглэсэн хичээл илүү үр өгөөжтэй
болох нь харагддаг. Сургалтын эцсийн үр дүн
багш нэг бүрийн нэгэн зорилготой хамтын үйл
ажиллагаанаас хамаардаг. Хичээлийн судалгаа
гэдэг нь багш нарын багшлах ур чадвар, арга
зүйгээ системтэйгээр хөгжүүлэхэд чиглэсэн
мэргэжлийн багийн хамтын үйл ажиллагаа юм.
1. Хичээлийн судалгааны үе шат: Өнгөц харахад
“үзүүлэх” хичээл, судалгаат хичээл хоёр
адилхан гурван үе шаттай явагддаг. Гэвч
зарчмын ялгаатай. Үзүүлэх хичээл нь тухайн
багшийн арга зүйг харуулахад чиглэдэг
бол хичээлийн судалгаа илүү урт хугацаанд
судалгаанд суурилсан, арга зүйгээ хамтаар
сайжруулахад чиглэдгээрээ онцлогтой.
Товчоор хэлбэл зорилго, ажиглах зүйл,
хэлэлцүүлэг хийх, үр дүнг боловсруулах
аргаараа ялгагддаг. Хичээлийн судалгааны
хэлэлцүүлгээр шийдэх гэж буй асуудалд
(хичээлийн судалгаагаар судлах зүйл)- д
төвлөрч ярилцана. Өөрөөр хэлбэл хичээлийн
судалгаа нь тодорхой асуудалд төвлөрч,
түүнийгээ төлөвлөөд, хичээл дээр хэрэгжүүлж,
олон талаас нь ажиглаж, хэлэлцэх замаар
шийдвэрлэх арга замыг тодорхойлдог.
2. Хичээлийн судалгааны бэлтгэл судалгааг
Кёзай кенкю гэж эндүүрэх : Кёзай кенкю
гэдэг зөвхөн бэлтгэл хэсэгт явагддаг зүйл биш
юм. Хичээл гэдэг бол оролт, явц, гаралт гэсэн
динамик процесс бөгөөд үүнийг хичээлийн
судалгааны алхамтай уялдуулан авч үзье.
Хичээлийн бэлтгэл судалгаа хийхээс өмнө
“Кёзай” -г судалж, онцлог зүйл, шинэлэг
талаа тодруулна. Кёзай гэдэг нь хичээлийн
судалгаагаар судлахыг хичээж буй зүйл буюу
шинэ санаа, хэрэглэгдэхүүн, дидактик алхам,
арга юм. Хэрвээ тодорхой сэдвийн ээлжит
хичээлийн арга зүйн шийдлийг хийх гэж
байгаа бол хичээлийн гол санаа буюу тухайн
хичээлийг амилуулж байгаа амин сүнс нь
кёзай болно. Кёзай гэдэг нь түүний санааг
олж, түүнийгээ хичээлийн өмнө бэлтгээд,
түүнийг хичээл дээр туршиж ажиглаад, дараа
нь хамтаар хэлэлцэж дахин дахин сайжруулж
“чулуу” болгож буй үнэт зүйл юм. Иймд
хичээлийн судалгааны хурлын илтгэлийн
гол цөм нь кёзай байж чадвал илтгэл илүү
өгөөжтэй болно.
Кёзайг амилуулахын тулд хичээлийн мэдлэг
бүтээх алхам, түүнтэй уялдаа холбоо бүхий арга
зүйг төлөвлөх, хэрэглэгдэхүүн боловсруулах зэрэг

6. 9САЙН ХИЧЭЭЛ
Хүснэгт 1. Хичээлийн мэдлэг бүтээх алхам ба хүрэх үр дүн
Хичээлийн мэдлэг бүтээх
алхам, асуулт
Хүрэх үр дүн
Эрэл хайлтын асуулт
дэвшүүлэх:
Ундаа яагаад шүдийг
цоолсон бэ?
Өмнөх хичээлээр хүчиллэг, суурьлаг шинжийг үзсэн. Ийм учраас Кока кола
ундаа уусны дараа шүд цоорч буй бичлэг үзүүлж, өмнөх мэдлэг, ойлголтод
нь үндэслэн шалтгааныг нь тайлбарлуулна. Сурагчдад химийн бодис болох
газ ихтэй, чихэр ихтэй учраас шүдэнд наалдаж, хүчиллэг шинжтэй гэсэн
хариултуудыг түгээмэл өгдөг. Хичээлийн төгсгөлд сурагчид кока кола ундаан
дотор хүчиллэг шинжийг үүсгэдэг химийн бодис агуулагддаг учраас шүдийг
цоолдог болохыг өөрсдөө олж нээнэ.
Таамаглал дэвшүүлэх:
Ундааны хүчиллэг шинжийг
бууруулах ямар боломж
байна вэ?
Ундаа хүчиллэг шинжийг бууруулах боломжийг /хүчиллэг+хүчиллэг, хүчиллэг+
суурьлаг, хүчиллэг+саармаг гэсэн 3 хувилбар гарна./ өмнөх мэдлэг ойлголтод
үндэслэн таамаглана. Сурагчдын гаргаж буй бүх хувилбараар туршилтыг
хийнэ. Дараах чиглүүлэх асуултыг асууж, өмнөх мэдлэгтэй нь холбож болно.
Хэрвээ хүчиллэг шинж чанартай лимон жимсийг колан дээр нэмэхэд яах болоо?
Эсвэл сода нэмбэл юу болох вэ? Та нар юу гэж бодож байна?
Туршилтын санаа гаргах:
Ундааны хүчиллэг шинж
буурсан гэдгийг яаж мэдэх
вэ?
Туршилт төлөвлөх: Яагаад
энэ багажийг сонгосон бэ?
Хүчиллэг шинж буурч буйг илрүүлэгчийн өнгөний өөрчлөлтөөр тодорхойлох
учраас “ундааны хүчиллэг шинжийг туршилт эхлэхээс өмнө, туршилтын дараа
илрүүлэгчээр үзэж хэмжинэ” гэсэн санааг сурагчдаар гаргуулна.
6-р ангийн сурагчдын хувьд туршилтыг төлөвлөх чадвар нь харьцангуй
төлөвшөөгүй байдал ажиглагдсан учраас туршилтын төлөвлөлтөөс тухайн
багажийг сонгож буйн шалтгааныг тайлбарлуулах нь химийн багаж, хэрэгслийг
сонгох, хэрэглэх чадвар төлөвшихөд хувь нэмэр оруулна.
Туршилтын үр дүнг
илэрхийлэх: Туршилтын үр
дүнд юу ажиглагдсан бэ?
Сурагчид таамаглах алхамд гаргасан бүх хувилбараар туршилтыг гүйцэтгэж,
аль тохиолдолд нь хүчиллэг шинж нь буурч буйг индикатораар хэмжин
тогтооно. Хүчиллэг + суурьлаг, хүчиллэг+ саармаг тохиолдолд хүчиллэг шинж
буурч байгааг тогтооно.
Туршилтын үр дүнг
химийн мэдлэгээ ашиглан
тайлбарлах: Ямар арга
хэрэглэхэд ундааны
хүчиллэг шинж буурсан бэ?
Яагаад вэ?
Сод нэмэх, ус нэмэхэд ундааны хүчиллэг шинж буурч буйн шалтгааныг сурагчид
ахуйн хэл дээр дараах байдлаар тайлбарлана.
• Хүчиллэг ба суурьлаг шинж чанар нь харилцан эсрэг шинж чанар учраас
• Хүчиллэг шинжтэй бодис материал дээр саармаг шинжтэй бодис нэмэхэд
хүчиллэг шинж нь багасна. Энэ нь элсэн чихэртэй усанд ус нэмхээр чихрийн
амт буурдагтай ижил.
Таамаглал ба туршилтын үр
дүнг харьцуулах:
Яагаад сод нэмэх, ус нэмэхээс бусад тохиолдолд хүчиллэг шинж чанар
буураагүй болохыг тайлбарлаж, сод, ус нэмэх таамаглал нь батлагдсан тухай
хэлэлцэнэ. Тухайлбал: Хүчиллэг шинж чанартай ундаан дээр хүчиллэг шинж
чанартай лимоныг нэмбэл хүчиллэг шинж чанар нь өснө гэх зэргээр.
Нарийвчлах /Эрэл хайлтын
асуултын тайлал/:
Энэ үзэгдлийг юу гэж
нэрлэх вэ?
Яагаад ундаа шүдийг
цоолсон бэ?
Саармагжих үзэгдэл гэсэн ойлголт ухагдахууныг сурагчдад тайлбарлана.
Сурагчдаар өөрсдөөр нь саармагжих үзэгдэл гэдэг нэршлийг гаргуулна.
Ундаанд хүчиллэг шинж чанарыг үүсгэдэг химийн бодис агуулагдаж байгаа
учраас ундаа шүдийг цооллоо гэсэн дүгнэлтийг сурагчдаар хийлгэнэ(эрэл
хайлтын асуултын тайлал).
Үнэлэх: Ундаа уусны дараа
шүдээ цоорохоос хэрхэн
хамгаалах вэ? Үндэслэлээ
тайлбарлана уу?
Өмнөх алхмуудад үзсэн мэдлэг чадвартайгаа холбон сурагчид шүдээ угаах
болон содаар, эсвэл усаар амаа зайлна гэдгийг үндэслэтэй нь тайлбарлана.
Мөн дараах асуултаар үнэлгээ хийж болно. Үүнд:
• Туршилтад хэрэглэж буй содны хэмжээг ихэсгэвэл яах бол? Багасгавал
ямар өөрчлөлт ажиглагдах вэ? Яагаад?
УНДААНЫ ХҮЧИЛЛЭГ ШИНЖИЙГ
БУУРУУЛЖ БОЛОХ УУ?
Хичээлийн товч танилцуулга: Энэхүү хичээл нь шинжлэх ухаанч арга барилыг тусгасан,
бэлтгэл судалгааны үндсэн дээр боловсруулагдсан, мэдлэг бүтээх алхам тус бүр нь асуудал
шийдвэрлэхэд дэмжлэг үзүүлж байгаа, сурагч өөрөө мэдлэгийг бүтээж буй сайн ээлжит
хичээлийн нэг юм. Хичээлийн гол санаа нь сурагчид “Кока кола ундаа уусны дараа шүдээ
хамгаалах аргыг химийн шинжлэх ухааны саармагжих үзэгдэл дээр тулгуурлан олж нээх”
явдал юм. Кока кола ундааны pH нь тогтмол 2 байдаг, сурагчид түгээмэл хэрэглэдэг учраас
сонгосон болно. Хичээлийн алхам тус бүр, хүрэх үр дүнг хураангуйлан тайлбарлая.
БАГШИЙНМЭРГЭЖИЛДЭЭШЛҮҮЛЭХИНСТИТУТ
60ЖИЛ
БАГШИД ТУСАЛЪЯ8
Судалгааны ажил Тайлбар, сайжруулах санал
Үндэслэл
Математик болон физикийн
судлагдахуунд хүснэгтэн мэдээллийг
графикаар илэрхийлэх, графикаар
өгөгдсөн мэдээллийг уншиж шинжлэх
чадвар нь эхний тулгарч буй
бэрхшээл байсан учир бид хичээлийн
судалгаагаа физикийн хичээл дээрх
графикийн хэрэглээ дээр тулгуурлан
“График шинжлэх“ гэсэн ерөнхий
сэдвийн дор явууллаа.
Сайжруулах санал: Сурагчдын хувьд мэдээллийг
графикаар илэрхийлж, түүнийг шинжлэх чадвар
нь сул (сурагчдаа судалсан үр дүн, оношилгоонд
үндэслэх), физик болон математикийн хичээлд
энэхүү чадвар нь сурагчдад төлөвших ёстой
суурь чадвар (яагаад энэ чадварыг сонгон
авсанаа тайлбарлах) байгаа учраас энэхүү
сэдвийг сонгон авлаа.
Зорилго
Физикийн хичээл дээр тулгардаг
математик чадвартай холбоотой зарим
бэрхшээлийг хичээлийн залгамж
холбоонд суурилсан хичээлийн
судалгаагаар хамтран шийдвэрлэхийг
зорилоо.
Энэхүү судалгааны ажилд математикийн
хичээлтэй холбогдож буй чадварыг судалж,
физикийн хичээлээр туршсан үр дүнг
танилцуулж байсан. Математик ба физикийн
хичээл дээр хамтарсан судалгаа хийсэн үр дүнг
танилцуулаагүй учраас зорилгын томьёоллыг
судалгааны ажлын үр дүнгээс дараах байдлаар
сайжруулах боломжтой юм.
Сурагчдын график шинжлэх чадварыг
дээшлүүлэх
Үр дүн
Суурь боловсролын хүрээнд хичээл
хоорондын агуулгын залгамж холбоо
тодорхойлсон
Тодорхой сэдэв бүрээр суурь чадвар
чадамж болон гүнзгийрэх чадваруудыг
илрүүлсэн.
Залгамж холбоог тооцсон харицан
хамаарал бүхий сургуулийн хөтөлбөр
боловсруулсан.
Судалгааны ажилд бичигдсэн байдлаас харахад
физикийн хичээл дээр тулгардаг нэг бэрхшээл
бол графикаар илэрхийлэх, түүнийг шинжлэх
чадвар, иймээс үр дүн нь энэхүү чадварт ямар
өөрчлөлт гарч, хөгжүүлж буйг харуулж, нотлох
явдал юм. Сурагчдын график байгуулах шинжлэх
чадвар нь ямар түвшнээс ямар түвшинд хүртлээ
өөрчлөгдсөн гэдгийг үр дүнд тусгах хэрэгцээтэй
юм.
Дүгнэлт
Агуулгын залгамж холбоог сургуулийн
хөтөлбөрт тусгаснаар судлагдахуун
хоорондын чадварын интеграци
бий болж хүүхдийн цогц чадамжийг
дэмжиж болно.
Судлагдахуун хоорондын чадварын интеграцийг
судалж, тухайлбал математик, физикийн хичээл
дээр график байгуулах, шинжлэх чадварын
холбоог судалж, хичээл тус бүрээр энэхүү
чадварыг дэмжих хичээл үйл ажиллагааг
хэрэгжүүлж, сурагчдын чадварын өөрчлөлтийг
хэмжээсжүүлсэн нөхцөлд энэхүү дүгнэлтийг
бичих нь оновчтой юм. Нөгөө талаас хүүхдийн
цогц чадамж гэдэг нь хэт ерөнхий, цогц ойлголт
юм. Гэвч энэхүү судалгааны ажилд физикийн
хичээл дээр туршсан үр дүнг танилцуулж
байсан учраас сурагчийн чадварын өөрчлөлтөөс
үндэслэж, дүгнэлт бичих нь оновчтой юм.
Та бүхэнд амжилт хүсье!
Зөвлөмж бэлтгэсэн:
Н.Оюунцэцэг, МУИС, ШУС, химийн тэнхмийн доктор, профессор
М.Ганбат, МУИС, ШУС, физикийн тэнхмийн ахлах багш
Ш.Оюунцэцэг, БМДИ, ХНХУСА-ны дарга
Ж.Энэбиш, БМДИ, БУСА, химийн сургалт хариуцсан арга зүйч
Э.Даваахүү, БМДИ, СӨБББСА, байгалийн ухааны сургалт хариуцсан арга зүйч

7. 11САЙН ХИЧЭЭЛ
Асуултын
боловсруулалт
Сурагчид хүчиллэг
шинжийг бууруулахад
сод, чихэр нэмнэ гэсэн
санааг гаргахгүй нөхцөлд
өмнөх хичээлийг сэргээн
санах байдлаар санааг
гаргуулахаар төлөвлөж
заасан.
Өмнөх хичээлээс
сэргээн сануулах
байдлаар гаргах нь
санааг шууд хэлж
өгсөнтэй ижил юм.
Иймээс асуултаар чиглүүлж, санааг
гаргах байдлаар төлөвлөсөн. Жишээ нь:
Сурагч сахар нэмэх, сод нэмэх гэсэн
санааг гаргаагүй нөхцөлд дараах
асуултуудыг асууна.
Хэрвээ хүчиллэг шинж чанартай лимон
жимсийг колан дээр нэмэхэд яах болоо?
Эсвэл сода нэмбэл юу болох вэ? Та нар
юу гэж бодож байна? гэсэн асуултуудыг
асууж, эргэцүүлэн бодох үйл хийлгэнэ.
Сурагчдын
санааг
хичээлд
тусгасан
байдал
Таамаглах алхамд дэвшсэн
санаануудаас заримыг
нь ашиглах байдлаар
төлөвлөсөн.
Сурагчид
бүх санаагаа
туршсанаар илүү
итгэл үнэмшилтэй
болно.
Сурагчдын гаргасан бүх санааг турших
байдлаар /4 туршилт/ бэлтгэн баг тус
бүрээр хийлгэж байгаа болно.
БАГШИЙНМЭРГЭЖИЛДЭЭШЛҮҮЛЭХИНСТИТУТ
10
САЙНХИЧЭЭЛ
Хөтөлбөрийг зааж турших явцад сурагчдын гаргасан шинэ санаа, ойлголтыг ашиглан сайжруулалт хийсэн
зарим зүйлийг хураангуйлан дурдья. Үүнд:
Хүснэгт 2. Хичээлийн хөтөлбөрийг сайжруулсан байдал
Чиглэл Төлөвлөлт Ажиглалт Сайжруулсан нь
Шинжлэх
ухаанч
арга барил
тусгасан
байдал
Эхний төлөвлөлтүүдэд
хичээлийг ахуй амьдралын
тулгамдсан асуудлыг
тодруулж, химийн
хүчил суурьтай холбон
саармагжих үзэгдлийг
тодорхойлуулах байдлаар
төлөвлөсөн.
6-р ангийн
түвшинд химийн
хүчил, суурьтай
материалын
шинжийг холбон
тодорхойлох нь
агуулгын багтаамж
өндөртэй байсан.
Иймээс материал, юмсын шинж чанарт
үндэслэн саармагжих үзэгдлийг сурагчид
өөрсдөө гарган, шүдээ хамгаалахтай
холбон асуудлыг шийдвэрлэх байдлаар
сайжруулсан.
Ээлжит хичээлийг боловсруулсан
багийнхан, мөн хөтөлбөрийн сайжруулалт,
хичээл заах зохион байгуулалт, ээлжит
хичээлийн гол санааг гаргасан багш нар болон
зөвлөмж, зөвлөгөө авч, сайжруулсан багш нарт
талархсанаа илэрхийлж байна.

8. 13САЙН ХИЧЭЭЛ
СУУРЬ БОЛОВСРОЛЫН ШИНЭЧИЛСЭН ХӨТӨЛБӨРӨӨР ЗУРГАА ДУГААР АНГИД ЗААХ ХИМИЙН
ХИЧЭЭЛИЙН ТӨЛӨВЛӨЛТ
Бүлэг сэдэв: Х.6.3 Mатериалын өөрчлөлт
Нэгж хичээлийн сэдэв: Саармагжих үзэгдэл болон түүний зарим хэрэглээ
Ээлжит хичээлийн сэдэв: Ундааны хүчиллэг шинжийг бууруулж болох уу
Анги: 6в Хугацаа: 40 минут
Суралцахуйн
зорилт
C_6_3_2. Саармагжих үзэгдэл ба түүний зарим хэрэглээг танин мэдэх
Суралцахуйн
үр дүн
Хүчиллэг ба суурилаг шинж чанартай материалыг холих үед саармаг шинжтэй
болдог.
Саармагжих үээгдлийг өдөр тутмын амьдралд хэрэглэх. Жишээ нь: Хүнсний
бүтээгдэхүүн хэрэглэсний дараа тухайн бүтээгдэхүүний шинж чанарт үндэслэн
содаар, амаа усаар зайлах, шүдээ угаах гэх мэтээр шүдээ өвчлөхөөс хамгаалах.
Ялгаатай
байдал
Ялгаатай байдлыг тусгах. Үүнд:
• Туршилтын зааврыг уншиж бие даан туршихдаа сул байгаа сурагчид багийн хөтөч
болон хосоосоо асууж дэмжлэг авна.
• Туршилтын үр дүнг нэгтгэх хуудсан дээр хэрхэн ажиллахад эргэлзэж байгаа
сурагчид багийн хөтөч сурагчаас болон хосоосоо асууж дэмжлэг авна.
Өмнөх
төсөөлөл
• Хүчиллэг, саармаг, суурилаг шинж чанар
• Шинж чанарыг илрүүлэгчээр тодорхойлох
• Ундааны ашигтай ба сөрөг нөлөөний талаарх ахуй амьдралаас олж авсан өмнөх
төсөөлөл
ЯВЦ: Хичээлийн төлөвлөгөө (5E загвар)
Үешат
Хугацаа
Суралцах үйл
Суралцагчийн өгөх
боломжит хариу
Анхаарах зүйлс
Оролцох
10Мин
Үйл 1: Сэдэлжүүлэх
Одоо та бүхэнд кока кола
дотор шүд хийсэн туршилтын
бичлэг үзүүлье
What happens to a tooth if
you leave it in Soft Drink
for 24 hours видео бичлэг
үзүүлнэ (https://www.youtube.
com/watch?v=8ANWDrRd-IQ)
Үйл 2: Эрэл хайлтын асуулт
дэвшүүлэх:
Асуулт 1: Ундаа яагаад
шүдийг цоолсон вэ? самбарт
асуултыг бичнэ.
Багаар ярилцуулаад 1
минутын дараа баг бүрийн 2
дугаар гишүүнээс хариултыг
авч, давхцаагүй санаа тус
бүрийг самбарт тэмдэглэнэ.
Асуулт 2: Ундааны хүчиллэг
шинжийг яаж мэдэх вэ?
Анги нийтээс хариултыг авна.
Сурагчдаар хосоороо
ундааны хүчиллэг шинжийг
илрүүлэгчээр тодорхойлуулна.
Хүчиллэг шинжтэй учраас
шүдийг цоолсон
Чихэр ихтэй болохоор
шүдэнд наалдаж
харлуулсан
Химийн бодис буюу хий
(газ) ихтэй учраас шүдийг
цоолсон
Ундаа өнгө, амт оруулагч
химийн бодистой тул
харлуулсан
Хүчиллэг шинжийг
тодорхойлохдоо илрүүлэгч
ашиглана.
Сурагчдад илрүүлэгч аваад
хосоороо ундааны хүчиллэг
шинжийг тодорхойлно
Сурагчид илрүүлэгчийн
үзүүлсэн өнгөтэй ижил
өнгийн цаасыг багийн
дүгнэлтийн хуудсан дээр
наана
Сурагчдын хариултыг бүтэн
өгүүлбэрээр тайлбарлуулж,
ялгаатай тайлбар бүрийг багш
самбарт тэмдэглэнэ.
Энэ хэсэгт өмнөх хичээл
дээр үзсэн ундаа хүчиллэг
шинж чанартай гэдгээ батлах
туршилтыг хийж байна.
БАГШИЙНМЭРГЭЖИЛДЭЭШЛҮҮЛЭХИНСТИТУТ
12
САЙНХИЧЭЭЛ
Туршилтын үр дүн: Туршилтын үр дүнд юу ажиглагдсан бэ?
Ус нэмэх:
Сод нэмэх:
Сахар нэмэх:
Халаах:
Сэгсрэх:
Самбар төлөвлөлтийг хичээлийн үйл ажиллагаатай холбон дараах байдлаар сайжруулсан.
Бүдүүвч 1. Хичээлийн самбар төлөвлөлт
Яагаад шүд цоорсон бэ?
улаан Улбар шар
улаан
улаан
Өнгөний
өөрчлөлтгүй
Ногоон
Ундааны хүчиллэг
шинжийг бууруулах ямар
боломж байна вэ вэ?
Ямар арга хэрэглэхэд ундааны хүчиллэг шинж буурсан бэ?
Яагаад вэ?
Энэ үзэгдлийг юу гэж нэрлэх вэ?
Яагаад ундаа шүдийг цоолсон бэ?
• Хүчиллэг шинж ихтэй
• Чихэрлэг, газтай
• Хүчиллэг шинж ихтэй
химийн бодис агуулсан
• Хүнсний будагч бодистой
• Ус нэмэх: Саармаг шинж
чанартай учраас
• Сод нэмэх: Суурьлаг
шинж чанартай
• Сахар нэмэх: Исгэлэн амт
нь буурна
• Халаах: Газ нь арилж,
хүчиллэг шинж нь буурна
• Сэгсрэх: Газ нь багасаж,
чихэрлэг амттай болно
• Сод нэмэхэд саармаг болж хүчиллэг шинж буурсан /хүчиллэг
+суурьлаг/
• Ус нэмэхэд хүчиллэг шинж буурсан. / хүчиллэг +саармаг /
• Яагаад гэвэл....................................................................
• Хүчиллэг ба суурьлаг шинж чанар нь харилцан эсрэг шинж чанар
учраас
• Хүчиллэг шинжтэй бодис материал дээр саармаг шинжтэй бодис
нэмэхэд хүчиллэг шинж нь багасна. Энэ нь элсэн чихэртэй усанд
ус нэмэхээр чихрийн амт буурдагтай ижил.
Сурагчдаас аль таамаглал нь зөв байсныг яриулж, бусад
тохиолдолд яагаад хүчиллэг шинж буураагүй тухай хэлэлцэнэ.
• Саармагжих үзэгдэл: Хүчиллэг шинж чанартай бодис, материал
дээр суурьлаг шинж чанартай бодис материалыг нэмэхэд
саармагжина.
Багшид анхааруулах
зүйл: Саармагжих
үзэгдэл нь хүчиллэг
ба суурьлаг шинж
чанартай материалыг
ямар харьцаагаар
авахаас хамаарна. Энэ
туршилтад саармагжих
үзэгдлийн оптималь
нөхцлийг тогтоосон.
Иймээс содны
хэмжээг нэмбэл яах
вэ? гэсэн асуултаар
содны хэмжээнээс
хамаарч буйг
сурагчдаар гаргуулахад
анхаараарай.
• Ундаанд хүчиллэг шинж чанарыг үүсгэдэг химийн бодис
агуулагдаж байгаа учраас ундаа шүдийг цооллоо. /Шошгыг
ашиглаж болно./

9. 15САЙН ХИЧЭЭЛ
Нарийвчлах
5
Үйл 6. Хэлэлцүүлэг
• Ямар арга хэрэглэхэд
ундааны хүчиллэг шинж
буурсан бэ?
• Яагаад сод нэмэхэд ундаа
саармаг шинжтэй болсон
бэ?
• Суурилаг материалыг
хүчиллэг материалтай
холих үед саармаг
шинжтэй болж байгаа
энэ үзэгдлийг юу гэж
нэрлэвэл тохиромжтой
вэ? (Хүчиллэг материалыг
суурилаг материалтай
холиход саармагжина. )
Ус нэмэхэд хүчиллэг шинж
буурсан.
Сод нэмэхэд ундаа саармаг
шинжтэй болсон
Сод суурилаг шинжтэй
учраас хүчиллэг ундааг
саармаг болгож байна.
Саармагших
Уусах
Саармагжих
Үнэлэх
5
Үйл 7. Мэдлэгээ хэрэглэх:
Ундаа уусны дараа шүдээ
цоорохоос хэрхэн хамгаалах
вэ?
Үндэслэлээ тайлбарлана уу?
Хичээлийн эцэст явцын
үнэлгээг алтан хонх хэлбэрээр
явуулна
Гэрийн даалгавар:
• Лабораторийн хүчил суурийг
холих үед саармагжих болов
уу?
• Саармагжсан эсэхийг шалгах
туршилтыг хэрхэн явуулахыг
төлөвлөж ирнэ үү?
Содтой усаар зайлна
Усаар зайлна
Шүдээ оогоор зайлах буюу
угаана
Үндэслэлээ тайлбарлана
Сурагчид өөрийгөө үнэлнэ
Хөтөлбөр боловсруулсан: 28 дугаар сургуулийн химийн багш П.Байгалмаа
БСШУЯ-ны хэрэгжилтийн багийн зохицуулагч Ж.Батхишиг
Зөвлөгөө өгч, сайжруулсан: Химийн шинэчилсэн хөтөлбөрийн багийн ахлагч Г.Баярмаа
МУИС-ийн БУС-ийн химийн тэнхмийн багш Ч.Нямгэрэл
БМДИ-ийн химийн сургалт хариуцсан арга зүйч Ж.Энэбиш
Хамтран ажилласан: 115-р сургуулийн химийн багш Т.Батцэцэг
20-р сургуулийн химийн багш С.Уранчимэг
“Эрдмийн өргөө” ЦС-иийн химийн багш Б.Мөнхтуяа
44-р сургуулийн химийн багш Ж.Энхзул
Монгени ЦС-ийн химийн багш С.Анхзаяа
21-р сургуулийн химийн багш Л.Чимэдбавуу
1-р сургуулийн химийн багш Б.Батцэцэг
6-р сургуулийн химийн багш Ө.Батчимэг
БАГШИЙНМЭРГЭЖИЛДЭЭШЛҮҮЛЭХИНСТИТУТ
14
САЙНХИЧЭЭЛ
Шинжлэнсудлах(оролдох)
10мин
Үйл 3. Таамаглал дэвшүүлэх
Асуулт 3: Ундааны хүчиллэг
шинжийг бууруулах ямар
боломж байна вэ? Яагаад?
Самбарт тэмдэглэнэ.
Багаар ярилцуулаад 1
минутын дараа баг бүрийн 3
дугаар гишүүнээс хариултыг
авч, давхцаагүй санаа
тус бүрийг багш самбарт
тэмдэглэнэ. Өөр санал байгаа
эсэхийг тодруулна.
Үйл 4. Таамаглалаа шалгах
туршилтыг төлөвлөж гүйцэтгэх
Асуулт 4. Яагаад энэ багажийг
сонгосон бэ?
• Сурагчдад туршилтын
зааврыг унших
даалгавар өгнө.
• Хэрэглэгдэх багаж
хэрэгслийг сонгуулна
• Багаж сонгосон
үндэслэлийг
тайлбарлуулна.
Өөрсдийн дэвшүүлсэн
таамаглалыг 1а-е хүртлэх 6
туршилтаар батална.
• Ус саармаг болохоор
ундааг саармаг болгоно.
• Ундаанд сахар нэмэхэд
исгэлэн амт байхгүй
болно. Иймд хүчиллэг
шинж буурна.
• Суурилаг шинжтэй сод
нэмэх үед ундааны
хүчиллэг шинж буурна.
• Халаахад эсвэл хөргөхөд
ундааны газ (хий) нь
багасч хүчиллэг шинж
буурна
• Сэгсрэхэд ундааны газ
(хий) нь багасч хүчиллэг
шинж буурна.
Хөтөч сурагч туршилтын
зааврыг тараан өгч, багийн
бүх сурагчид өөрсдийн
хийх туршилтын заавартай
танилцана.
Сурагчид зааврыг уншаад
туршилтанд шаардлагатай
багажийг сонгон авч
үндэслэлийг тайлбарлана.
Туршилтын өөрчлөлтийг
ажиглан дүгнэлтээ ажлын
хуудсан дээр бичнэ.
• Сурагч бүр багийн
ажлын хуудасны
дүгнэлт хэсэгт өөрийн
дүгнэлтийг бичиж,
илрүүлэгчид өгсөн
өнгөтэй ижил өнгийн
цаасыг сонгон,
туршилтын дараах
хэсэгт наана.
Энэ хэсэгт сурагчид ус нэмэх,
сахар нэмэх, сод нэмэх,
сэгсрэх, хөргөх, халаах гэсэн
таамаглалыг дэвшүүлэх бөгөөд
эдгээр таамаглалын үндэслэлийг
нь сурагчдаар тайлбарлуулж,
самбарт тэмдэглэл хийнэ.
Хэрэв сод нэмэх, ус нэмэх гэсэн
санааг сурагчид гаргахгүй
бол дараах асуултыг асууж,
бодуулах байдлаар таамаглалыг
бүрэн гүйцэд гаргуулна.
• Хэрвээ хүчиллэг шинж
чанартай лимон жимсийг
колан дээр нэмэхэд яах
болоо?
• Эсвэл сода нэмбэл юу
болох вэ? Та нар юу гэж
бодож байна?
Сурагчдын дэвшүүлсэн бүх
таамаглалыг шалгах туршилтын
хэрэглэгдэхүүн, материалыг
бэлтгэсэн байна. 10 мл кола
ундаан дээр 0.05г орчим сод
нэмэхэд саармагжих бөгөөд
үүнээс илүү хэмжээтэй сод
нэмбэл суурьлаг шинж чанартай
болно. Багш урьдчилан
энэхүү туршилтыг хийж үзэх
шаардлагатай.
1а туршилт: Ус нэмж, хүчиллэг
шинж чанарыг бууруулах
таамаглалыг шалгах туршилт
1б туршилт: Сод нэмж хүчиллэг
шинж чанарыг бууруулах
таамаглалыг шалгах туршилт
1в туршилт: Сахар нэмж
хүчиллэгийг бууруулах
таамаглалыг шалгах туршилт
1г туршилт: Ундааг халааж,
хүчиллэгийг бууруулах
таамаглалыг шалгах туршилт
1д туршилт: Ундааг сэгсрэрч
хүчиллэгийг бууруулах
таамаглалыг шалгах туршилт
1е туршилт: Ундаанд мөс нэмж,
хүчиллэгийг бууруулах туршилт
Индикаторын цаасанд үзүүлсэн
өнгөтэй ижил өнгөтэй цаасыг
урьдчилан бэлтгэсэн байна.
Тайлбарлах
5
Үйл 5. Туршилтын үр дүнгээ
танилцуулах, тайлбарлах
Сурагчид өөрсдийн багийн
гаргасан дүгнэлтүүдийг
самбарт байрлуулна.
Багийн 4-р гишүүн багийн
ажлын танилцуулга хийхийг
хүснэ.
Хөтөч сурагч багийн
туршилтын үр дүнг нэгтгэх
цаасан дээр илрүүлэгчийн
өнгөтэй ижил цаасыг
гишүүдээр сонгуулж
наалгана.
Таамаглал батлагдсан
эсэхээ багууд танилцуулна.
Эхний багийн гишүүний
тайлбар, дүгнэлтийг сонсоод
давхцаагүй, өөр гарсан
туршилтын үр дүн байгаа
эсэхийг тодруулна.

10. 17ЗӨВЛӨХ БАГШ
өөрийн идэвхтэй үйл ажиллагаагаар мэдлэгээ
бүтээх замаар оюуны чадвараа хөгжүүлэх, харин
сургахын мөн чанар нь даалгаврыг хэрэгжүүлэх
явцад суралцагчийн оролцоог хангаж, суралцах
үйлийг дэмжихэд чиглэсэн үйл ажиллагааны орчин
бүрдүүлэхэд оршино (1 дүгээр зураг).
1. Бидний боловсруулж туршсан энэхүү
арга зүйд даалгаврыг дараах 2 зорилгоор
боловсруулан хэрэгжүүлж, үр дүнг нь үнэлдэг.
Үүнд: Суралцагчдын судлагдахууны агуулгад
боловсруулалт хийх оюуны чадварыг хөгжүүлэх
2. Суралцагчдын идэвхтэй оролцоог хангаж,
суралцах үйлийг дэмжих
1 дүгээр зураг. Даалгавар бол хэрэглэгдэхүүн ч мөн,
үйл ажиллагаа ч мөн
Товчхондоо суралцахуй дахь даалгавар
бол суралцагчдын оюуны чадварыг илрүүлэх,
хөгжүүлэх, үнэлэх зориулалт бүхий хэрэглэгдэхүүн
ба түүнийг хэрэгжүүлэхэд чиглэгдсэн багш,
суралцагчдын хамтын үйл ажиллагааны шүтэн
барилдлага байдлаар хэрэгждэг үйл явц юм.
Үндсэн хэсэг: Энэхүү арга зүйн мөн чанарыг
“Суралцагчдын оролцоог хангах”, “Суралцах үйлийг
дэмжих” гэсэн хоёр гол санаа тодорхойлдог.
СУРАЛЦАГЧДЫН ОРОЛЦООГ ХАНГАХ
Суралцагчид судлагдахууны агуулгад
боловсруулалт хийхийн тулд эхлээд багшийн
дамжуулж буй мэдээллийг өөрт нь давамгайлж буй
мэдээллийг хүлээн авах хэв шинжид тулгуурлан
хүлээн авдаг. Ингэхдээ багшийн дамжуулж буй
мэдээллийг харах, сонсох, биеэр үйлдэх замаар
гээд цогц байдлаар хүлээн авч чадвал суралцагчид
тухайн мэдээллийн талаар бүрэн гүйцэд төсөөлөлтэй
болно (2 дугаар зураг).
Гэхдээ суралцагчдын анхаарлын төвлөрлийг
аль болох удаан хугацаанд тогтвортой байлгах
үүднээс багш мэдээллээ тухайн суралцагчдад
илүү давамгайлж байгаа хэв шинжээс нь эхэлж
дамжуулах хэрэгтэй. Жишээ нь тухайн суралцагчдад
мэдээллийг хүлээн авах хэв шинжүүд харах, сонсох,
биеэр үйлдэх гэсэн эрэмбэтэйгээр давамгайлж
байсан бол багш зурагт үзүүлэн, дүрс бичлэг
эхэлж үзүүлээд тайлбар яриагаар үргэлжлүүлж,
эцэст нь биеэр үйлдэх хэлбэрийн үйл ажиллагааг
хэрэгжүүлнэ гэсэн үг.
2 дугаар зураг. Даалгавар бол хэрэглэгдэхүүн ч мөн,
үйл ажиллагаа ч мөн
Ийнхүүдаалгаврыгтавиххэлбэрээсуралцагчдад
давамгайлж буй мэдээллийг хүлээн авах хэв
шинжид тохируулж байгаа явдал нь үнэндээ багш
дамжуулах гэж буй мэдлэгийнхээ гадаад тавилын
хэлбэрийг дотоод тавилын хэлбэртэй ойролцоо
болгож байгаа хэрэг юм. Ингэснээр суралцахуй
дахь суралцагчдын оролцоог хангахад чиглэсэн
эхний алхам хийгдлээ.
Ийнхүү суралцагчид тухайн даалгаврын
талаар бүрэн гүйцэд төсөөлөл авсны дараа
түүнийг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны хэлбэрийг
мөн л суралцагчдад давамгайлж буй мэдээлэлд
боловсруулалт хийх хэв шинжид (Идэвхтэн,
Эргэцүүлэн бодогч, Онолч, Прагматикч) тохируулах
хэрэгтэй болдог. Мэдээлэлд боловсруулалт хийх
эдгээр хэв шинжүүдийн аль алин нь суралцагч
бүрт ямар нэг хэмжээгээр байдаг учраас багшийн
үйл ажиллагаанд туршилт, ажиглалт хийж баримт
бүрдүүлэх, хоорондоо харилцаж санаа бодлоо
солилцох, баримтуудын талаар эргэцүүлэн бодох,
шинэ санаанууд гаргах, логик бүтцэд оруулах,
хийсвэр төсөөлөл, загвар бүтээх зэрэг үйл
ажиллагаанууд бүгдээрээ багтсан байх хэрэгтэй
гэсэн үг. Иймд багш энэ тохиолдолд багаар ажиллах
зохион байгуулалтын хэлбэрийг сонговол илүү
тохирно. Ингэхдээ мэдээлэлд боловсруулалт хийх
тухайн хэв шинж бусдаасаа хүчтэй давамгайлж
байгаа төлөөлөл бүрээс баг тус бүрт орсон байхаар
тооцвол багийн гишүүн бүр өөрийн хэв шинжид
тохирсон үйл ажиллагаанууд дээр давамгай
оролцоотой байж чадна. Мөн давамгайлал өндөр
байгаа хэв шинжид тохирох даалгавруудын жинлэх
хувийг өндөр байлгахад анхаарах хэрэгтэй.
Ингэснээр суралцахуй дахь суралцагчдын оролцоог
хангахад чиглэсэн хоёр дахь алхам хийгдлээ.
Товчхондоо энэхүү арга зүйд суралцагчдын
оролцоо хангагдсан байдлыг дараах 2 шалгуур
үзүүлэлтээр илрүүлж үнэлдэг. Үүнд:
1. Даалгаврын тавилын хэлбэр суралцагчдад
давамгайлж буй мэдээллийг хүлээн авах хэв
шинж-д тохирч байх
2. Даалгаврыг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны
хэлбэр суралцагчдад давамгайлж буй мэдээлэлд
боловсруулалт хийх хэв шинж-д тохирч байх
БАГШИЙНМЭРГЭЖИЛДЭЭШЛҮҮЛЭХИНСТИТУТ
16
ЗӨВЛӨХБАГШ
Хураангуй: Гадны удирдлагатай уламжлалт
багшлахуйг өөрийн удирдлагатай (Self-direct-
ed learning), өөрийн зохицуулалттай (Self-regu-
lated learning) суралцахуйн онолын үзэл санааг
үндэс болгон шинэчлэхийн тулд манай багш
нар сургалтын бүх асуудлыг өөрөө зохицуулж,
мэдээллийг өөрөө боловсруулан дамжуулж ирсэн
уламжлалт арга зүйгээсээ татгалзаж, суралцахуйн
бүхий л асуудалд сурч буй хүний идэвхтэй оролцоог
хангаж, түүнд мэдлэгээ өөрөө бие даан бүтээх
боломж олгосон орчинг цогцоор нь бүрдүүлэхэд
чиглэгдсэн шинэ арга зүйг эзэмших хэрэгтэй
байна. Гэтэл дараах хоёр асуудлыг хэрхэн шийдэх
талаар тэдэнд тодорхой үйлийн баримжаа байхгүй
байгаагаас болоод манай боловсролын салбарт
багшлахуйн тал дээр суралцахуйн гаралтанд
нөлөөлөхүйц дорвитой ахиц, үр дүн харагдахгүй
байгаа юм. Үүнд:
1. Суралцагчийн чадвар, чадамжийг илрүүлэх,
хөгжүүлэх, үнэлэх зорилгоор даалгавруудыг
хэрхэн боловсруулах
2. Боловсруулсан даалгавруудаа суралцагчийн
үйл төвтэй (Суралцагчид идэвхтэй оролцоотой
байж, суралцах үйл бүтээмж сайтай байх)
хэрэгжүүлэхийн тулд ямар хүчин зүйлүүдийг
хэрхэн тооцох
Тэгвэл энэ хоёр асуудлыг хэрхэн шийдэж болох
талаар багш нарт тодорхой үйлийн баримжаа
өгөх зорилгоор боловсруулсан “Даалгавраар
суралцагчдын оролцоог хангаж, суралцах
үйлийг дэмжих арга зүй”-г сургалтанд туршиж
үзэхэд гадны удирдлагатай уламжлалт арга зүйг
хэрэгжүүлснээс 3 дахин сайн үр дүн гарч байна.
Түлхүүр үг: Мэдээллийг хүлээн авах хэв шинж,
мэдээлэлд боловсруулалт хийх хэв шинж,
даалгаврыг тавих хэлбэр, даалгаврыг хэрэгжүүлэх
үйл ажиллагааны хэлбэр, оюуны чадвар, оюун
ухаан ажиллах цикл
Оршил: Суралцахуй бол дотоод мөн чанар
талаасаа хүний оюун ухаан судлагдахууны
агуулга (knowledge)-д боловсруулалт хийж
буй (processing) хийсвэр үйл явц, харин
гадаад үзэгдэл талаасаа суралцагчдын оюуны
чадварыг хөгжүүлэх зорилгоор өрнөж буй багш,
суралцагчдын харилцаа, хамтын үйл ажиллагаа
юм. Үнэндээ суралцагчийн оюун ухаан ямар
түвшинд ажиллаж байгааг бид зөвхөн багшийн
нөлөөлөлд түүний үзүүлж буй хариу үйлдлээр нь
л биежүүлж мэдэх боломжтой байдаг. Тэгэхээр
суралцахуй дахь багшийн нөлөөллийг даалгавар,
харин суралцагчийн хариу үйлдлийг даалгаврын
гүйцэтгэлтустусилэрхийлнэгэжүзвэлсуралцахуйг
бүхэлдээ даалгавраар дамжин хэрэгждэг үйл явц
гэж үзэж болно. Иймд суралцахуйд сурахын мөн
чанар нь суралцагч даалгавар гүйцэтгэх явцдаа
ДААЛГАВРААР
СУРАЛЦАГЧДЫН ОРОЛЦООГ
ХАНГАЖ, СУРАЛЦАХ
ҮЙЛИЙГ ДЭМЖИХ АРГА ЗҮЙ
Өмнөговь аймгийн Цогтцэций сумын 6-р сургуулийн зөвлөх багш Даваа
овогтой Батболд нь УБДС-ийг 1989 онд физик-математикийн багш мэргэжлээр
төгссөн.Боловсролынсалбарт27жилтасралтгүйажиллахдаатэрээрболовсролын
тогтолцоо, сургалтын хөтөлбөр, технологи зэргийг орчин үеийн нийгмийн эрэлт
шаардлагад нийцүүлэн шинэчлэх, сургалтын материаллаг, сэтгэл зүйн, үйлийн
орчныг цогцоор нь бүрдүүлэх, багшлах хүний нөөцийн бүтээх чадавхийг
ажлын байран дээр нь хөгжүүлэх, сургалтын үйл ажиллагаан дахь эцэг эхийн
оролцоог чанаржуулах, сургалтын байгууллагын бүтэц, менежментийг улам
бүр төгөлдөржүүлэх замаар сургалтын чанар, үр дүнг 2-3 дахин нэмэгдүүлэх
чиглэлээр эрэл хайгуул, судалгааны ажил хийж ирсэн. “Сургалтын технологийн
шинэчлэл”, “Сургалтын менежмент”, “Цогц чадамжид суурилсан бага, дунд
боловсролын шинэчилсэн стандарт”, “Суралцагчийн үйл төвтэй арга зүй”
гэх мэт боловсролын шинэчлэлтэй холбоотой ихэнх төсөл, хөтөлбөрүүдийг
үндэсний хэмжээнд хэрэгжүүлэх багийн бүрэлдэхүүнд орж ажилласнаас гадна
боловсролын онол, арга зүйн асуудлаар эрдэм шинжилгээний өгүүлэл, илтгэл,
ЕБС-ийн сурах бичиг, багшийн гарын авлага, зөвлөмж зэрэг нийт 30 гаруй
бүтээлийг хэвлүүлж, нийтийн хүртээл болгожээ.