1. Бичил биетэний эсийн бүтэц
( үндсэн ба туслах эрхтэнүүд)
бичил биетний физиологи

5. 
Аливаа бактерийн эсийн тогтоц нь үндсэн 3 хэсгээс
тогтох ба үүнд эсийн хана, эсийн сийвэн,
гадаргуугийн бүрхүүл орно.

11. Гадаргуугийн
бүтэц
(бүрээс, шилбүүр, сормуус )
1.Бүрээс – Капсула эсийн хамгийн гадна талд
байрлах
салслаг
үе
бөгөөд
гетерополисахаридаас бүрдэх ба хамгаалах
зориулалттай. Зарим бактерын эс сийвэнгээс
салс ялгарч эсийн ханыг нэвтрэн гарч эсийг
хүрээлэн салслаг үе буюу бүрээс үүсгэнэ.
Пневмококк , боомын савханцар гэх мэт
зарим бичил биетэн нь зөвхөн хүн буюу
амьтны бие махбодод нэвтрэн ормогц бүрээс
үүсгэнэ. Зарим бактерууд нь тэжээлт орчинд
ургахдаа бүрээс үүсгэдэг. Бүрээст бактери нь
1.

12. 


бие махбодийн хамгаалах хүчин зүйлд тэсвэртэй
байдаг
2. Бактерийн эсийн шилбүүр
Биеийнхээ үзүүрт ганц
шилбүүртэй бол –
монотрих, үзүүртэй багц шилбүүртэй бол –
лофотрих, үзүүр тус бүртээ багц шилбүүртэй бол амфитрих, биеийн эргэн тойрон байрласан
шилбүүртэй бол –перитрих, шилбүүргүй бактерыг –
атрих гэж тус тус ангилна.
Бактерыг шилбүүргүй болгоход хөдөлгөөн нь
алдагдах боловч өсөлт, үржил нь өөрчлөгддөггүй.

17. 

Бактерын шилбүүр нь гадуураа дугтуйтай, спираль
хэлбэртэй голын хоѐр утсанцараас тогтоно. Бактер
бүр харилцан адилгүй хөдлөх ба ганц шилбүүртэй
бактер хурдан хөдөлдөг.
3. Сормуус - утас маягийн бүтэцтэй , шилбүүрээс
арай богино
ба үүнийг пили, фимбри,ворсинки
зэргээр нэрлэдэг.Хөдөлгөөний үүрэг гүйцэтгэддэггүй.
Зарим бактерийн эсийн бүх гадаргыг бүрхэж байдаг. 1
бактерын эсэд 200-300 ширхэгээс дээш тооны
сормуус
байдаг ба бэхлэгдэх үүрэгтэй. Мөн
антибиотикт тэсвэртэй шинж чанарыг дамжуулах
үүрэгтэй.

18. 



Ýíý íü áàò áºõ,óÿí õàòàí, çóçààí íü 10-20 íì.
Áàêòåðèéí ýñèéí óõàë ýëåìåíò áºãººä ýñèéã ãàäíà
îð íîîñ õàìãààëæ, ýñèéí ñèéâýí, ýñèéí ñèéâýíãèéí
ìåìáðàíûã äóãòóéëæ, õýëáýð áóé áîëãîí , òýð àíàðûã íü
õàäãàëæ áàéäàã.
Ýñèéí õàíààð òýæýýëèéí áîäèñ äàìæèí , áîäèñûí
ñîëèëöîîíû á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ãàäàãøëóóëíà.
Ýñèéí äîòîðõè îñìîñûí äàðàëòûã õýâèéí áàéëãàíà.
Çàðèì ãðàìì ýåðýã áàêòåðèéí ýñèéí äîòîðõè äàðàëò 30
àòì õ¿ðíý. Ýñèéí õàíûí áóäàã òîãòîîõ àäâàðààñ
õàìààðàí ãðàì+ .ãðàì- ãýæ õóâààíà. Ãðàì ýåðýã ýñèéí
õàíûí íàéðëàãàíä ïåïòèäîãëèêàí áóþó ìóðåéí, òåéõîâèéí
õ¿ èë àãóóëàãääàã. Õàðèí íü ãðàì ñºðºã áàêòåðèéí
ýñèéí õàíà íü ãëèêîëèïèäýýñ òîãòîíî.

19. 


L-ôîðì áàêòåðè , ìèêîïëàçì íü ýñèéí õàíà áàéäàãã¿é
(Ãýâ õóâààãäàæ ¿ðæèæ áàéäàã.)Õýðâýý ýñèéí òàë
õàíà áàéâàë – ñôåðîïëàñò, á¿ðìºñºí õàíàã¿é áàêòåðè
áàéâàë ïðîòîïëàñò ãýíý.
Ýñ ñèéâýíãèéí ìåìáðàí: Áàêòåðèéí ýñèéí äîòîðõè
àãóóëàìæ
áîëîí
ãàäíà
îð íû
õîîðîíäûí
ôèçèêèéí, îñìîñèéí, áîäèñûí ñîëèëöîîíû õààëò áîëäîã.
-Ýñèéí õàíà äîîð õàíàíä íü íÿãò íààëäàæ, ýñèéí ñèéâýíã
õó èæ áàéäàã. Ýñ ñèéâýíãèéí ìåìáðàí íü 3 äàâõàð
íèéëìýë
á¿òýöòýé.
Óóðàã,
í¿¿ðñ
óñ,
ººõ
òîñ, õ¿ ë¿¿äýýñ òîãòîíî. Ýñ ñèéâýíãèéí ìåìáðàíààð îëîí
ÿíçûí èîíóóä, õîð, ôåðìåíò ãàäàãø , äîòîãø
òýýâýðëýãäýíý.

20. 



Ýñèéí õóâààãäàë ¿ðæèëä îðîëöîíî. Ýñèéí ñèéâýí íü
òóíãàëàã
êîëëîéä
á¿òýöòýé
áà
âîëþòèí, ñïîð,óóðàã, ôåðìåíò, ÐÍÕ, ÄÍÕ, îðãàíèê áà
îðãàíèê áóñ áîäèñóóä, óñ 70-80% àãóóëàãäàíà.
Èõýíõ
áàêòåðèéí
ñèéâýíä
íóêëåоиä
/
Ẻì
/, ðèáîñîì, ìåçîñîì, ëèïèä, âîëþòèí, ñïîð áàéäàã.
Ïðîêàðèîò ýñýä ýóêàðèîò ýñèéí ìèòîõîíäðè, ãîëüäæèéí
àïïàðàò,ìèòîõîíäðè, ýíäî .òîð çýðýã íü áàéõã¿é.
Íóêëåîèä íü Ẻìèéí ìåìáðàíòàé, õðîìñîìòîé, Äíõòýé, çàðèìäàà ÐÍÕ áèé.

21. 

Ýñèéí õóâààãäàë ¿ðæèëä îðîëöîíî. Ýñèéí ñèéâýí íü
òóíãàëàã
êîëëîéä
á¿òýöòýé
áà
âîëþòèí, ñïîð,óóðàã, ôåðìåíò, ÐÍÕ, ÄÍÕ, îðãàíèê áà
îðãàíèê áóñ áîäèñóóä, óñ 70-80% àãóóëàãäàíà. Èõýíõ
áàêòåðèéí
ñèéâýíä
íóêëåоиä
/
Ẻì
/, ðèáîñîì, ìåçîñîì, ëèïèä, âîëþòèí, ñïîð áàéäàã.
Ïðîêàðèîò ýñýä ýóêàðèîò ýñèéí ìèòîõîíäðè, ãîëüäæèéí
àïïàðàò,ìèòîõîíäðè, ýíäî .òîð çýðýã íü áàéõã¿é. Íóêëåîèä
íü Ẻìèéí ìåìáðàíòàé, õðîìñîìòîé, Äíõ-òýé, çàðèìäàà ÐÍÕ
áèé.¿¿ñäýã. Ñïîð: áàêòåðèéí ýñèéí äîòîð ¿¿ñäýã äóãóé
áîëîí
çóéâàí
õýëáýðòýé.
Эндоспор, антроспор, хламида спор гэж ангилагддаг.
1 эс 1 спор үүсгэнэ.

22. 


Рибосом нь эсийн уураг нийлэгжихэд чухал үүрэг
гүйцэтгэдэг ба эсийн сийвэн дотор сул байрладаг.
Мезосом нь эс сийвэнгийн мембраны үргэлжлэл гэж
үздэг. Сийвэн дотор зангилаа үүсч, байрладаг.
Бактерын
хуваагдал,
үржил,
эсийн
хана
нийлэгжих, мөн бодисын солилцоонд оролцдог.
Мөхлөгүүд: Эсийн амьдралын үрдүнд үүсдэг
бүтээгдэхүүн , цардуул, нүүрс-ус, липид. Зарим
тохиолдолд бодисын солилцооны бүтээгдэхүүн
, тэжээлт бодисын нөөц болж өгдөг. Волютины мөхлөг
ньэсийн доторх фосфатуудын хуримтлалыг үүсгэдэг.

23. 



Бичил биетний бодисын солилцоо:
Энергийн оролцоотойгоор бичил биетэнүүд нь нүүрс
ус, уурагт нэгдлийг өөрийн өсөлт үржил, удамшил
хувьслын процесст ашиглан , хор ферментүүдийг
ялгаруулж бодисын солилцоонд ордог. Катаболизм ба
анаболизмын процессууд хоѐулаа явагдана.
СО2,
азотын уг сурвалжын төлөв байдлаар
автотроф (өөрөө хооллох буюу хэрэгцээтэй С-ийг
СО2 болон бусад карбонат нэгдлээс авч энерги
бүрдүүлнэ - хооллоно).
Гетеротроф (бусдын хүчээр хооллох буюу бэлэн
органик нэгдлээс хэрэгцээтэй С-өө авна. )

24. 


Энерги ашиглах байдлаар нь фототроф (нарны
гэрлийн энерги ашигладаг),
хемотроф (зөвхөн
исэлдэх, ангижрах урвалын дүнд үүссэн энерги
ашиглана.)
Гетеротрофууд нь азот ихээр хэрэглэдэг ба
бактерууд агаараас, аммонийн давснаас, бэлэн
байдал гэх мэт янз бүрийн замаар авдаг. Гетеротроф
бичил биетнийг сапрофит ба паразит
гэж 2
хуваадаг.
Сапрофит нь ялзарч муудсан ургал гэсэн утгатай
,гадна орчинд амьдардаг бичил биетэн,

25. 


Паразит нь бусдаар хооллох гэсэн утгатай, бие
махбодын дотор болон гадаргад амьдарч тухайн мьд
биенээс хооллодог бичил биетнүүд юм.
Бие махбодын эсийн гадна амьдарч чаддагггүй
бичил биетнүүдийг туйлбартай паразит гэнэ.
(риккетси, хламиди, вирус-эдгээр нь ферментгүй, АТФ
үүсгэдэггүй учир бие дааж энергийн солилцоо явуулж
чадахгүй) .
Бичил биетний өсөлтөнд витаминууд их чухал
хэрэгцээтэй ба хамгийн тохиромжтой нөхцөл
бүрэлдсэн тийм тэжээлийн орчинд л бичил биетнүүд
өсч үржинэ.

26. 


Тэжээлт орчин нь найрлагын хувьд байгалийн ба
синтетик гэж хуваагддаг ба шингэн, хагас
шингэн, хатуу, хуурай , бутархай байна. Мөн
зориулалтаар нь ердийн, тусгай, сонгомол
, ялгаварлан оношлох г.м ангилна.
Бичил биетнийг
лабораторид өсгөвөрлөхөд
(ургуулахад)1. тэжээлт орчин, 2. дулаан (370 <)
шаардагдана. Бичил биетний бие өсөж томрон янз
бүрийн
хэлбэрээр
үржинэ.
(хөндлөн
хуваагдах, нахиалах, спор үүсгэх г.м)
Бактерын бодисын солилцоо эрчимтэй явагддаг
учраас түүний үржилт нь маш хурдан байдаг
(тохиромжтой нөхцөл бүрдсэн үед).

28. 


Бактерийн өсөлтийг хатуу ба шингэн тэжээлт орчинд
цэвэр өсгөвөр бэлтгэж судлана. (хатуу т.о-колони
үүснэ, шингэн тэжээлт орчинд өнгөр, тундас
үүсэх, булингартах г.м ) .
Бичил биетэн бүрийн өсөлт тодорхой хугацаатай
байдаг ба үүнийг графикаар илэрхийлснийг өсөлтийн
динамик гэнэ.
Популяцийн тоо, ширхэг,
хугацааны хамаарлыг
өсөлтийн динамикт харьцуулдаг. Үндсэн 6 үетэй. 1.үеүржлийн саатах (эс өсөхгүй ) үе,
2.үе-өсөлт
саатах үе (эс хуваагдсан ч удаан байна),

31. 

3. үе-логарифм өсөлтийн үе (хамгийн их хурдтай
хуваагдах үе), 4. үе-өсөлт үржлийн хурд удаашрах
үе (эсийн өсөлтийн хурд буурна) , 5.үе-бактерийн
өсөлт, үржил тогтворжих үе , 6.үе.-логарифм
мөхөлтийн үе (энэ үед бактерийн эс задарч
амьдрах чадваргүй эсүүд хурдан мөхнө, амьд үлдсэн
нь ахин үржихэд бэлтгэгдэнэ. )
Бичил биетнүүд нь амьдралынхаа явцад янз бүрийн
өнгөтэй нөсөөнүүд (улаан, ягаан, шар, хөх, ногоон
г.м) , ароматик үнэрт бодисууд, эвгүй үнэр ( ялзарсан
) зэргийг ялгаруулдаг.

32. 


Бичил биетэнүүд нь амьсгалахдаа 2 замаар
амьсгалах ба аэроб ба анаэроб микробууд гэж
хуваагдана.
Аэроб бичилбиетэн
нь зөвхөн чөлөөт О2-оор
амьсгална. Анаэроб бичилбиетэн нь чөлөөт О2-гүй
орчинд амьдарч, тэжээлийн бодисыг задлан энерги
гаргана (амьсгална).
Үүнээс үндэслэн бактерийг хатуу агаартан, хатуу
агааргүйтэн, факультатив агааргүйтэн (О2той, О2-гүй алинд ч амьдардаг ББ) гэж нэрлэдэг.
Бичил биетний энергийн эх сурвалж АТФ нь
фосфоржих процессийн үр дүнд үүсэх бх агааргүйтэн

35. 


ББ-үүдийн тусламжтайгаар эцсийн бүтээгдэхүүнүүд
үүсдэг (сүүний хүчил, тосны хүчил г.м). Бичил
биетний
амьсгалыг
мэдсэний
үндсэн
дээр
микробуудыг өсгөвөрлөдөг.
Үүнээс гадна амьд эсэд нийлэгжиж байдаг хамгийн
том бодис болох фермент
нь ББ –нд мөн
нийлэгждэг.
Бичил биетний ферментүүд нь биологийн урвалд
маш эрчимтэй , хурдан нөлөөлдөг. Бактерийн эсийн
бодисын солилцооны химийн урвалууд
явагдах
бололцоог хангаж,
уг солилцоог түргэсгэдэг
ферментүүдийг эндофермент гэнэ .

36. 

Харин нь бактерийн эсийн гадна орчинд ялгаран
гарч, нийлмэл нэгдлийг бактерийн эс шингээж
чадахаар энгийн бодис болгон задалдаг ферментийг
экзо фермент , эсийн дотор тогтмол коцентрацитай
байдаг ферментийг конститутив, зөвхөн хэрэгцээ
болоход бий болдог ферментийг индуктив фермент
гэнэ.
Ферментийн идэвх чанар, ферментлэх урвалын хурд
зэрэг нь тухайн бичил биетний оршин амьдарч
байгаа нөхцөлөөс их шалтгаална.