1. გაკვეთილი № 13
საშინაო დავალების შემოწმება :
1.
2.
3. 14,35მოლი/ლ
4. 741,2მლ
5. V0 (O2) = 2,1ლ
ფოსფორი
ელემენტი ფოსფორი მოთავსებულია ელემენტთა პერიოდული სისტემის III
პერიოდის V ჯგუფში. რიგობრივი ნომერია 15. M (P) = 31გ/მოლი. ფოსფორის ატომის
აღნაგობა ასე შეიძლება გამოისახოს
ფოსფორი ავლენს –3, 0 +3, +5 დაჟანგულობის ხარისხებს. ის სამ და ხუთ ვალენტიანია.
ბუნებაში ფოსფორი გვხვდება ძირითადად ფოსფორიტებისა და აპატიტების სახით.
Ca3(PO4)2 → CaCl2 – აპატიტი
Ca3(PO4)2 → Ca(OH)2 – ფოსფორიტი
კალციუმის ფოსფატი შედის ძვლების შემადგენლობაში ნიადაგი ყოველთვის შეიცავს
გარკვეული რაოდენობით ფოსფორშემცველ ნაერთებს. მისი ნაკლებობისას
აუცილებელია ნიადაგში ე.წ. “ფოსფოროვანი სასუქების” შეტანა.
ფოსფორის მიღება ხდება კალციუმის ფოსფატის ქვიშასთან და კოქსთან შელღობისას
Ca3(PO4)2 + 3SiO2 → 3CaSiO3 + P2O5
P2O5 + 5C → 5CO + 2P
რეაქციის გაერთიანებული ტოლობაა:
Ca3(PO4)2 + 3SiO2 + 5C → 3CaSiO3 + 5CO + 2P
ფოსფორი სამ ალოტროპიულ სახეცვლილებას წარმოქმნის. ყველაზე აქტიურია
“თეთრი ფოსფორი” – თეთრი ფერის წყალში უხსნადი მყარი ნივთიერება. ოთახის
ტემპერატურაზე ჰაერზე თავისთავად აალდება. ამიტომ ინახავენ წყალში.
მომწამვლელია. იხსნება გოგირდნახშირბადში (CS2). მისი მოლეკულა ოთხატომიანია:
თეთრი ფოსფორი სიბნელეში ანათებს.
წითელი ფოსფორი შეიძლება მივიღოთ თეთრი ფოსფორის უჰაეროდ გახურებისას (t =
250-3000). მუქი წითელი ფერის ფხვნილია. თეთრ ფოსფორთან შედარებით
ნაკლებადაქტიურია. მომწამლელი არ არის. შავი ფოსფორი მიიღება თეთრი ფოსფორის
უჰაეროდ მაღალ წნევაზე გახურებისას.
(გადაკვეთის წერტილებში იგულისხმება ფოსფორის ატომები. როგორც ვხვდებით
თითოეული მათგანი სამვალენტიანია)

2. 2
ფოსფორის ქიმიური თვისებები
ფოსფორი აზოტთან შედარებით ძალიან აქტიურია. ის ადვილად რეაგირებს აქტიურ
მეტალებთან და არამეტალებთან.
1. მეტალებთან
3Ca + 2P → Ca3P2 (კალციუმის ფოსფიდი)
მეტალთა ფოსფიდები ადვილად ჰიდროლიზდებიან (რეაგირებენ წყალთან), რის
შედეგადაც აირი ფოსფინი გამოიყოფა
Ca3P2 + 6HOH → 3Ca(OH)2 + 2PH3↑ (ფოსფინი)
PH3 ამიაკის ანალოგია. წყალში იხსნება. შხამიანია. ამიაკის მსგავსად, ძლიერ
მჟავებთან წარმოქმნის მარილებს. ამით გავს ამიაკს, თუმცა მისგან განსხვავებით
სუსტ მჟავებთან არ წარმოქმნის მარილებს.
2. ფოსფორი იწვის. როგორც უკვე ავღნიშნეთ თეთრი ფოსფორი ჰაერზე თავისთავად
აალდება, ხოლო წითელი და შავი ფოსფორი კი მაღალ ტემპერატურაზე უერთდება
ჟანგბადს
4P + 5O2 → 2P2O5
ჰაერის (ჟანგბადის) ნაკლებობისას კი
4P + 3O2 → 2P2O3
ასევეა ჰალოგენებთან
2P + 5Cl2 → 2PCl5
ან 2P + 3Cl2 → 2PCl3
3. ძლიერ მჟანგავები ადვილად ჟანგავენ ფოსფორს. მაგ:
ფოსფორის ოქსიდები
P2O3 თეთრი ფერის კრისტალური ნივთიერებაა. მიიღება ფოსფორის არასრული წვისას.
წყალში გახსნისას გვაძლევს ფოსფოროვან მჟავას
P2O3 + 3H2O → 2H3PO3
ფოსფოროვანი მჟავა ორფუძიანი მჟავაა:
ე.ი. მიუხედავად იმისა, რომ მოლეკულაში 3 წყალბადია, აქედან მხოლოდ ორს აქვს
მეტალით ჩანაცვლების უნარი.
მაგ Na2HPO4 ნატრიუმის ფოსფიტი
P2O3 ჰაერზე ადვილად იჟანგება
2P2O3 + O2 → 2P2O5
P2O5- თეთრი ჰიგროსკოპული (წყალმშთანთქმელი) ფხვნილია. მისი ნამდვილი
ფორმულაა (P2O5)2. ანუ P4O10 – ფოსფორის ატომს მხოლოდ ერთი P=O ბმის
განხორციელება შეუძლია, ამიტომ
ასეთი მოლეკულა არ არსებობს. არსებობს მოლეკულა P4O10
სიმარტივისთვის მაინც იყენებენ შეკვეცილ ფორმულას P2O5.
P2O5 ცივ წყალში გახსნისას წარმოქმნის მეტაფოსფორმჟავას
P2O5 + H2O → 2HPO3

3. 3
მეტაფოსფორმჟავას რეალური ფორმულაა (HPO3)4
მაგრამ სიმარტივისთვის აქაც (HPO3)4-ის ნაცვლად იყენებენ შეკვეცილ ფორმულას -
HPO3. მეტაფოსფორმჟავა წყალთან ურთიერთქმედებისას ადვილად გადადის
ორთოფოსფორმჟავაში
HPO3 + H2O → H3PO4
ფოსფორის (V) ოქსიდის დიდი რაოდენობით წყალთან ურთიერთქმედებისას
ორთოფოსფორმჟავა მიიღება
P2O5 + 3H2O → 2H3PO4
“ორთოფოსფორმჟავას” ნაცვლად ხშირად იყენებენ ტერმინს “ფოსფორმჟავა”
H3PO4 სამფუძიანი საშუალო სიძლიერის მჟავაა.
წყალში გახსნისას მნიშვნელოვნად დისოცირდება მხოლოდ პირველ საფეხურზე,
მეორე და მესამე საფეხურზე დისოციაცია ძალიან უმნიშვნელოა.
როგორც სამფუძიანი მჟავა ფოსფორმჟავა სამი ტიპის მარილებს წარმოქმნის. მაგ: როცა
რეაგირებენ მჟავა და ნატრიუმის ტუტე მათი მოლური თანაფარდობისას 1 : 3 მიიღება
ნორმალური მარილი – ფოსფატი
H3PO4 + 3NaOH → Na3PO4 + 3H2O
1:2 თანაფარდობისას – მჟავე მარილი – ჰიდროფოსფატი
H3PO4 + 2NaOH → Na2HPO4 + 2H2O
1:1 თანაფარდობისას – დიჰიდროფოსფატი
H3PO4 + NaOH → NaH2PO4 + H2O
ფოსფატებიდან წყალში ხსნადია ნატრიუმის, კალიუმის და ამონიუმის ფოსფატები.
თითქმის ყველა დიჰიდროფოსფატი წყალში ხსნადია. ჰიდროფოსფატები კი შუალედურ
მდგომარეობას იკავებენ მათ შორის.
ფოსფოროვანი სასუქები
ფოსფორმჟავას მარილები მნიშვნელოვანი სასუქებია. მაგრამ ბუნებრივი ფოსფატების
(კალციუმის ფოსფატი) წყალში ცუდად ხსნადობის გამო მცენარეები მათ ვერ ითვისებენ.
ამიტომ აუცილებელია ფოსფოროვანი სასუქები ხსნადი ნივთიერების სახით შევიტანოთ
ნიადაგში.
ნედლეული უპირატესად Ca3(PO4)2 – კალციუმის ფოსფატს (უხსნადი ნივთიერება)
შეიცავს.
მნიშვნელოვანი ფოსფოროვანი სასუქია “მარტივი სუპერფოსფატი”
მარტივი სუპერფოსფატი შეიცავს Ca(H2PO4)2 კალციუმის დიჰიდროფოსფატს, რომელიც
კარგად იხსნება წყალში მაგრამ მას ბალასტის სახით მოყვება CaSO4, რომელიც აფუჭებს
ნიადაგის სტრუქტურას.
უფრო უკეთესია “ორმაგი სუპერფოსფატი”. ორმაგი სუპერფოსფატის მისაღებად ჯერ
იღებენ ფოსფორმჟავას
Ca3(PO4)2 + 3H2SO4 → 3CaSO4 + 2H3PO4
გაფილტვრით აცილებენ ერთმანეთს ფოსფორმჟავასა და წყალში უხსნად კალციუმის
სულფატს. შემდეგ ფოსფორმჟავასა და კალციუმის ფოსფატის ურთიერთქ მედებით
მიიღება “ორმაგი სუპერფოსფატი”
Ca3(PO4)2 + 4H3PO4 → 3Ca(H2PO4)2 “ორმაგი სუპერფოსფატი”

4. 4
სასუქი პრეციპიტატი - CaHPO4 · 2H2O არ იხსნება წყალში, მაგრამ იხსნება მჟავე
ნიადაგში. პრეციპიტატი მიიღება ფოსფორმჟავას და კალციუმის ჰიდროქსიდისგან
Ca(OH)2 + H3PO4 → CaHPO4 + 2H2O
ამოფოსი ნარევია, რომელიც NH4H2PO4 და (NH4)2HPO4 მარილებისგან შედგება. მათ
იღებენ ამიაკისა და ფოსფორმჟავას ურთიერთქმედებით. ამოფოსი როგორც
ფოსფოროვანი, ისე აზოტოვანი სასუქია.
ფოსფატიონის აღმოჩენა ხდება ვერცხლის ნიტრატით. მაგ:
ვერცხლის ქლორიდის, ბრომიდის და იოდიდისგან განსხვავებით ეს ნალექი იხსნება
აზოტმჟავაში
Ag3PO4 + 2HNO3 → 2AgNO3 + AgH2PO4
საშინაო დავალება
1. როგორ განვახორციელოთ გარდაქმნები
2. 200გ წყალში გახსნეს 71გ P2O5. როგორი იქნება ფოსფორმჟავას მასური წილი
მიღებულ ხსნარში?
3. რამდენი გრამი ამონიუმის დიჰიდროფოსფატი შეიძლება მივიღოთ 100გ
კალციუმის ფოსფატისაგან. აღწერეთ როგორი გარდაქმნებია შესასრულებელი.