ESSE...QYTETI ANTIK DURRESI !!! PERMBAJTJA PARATHENIE. HYRJA. KREU I  VESHTRIM HISTORIK I URBANISTIKES DHE I ARKITEKTURES SE QYTETIT.  AUTORE ANTIKE, UDHETARE E STUDIUES PER DURRESIN. KREU II  LINDJA, ZHVILLIMI DHE RENIA E AMFITEATRIT.  LIDHJET E AMFITEATRIT ME QYTETIN ANTIK. EPILOGU. BIBLIOGRAFIA #MesueseAurela

1. QYTETI ANTIK…DURRESI #MesueseAurela
1
UNIVERSITETI I TIRANES
FAKULTETI HISTORI – FILOLOGJISË
DEGA : HISTORI
ESE
TEMA :
“QYTETI ANTIK”
#MesueseAurela

2. QYTETI ANTIK…DURRESI #MesueseAurela
2
PERMBAJTJA
PARATHENIE.
HYRJA.
KREU I
 VESHTRIM HISTORIK I URBANISTIKES DHE I ARKITEKTURES
SE QYTETIT.
 AUTORE ANTIKE, UDHETARE E STUDIUES PER DURRESIN.
KREU II
 LINDJA, ZHVILLIMI DHE RENIA E AMFITEATRIT.
 LIDHJET E AMFITEATRIT ME QYTETIN ANTIK.
EPILOGU.
BIBLIOGRAFIA.

3. QYTETI ANTIK…DURRESI #MesueseAurela
3
PARATHENIE
Ne kohen e mocme ka qene dhe vazhdon dhe ne kohet e sotme te jete nje qytet plot
shkelqim e lumturi dhe zonje mbi qytetet e tjere si hena ne kupe te qiellit. Eshte kjo
nder arsyet se pse kam zgjedhur Durrresin si teme te esese, duke qene nje nder
qytetet me shume pasuri kulturore e materiale.
Qe ze nje vend te rendesishem jo vetem ne Shqiperi por duke shkuar edhe me tej
duke u cilesuar si porta hyrese ne Ballkan…
Eseja perbehet nga kjo strukture: parathenia, hyrja, kreu I, kreu II, epilogu dhe
bibliografia ku un jam mbeshtetur per te kryer kete ese.
Nga konsultimi i nje sere punimesh qe trajtojne historine e periudhes ne fjale dhe
aspekte te vecanta te saj te botuara ne kohe te ndryshme, kam perftuar te dhenat
me te rendesishme qe lidhen me esene ne fjale.

4. QYTETI ANTIK…DURRESI #MesueseAurela
4
HYRJE
Durrësi mund të krahasohet me qytetet më të mëdha të Mesdheut të lashtë
dhe mesjetar.
Qyteti Dyrrah u ndërtua nga Ilirët Taulantë, dallëndyshasit në shekujt XIII-XI
p.k. Banorët e parë të Dyrrahut, para ilirëve të quajtur protoilir, pellazgë, ngritën në
rrethinat e këtij qyteti, vendbanimet e para parahistorike.
Në kushtet e një klime mesdhetare, vendi më i përshtatshëm për banim ishte
ajo e lumit Erzen (Ululeus) si dhe Ultësira Perëndimore përreth saj.
Në bregdetin e Gjirit te Durrësit u vendos qëndra e parë apo limani me emrin
Dyrrah. Sipas autorëve të lashtë, ky qytet u themelua nga dy mbretër me origjinë
ilire të quajtur Dyrrah dhe Epidamn.
Ai kishte edhe punishte të punimit të qeramikës, të metaleve, të pëlhurave të
lëkurës, kantier për ndërtimin e anijeve etj.
Dëshmi e zhvillimit të tregtisë janë monedhat prej bronzi e argjendi që janë
prerë në Dyrrah.
Ndërsa për lulëzimin urban dëshmon mozaiku i një dyshemeje, i quajtur
Bukuroshja e Durrësit. Nga shekulli I-III e.s. qyteti i Dyrrahut përjetoi një periudhë
lulëzimi, u bë qendër dhe porti kryesor i brigjeve të Adriatikut lindor.

5. QYTETI ANTIK…DURRESI #MesueseAurela
5
KREU I
VESHTRIM HISTORIK I URBANISTIKES DHE I
ARKITEKTURES SE QYTETIT
Durresi, nje nga qytetet me te medhenj te vendit, porta dhe porti kryesor i
Atdheut tone, ka pas shpatullave te tij, nje histori te pasur, te vazhdueshme, te
dokumentuar e rreth njezeteshekullore te lashte. Themelimin e tij, tradita letraro-
historike e ka lidhur me legjenden e prijesit ilir Epidamn, i cili i dha qytetit edhe
emrin e vet.1 Lindja e qytetit mbi bazen e nje vendbanimi ekzistues ose dhe
shkrirja e dy vendbanimeve te vecanta, ne nje fare perzierje me pas ne menyre
paqesore apo pas luftimesh te ashpra, por sidomos zhvillimi i fuqishem i tij, nga
nje emporium i vogel ne nje nga qendrat me te medha e me te degjuara te botes
antike, mesdhetare e evropiane, nuk mund te niste e te piqej pa nxites te forte
ekonomiko-shoqerore. Eshte e kuptueshme pra se protagoniste te tij kryesore kane
qene banoret autoktone.
Restin e ploteson mjedisi per ngritjen e qytetit, i zgjedhur mjeshterisht: ne
kushte natyrore te mbara, me nje pozite gadishullore gjeografike etape e
detyrueshme e zoteruese e qarkullimit detar e tokesor, nga jugu ne veri, nga
perendimi ne lindje e anasjelltas, me nje prapatoke te begatshme e me nje mbrojtje
me se te sigurt. Pasojat qe rrodhen nga bashkrendimi i ketyre faktoreve u
pasqyruan, anasjelltas e ne raporte te ndryshme, ne jeten materiale e shpirterore
skllavopronare te qytetareve, duke ndikuar edhe ne vendbanimet me te aferta.
Durresi arriti te organizohej ne nje qytet shtet skllavopronar te forte e
ekonomikisht te pavarur nga metropolis i vet. Keto arritje, si ne cdo fushe tjeter, u
projektuan e u konkretizuan edhe ne drejtimin urbanistik e arkitektonik te qytetit:

6. QYTETI ANTIK…DURRESI #MesueseAurela
6
Akropoli ne maje te kodres e qyteti poshte ne kembet e tij, perbere nga
banesa, objekte social-kulturore, rruge sheshe e limane anes detit. Karakterin
permasat e ketij zhvillimi i kane dhene vete jeta e gjalle e qytetit dhe lidhjet e tij te
shumta me boten e jashtme.
Ne shek. I-III pati zhvillim te dukshem dhe u be qendra tregtare dhe porti
kryesor I brigjeve lindore te Adriatikut, u zgjerua tregtia, u ndertuan rruge me
pikenisje nga Durresi, biblioteka, odeone, si dhe Amfiteatri I Durresit, termet,
ujesjellsit etj. Vecanerisht e lulezuar eshte vlersuar periudha e sundimit te
perandorit Anastas I, ne kapercyell te shekujve V- VI, I cili kishte prejardhje
durrsake.
1 Koco Miho, Amfiteatri I Durresit, Tirane: 8 Nentori, 1984, 16
Sipas Apianit historianit grek te shek.II, Epidamni, mbret i banoreve ilire te
ketij vendi, ndertoi prane detit nje qytet , te cilin e quajti me emrin e vet. Dhendrii
tij, Dyrrahu qe konsiderohet se rrjedh nga Poseidoni, me pas, ndertoi prane tij nje
liman dhe i dha emrin Dyrrah.
Ai e perforcoi qytetin e tij me mure mbrojtese shume te fuqishme, te
rindertuara me pas nga Justini e Justiniani etj, te cilet e zbukuruan me tere ato
palate, permendore, hipodrom, tempuj e ndertesa qe i lane aq mbresa te forta
Prokopit nga Gaza e qe u pershkruan me pas nga Ana Komnena, Marin Barleti e
pen ate tjera.
U ndertuan shume godina te reja, hipodromi, tre rrathet e mureve rrethuese,
Keshtjella e Durresit dhe Bazilika e Arapajt.

7. QYTETI ANTIK…DURRESI #MesueseAurela
7
Te gjithe keta e mbiemeruan ate, qytet te mrekullueshem, lulishte te
Adriatikut, celes te Ballkanit, ndersa kronistet turq e quajten Konstandinopoja
tjeter e keshtu me rradhe, duke shprehur ne kete menyre jo nje pershtypje
siperfaqesore euforike, porn je te vertet historike.
Vlen per tu permendur edhe zhvillimi i madh i Durresit ne shek.XIV, nen
principaten e Arberit, qe sipas historiografise , shenon edhe kulmin e
marredhenieve feudale e te perparimit mesjetar te qytetit dhe te popullsise.
Ne keto rrethana ai u be dhe nje nga qendrat me te fort ate kryengritesve te
levizjeve antifeudale bizantine. Ne shek.XVII, Durresi mori persiper disa nga
funksionet e rolin e skeles me te rendesishme e tregtare te Shqiperise se Mesme.
Nepermjet tij filloj eksport- importi i mallrave me disa nga shtetet fqinje te
cilat kohe pas kohe vendosen ne qytet edhe selite e lidhjet konsullore.
Dhe ajo qe eshte thelbesore ne kete qytet eshte se aty barten, ballafaqohen e
manifestohen fuqishem, pjese te ndihmeses e te tradites popullore vendase,
pervoja e evoluimi i kultures ndertimore te te pareve tane, mbi bazen historike e
perparimtare te se ciles, ashtu edhe ne ate tem bare vlerave te tjera, me pare dhe
me pas e anembane vendit, por ne kushte me te reja te zhvillimit tone, gjen
mbeshtetjen perkatese edhe arkitektura e re shqiptare.

8. QYTETI ANTIK…DURRESI #MesueseAurela
8
AUTORE ANTIKE, UDHETARE E STUDIUES PER
DURRESIN
Pershkrimet me te hershme me karakter gjeografik mbi Shqiperine ne teresi
dhe Durresin ne vecanti i gjejme qe ne periudhat antike e ne vazhdim. Ja disa nga
keto autore e pershkrimet e tyre.
STRABONI: Pas gjirit te Rizonit vjen qyteti Lis, Akrolisi dhe Epidamni i
ndertuar nga Korkyrasit; ky qytet sot quhet Dyrrah dhe e mori kete emer nga
gadishulli, mbi te cilin eshte ndertuar.3
PROKOPI I GAZES: Epidamnit i kendojne shkrimtaret dhe bashke me ta
bucet per te fama si nje qytet qe zgjatet nga toka ne det e qe banohet ne secilin nga
te dyja dhe qe ka me teprice nga ato qe mund te prodhoje toka e deti. Sepse ketu
eshte e mundur qe njerzit te jene njehkohesisht banore te ishullit dhe te
kontinentit dhe tu qendrojne larg te keqijave qe vijne nga te dyja dhe te gezojne si
njerin dhe tjetrin. Sepse atyre qe vijne nga deti ai u del perpara sikur ti shtrinte
doren dhe i prêt me dashuri njerzore . Dhe kur ndonjeri , duke lundruar del nga
deti Jon, ulet perpara anijes dhe kthehet nga qyteti, duke u ushqyer me kenaqesi
me pamjen e sendeve qe shikon. Se ketejmi doli banori vendas Epidamn, qe i dha
emrin qytetit.3
GAI PLINI: Prej Lisit nis province maqedonase: fiset e parteneve dhe ne
shtepine te tyre dasaretet, malet e Kandavise, shtatedhejte e tete nje mije hapa nga
Dyrrahu. Ne bregdet eshte Denda qe gezon te drejten romake: Epidamn, koloni
emer ugurzi qe romaket e shnderruan dhe e bene Dyrrah. Qytetaret e Dyrrahut
levdojne baliskun, te cilin ne Spanje e quajne kokobob, kokrrat i ka te rralladhe
nuk do tia dije as nga vapa as nga era jugut; eshte armiku i kokes jep prodhim
shume.4

9. QYTETI ANTIK…DURRESI #MesueseAurela
9
VIB SEKUESTRI: Tek ai ndeshim per here te pare lumenjte Isamnus (Ishmi),
Ululeus (Erzeni). Ai permend shume male ne rrethinat e Dyrrahut. Mali Epidamnit
, per te cilin flet Sekuestri, me siguri eshte mali i Durresit. Po keshtu behet fjala
per Petra- Shkembi i Kavajes.5
2 Ilir Xaxa, Anesti Shuka, Durresi, Tirane: Globus R, 2004, 57 3 po aty 4 po aty 5 po aty, 58
IDRO MANTANELLI: … ne Durres ku, sapo kisha zbritur me thone se
Shqiperido te thote “fole shqiponjash” e shqiptar “ banor te shkrepave”, veshtrova
perqark; nga njera ane deti , nje det i ceket , i perhimte, i palevizshem, nga na
tjeter porti i mbrojtur nga nje kreshte e ngushte dhe e rrepire; e pastaj gjithe
perreth nje rradhe kodrash te pergjumura e fusha me pellgje uji, terryeshem, ne
very, jug, lindja nje rradhe fushash dhe kodrash qe ne harte paraqiten me jeshile
smeralde, por qe ne te vertete jane te verdhun…
Gabie e korba vertiteshin siper… “Fole shqiponjash” per nje vend te tille, me
dukej nje perkufizim pak si i guximshem…
Por ne te vertete do ta kuptoja me vone kur pasi pata lene prapafushat e
plogta e shkurajuesesi te Durresit, Ishmit, Matit, Drinit qeshe shtyre drejt
brendesise se veriut.6

10. QYTETI ANTIK…DURRESI #MesueseAurela
10
KREU II
Lindja, zhvillimi dhe renia e amfiteatrit…
Termi amfiteater ( nga greq. amfi = rreth e rrotull) ne gjuhen e arkitektures,
thuhet se eshte permendur per here te pare nga arkitekti i degjuar romak i shek.I,
Vitruvi ne vepren “De Architectura”. Amfiteatri ka qene nje objek social-kulturor
tipik i arkitektures romake, hartur e zbatuar posacerisht per te dhene shfaqje
publike. Ne amfiteater ndryshe sic ndodhte ne skena te tjera shfaqjet ishin luftimet
e verteta midis gladiatoresh me njeri tjetrin, me shtaze te egra e te buta etj.
Amfiteatria ka te njeten perberje si teatri por me kombinime te ndryshme. Ai mund
te perfytytrohet ne plan si parangjitja simetrike e perafert e dy teatrove te njellojte
Ai eshte nje nga objektet arkitektonike, ku etika dhe estetika, permbajtja dhe
forma, realizimi e fantasia, shpesh jane ne kontradikte midis tyre. Nga periudha e
republikes e sidomos ne kohen e perandorise, Italia u be vendi me tipik i lindjes, i
zhvillimit dhe i perhapjes se amfiteatrit. Gjate shek I-II amfiteatri arriti majat e
zhvillimit te vet.
Zanafilla e tij niste nga Spanja ne perendim e shtrihej gjer ne Jerusalem, ne
lindje; dhe nga Skocia, ne very e zbriste ne brigjet e Afrikes Mesdhetare, ne jug.
Amfiteatrot me te medhenj qe kane arritur ne ditet tona, ne gjendje pak a shume te
mire si ndertese, jane te pakte. Midis tyre permendim amfiteatrot e Romes e te
Verones ne Itali, ate te Nimsit e te Arlit ne France, te Polas ne ish Jugosllavi, te
Durresit e ndonje tjeter. Nga te dhenat, ne Shqiperi amfiteater u ndertua vetem ne
qytetin e Durresit, ku pushtuesit per arsye ushtarak dhe ekonomike vendosen
kolonet e tyre romake. Edhe ai pa driten e u zhvillua ne keto kushte e rrethana
ekonomike, politike e shoqerore, sikurse edhe objektet e tjera te ketij lloji. Si kohe e
mundshme e ndertimit te tij jepet shek.II eres sone. Historikisht ajo perkon me
dinastine e Antonineve dhe me kulmin e zhvillimit te Romes. Pikerish ketij shekulli
i kushtohen mjaft ndertime te medha e sidomos disa amfiteatro te degjuar te
Evropes.

11. QYTETI ANTIK…DURRESI #MesueseAurela
11
Nga nje reliev dhe pjese tubash te shenuar e te gjetur ne pika te ndryshme te
qytetit dhe jashte tij, eshte vertetuar se ne vitet 117-138, eshte ndertuar ujesjellesi
antik i Durresit.
Keshtu u krijuan mundesite per te ndertuar edhe termat publike. Dhe pasi u
plotesuan keto kushte te domosdoshme jetike, ose edhe krahas me to, mundet te
jete ndertuar edhe amfiteatri. Prej viteve 20-30 te shek II te eres sone e gjersa u
braktis, amfiteatri i Durresit, per disa shekuj te tjere, duhet te kene funksionuar
normalisht. Per periudhen e braktisjes ka vetem te dhena te pergjithshme.
Eshte per tu vene ne dukje se braktisja e shkaterrimi i amfiteatrit perkojn si
kohe me ndertimin e rindertimin e mureve mbrojtese bizantine, ne shek VI. Dhe jo
pa nje baze: amfiteatri bente pjese ne llojin e atyre objekteve social-kulturore
pagane qe ideologjia dogmatike kristiane, sapo erdhi ne fuqi, i kishte vene ne
shenje per ti shkaterruar.
Vec kesaj, Durresi ka pasur nevoje per gure. Te dyja faktet krijonin kushtet
me te favorshme per perdorimin e ketij mali te madh lendesh ndertimi.
Ne shume pjese te mureve rrethuese, te kullave e te portave, vihen re
dhjetera gure te gdhendur, hollesi arkitektonike etj., murosur ne strukturat e tyre.
Amfiteatri, estetiken dhe monumetalitetin e tij i shpreh, nga pamja e jashtme me
masat, permasat e tere figuren e tij.
Aq te forta kan qene keto trajtime ne hapesire, sad he sot lene mbresa te
medha emocionale per madheshtine e siluaten e tyre karakteristike.

12. QYTETI ANTIK…DURRESI #MesueseAurela
12
LIDHJET E AMFITEATRIT ME QYTETIN ANTIK…
Nga studimet e bera del se amfiteatri nuk u ndertua ne nje vend te zbrazet.
Perkundrazi, lindi e u zhvillua ne nje mjedis urbanistik te organizuar e ne unitet e
lidhje te ngushte me qytetin. Jane pikerisht, keto lidhje qe i dhane objektit
mundesite per te shprehur vlerat e plota, tiparet dalluese edhe vetite e tij te
vecante. Ne permbajtjen tipikisht skllavopronare romake e amfiteatrit te Durresit,
gjejme njehkohesisht edhe llojin e publikut te pershtatshem, te perhershme e te
paraprire per shfaqje te tilla e qe ishin shtresat e aristokracise, mercenare, kolone
tregtare, udhetare ne kalim etj. Me rendesi eshte fakti qe ndertimi i amfiteatrit si
dhe i shume objekteve te tjera te qytetit te Durresit jane bere nga mjeshterit e
punetoret vendes. Ne kete perfundim arritem jo per te mohuar pasojat e ndikimit
te ideve te kultures zoteruese skllavopronare romake, por para se gjithash nga
faktet historike se Durresi ka pasur vazhdimisht mjeshtrit e vet te ndertimit, te
degjuar brenda dhe jashte vendit.
Ne saje te deshmive arkeologjike te zbuluara, perfundimi yne eshte se vlera
te tilla, te krijuara e te perkryera ne vend, te huazuara e te persosura ne kontakte
e ne marredhenie me popujt e tjere, Durresi si mbare Iliria e Jugut, i barte
suksesshem qe para pushtimit romak. Burimet e ndryshme e kane cilesuar
Durresin qytet te madh e te rendesishem, si gjate periudhes iliro-helene ashtu
gjate pushtimit romak e sundimit bizantin. Per te percaktuar popullsine e Durresit
antik ka dy mundesi : kapaciteti i amfiteatrit si meter shkalle urbanistike dhe
analogjite historike ne qytete te tjera bashkekohese, nepermjet te deftuesve
tekniko-ekonomite te krahasuar. Sic del nga rindertimi grafik imagjinar i
amfiteatrit, aftesia e tij prej rreth 15 mije spektatoresh shpie vetvetiu ne idene e nje
qyteti te madh.

13. QYTETI ANTIK…DURRESI #MesueseAurela
13
Kjo veper shekullore me vlera te medha, pot e ngrihej me mire ne kembe, do
te jepe fuqishem deshmine e vet te drejtperdrejte per kulturen e lashte, per aftesite
krijuese e per fuqine ndertuese te te pareve tane.
Per rendesine historike, per vlerat arkitektonike dhe per mundesite
urbanistike qe ofron, per te sheruar disa nga traumat e kohes se kaluar, per ta
mbrojtur e per ta mirembajtur me mire si edhe per te ekspozuar suksesshem,
amfiteatri i Durresit do te ishte mire ti nenshtrohej nje restaurimi pjesor.
Gjate viteve te pushtetit popullor si kudo edhe ne Durres jane bere
ndryshime te thella. Qyteti bregdetar ka marre pamje te re. Ne kete mjedis te
bukur, ku spikasin veprat madheshtore, pallatet shumekateshe, objektet social-
kulturor e ndertimet e tjera edhe amfiteatri ka vendin dhe rolin e vet si deshmitar i
gjalle i traditave tona te lavdishme historike dhe arkitektonike.
6 Ilir Xaxa, Anesti Shuka, Durresi, Tirane: Globus R, 2004, 60

14. QYTETI ANTIK…DURRESI #MesueseAurela
14
EPILOG
Edhe ne ditet e sotme qyteti i Durresit vazhdon te mbaje mbi supe historine
e tij te vyer shume shekullore. Histroira, tradita, kultura, ndertimet arkeologjike,
peisazhet vazhdojne edhe sot e kesaj dite te bejne jeohonen e dikushme, duke
perber nje vlere te madhe per qytetaret e ketij qyteti dhe per Shqiperine ne teresi.
Eshte qyteti i dyte per nga rendesia ne shkalle kombetare pas Tiranes. Ka portin
me te madh ne Shqiperi por edhe ne Ballkan.
Qyteti i Durresit ka emblemen e tij, e cila eshte zberthyer ne flamur, ne vule
e medialon. Ajo paraqet tre momente te rendesishme te zhvillimit historik te qytetit,
dhene nepermjet simboleve: Anija Liburne, Muri Rrethues i kohes se Perandor
Anastasit I (491-518) dhe Luani i stemes se Karl Topise qe i dha pavaresi politike
qytetit te Durresit. Ka nje pozite gjeografike te favorshme, duke qene nje vend
bregdetar luan nje rol te madh ne zhvillimin e turizmit, duke u bere qyteti me i
vizituar per sezonin veror. Pervec bregdetit pasurite e tij jane te shumta dhe me
vlere unikale qe sot bejne pjese ne trashegimine kulturore dhe ruhen nga
UNESCO.
BIBLIOGRAFIA
 Xaxa Ilir, Shuka Anesti. Durresi, Tirane: Globus R, 2004
 Miho Koco. Amfiteatri I Durresit, Tirane: 8 Nentori, 1984
 Wikipedia
 Fjalori Enciklopedik Shqiptar, Akademia e Shkencave - Tiranë, 1984
 Hoti, Afrim. DURRËSI, Epidamni-Dyrrahu, Tirane: Cetis, 2003