6. Multzoa

1. 6. multzoa
Hogehigarreneko
hamarkada zoriontsua.
Art Decó

2. Multzoko edukiak:
1.1. Mundu mailako ekonomiaren garapena eta Art
Decó-aren gorakadaren arteko erlazioa. Gerra arteko
hazkunde ekonomikoa.
1.2. Art Decó. Luxuaren garapena. Artea eliteentzako
produktu. Naturan oinarrituriko artetik (modernismoa)
arte geometrikora (art decó) ematen den garapena.
1.3. Pablo Gargallo eta Constantin Brancusiren
eskulturaren konparaketa.
1.4. Tamara de Lempicka margolariaren lan piktorikoa.
1.5. Moda: emakumearen janzkeran eta modaren
munduan iraultzala. Coco Chanel.

3. 1.1 mundu mailako ekonomiaren garapena eta Art
Decó-aren gorakadaren arteko erlazioa.
Hogehigarren hamarkadako urte zoriontsuak edo urte
eroak izena, 1920tik 1929ra bitartean Estatu Batuek izan
zuten gorakada ekonomiari dagokion garaia bezala
ezagutzen da. Eman zen oparotasun honek gizarte
osoan izan zuen eragina eta inoiz ezagutu ez zen
hazkunde ekonomia ahalbidetu zuen, espekulazio
burbuila sortu zen arte. Oparotasun honek gutxi iraun
zuen, 1929ko urriaren 24a arte, ostegun beltza bezala
izendatu zen eguna izan zen 29ko Crack-aren
krisialdiaren hasiera data. Depresio Sakonak jarraitu
zion.

4. Jatorrizko arrazoiak
Lehen Mundu Gerran Estatu Batuek
armamentu eta beste produktu kantitate
itzelak exportatu zituzten Europara.
Guda amaitzean Europako ekonomia
hondatua geratu zen. Gerra bukatzean
Ingalaterrak eta Europako beste estatuek
Estatu Batuekin zorrak zituzten, eta
honek EEBBtako ekonomian onura ekarri
zuen. Izan ere Europa berreraikitzen zen
bitartean Estatu Batuetara diru-sarrera
itzelak iristen ziren.
.

5. •Estatu Batuen hedapen ekonomikoa teknologia berriekin
eginiko produkzio-transformazio sakonean oinarritu zen.
Honela kostuak gutxitu, produkzioa handitu eta diru-sarrerak
handitu zituzten.
•Garai honetan zabaldu zen telefonaren erabilera, automobila
eta etxeko elektrogailuak. Gailu hauek oso garestiak zirenez,
orduan hasi ziren plazokako salmentaren metodoa erabiltzen.
Honek olatu kontsumista sortu zuen eta erosleak beraien
erosmen ahalmenaren gainetik gastatzen hasi ziren zorpetuz.
•Irratia masa hedabide herrikoia bihurtu zen, ez baitzen oso
garestia eta guztion eskura zegoenez etxe gehienetara hedatu
zen.
•Ford automobil etxeak muntai-katea ezarriz industriara
berrikuntza erabatekoa ekarri zuen, laster beste sektoreetara
(siderurgia, kristal eta abarrera) ere zabaldu zena. Etxeorratzen
eraikuntzaren eskaerak ere efektu positiboa izan zuen
ekonomian, langabezia tasa oso txikia izatera pasa arte.
EEBBek erabateko ongizate maila bizi zuten eta etorkizunera
optimismoz begiratzen zen.

6. Henry Ford 1913
T auto modeloaren ekoizpenarekin Ford-ek
produkzioa handitu eta kostuak murrizten
zituen bere produktua demokratizatuz.
Sistema, muntai-katearen bidez eskulana eta
produktua murriztean zetzan.

7. 1.2. Naturan oinarrituriko artetik (modernismoa) arte
geometrikora (art decó) ematen den garapena azaltzen du.
Art decó-aren jatorria 1920tik 1939ra (herrialde batzuetan 1950
ingurura arte eman zena) eman zen diseinu herrikoiaren
mugimendua izan zen, arte dekoratiboetan eragin zuena,
arkitekturan, barnekaldeko diseinuan, diseinu grafiko eta
industrialean eragina izan zuen, eta baita ere artegintza
bisualetan, moda, pintura, grabatu, eskultura eta zinemagintzan.

8. 1925an Parisen antolatu zen
Exposition Internationale des
Arts Décoratifs et Industriels
Modernes (Arte dekoratiboen
eta Industrial Modernoen
Erakusketa) eta beraien buruei
modernoak izenarekin
ezagutaraztera eman ziren
garaiko artistak. Decó izena
beranduago ezarritakoa izan
zen, hain zuzen ere 1966ko
maiatzaren 16an Parisen
Musée des Arts Décoratifs-en
(Arte Apaingarrien Museoa)
atzerabegirako “Les Annés 25”
egin zenean. Beraz izena,
decó, edo déco izenaren
laburduratik dator.

9. Déco arteak bere puntu gorena 1920eko hamarkadan lortu zuen.
Diseinu mugimenduek erro edo jarrera politikoak eta
filosofikoak badituzte ere, art déco-a ia erabat dekoratiboa
delako estilo burgesa kontsideratzen da.
Forma eta estiloen eraginen eklektizismoaz gain, déco artea
sendoa da eta berezko identitatea du. Ez da historizismo, ez
anakronismo bat; bere garaiari fidela da eta Industria Iraultzaren
ikuspuntu futurista erakusten du.
Bere diskurtsoa aurrerapenaren, ordenamentuaren, hiria eta
mundu urbanoa eta makinariaren inguruan eraikitzen da.
Elegantea, funtzionala eta modernista, déco artea
aurrerapausua izan zen nouveau artearen parean, bere garaiko
imagineria eta arazoei forma berriekin erantzuten jakin zuen
estilo arrakastatsua izan zen.
Déco artea oparoa zen, eta bere exajerazioa Lehen Mundu
Gudaren garaiko laztasunarekiko (austeritate) erreakzio modura
ulertu behar da.
Depresio ekonomikoaren hazkundea eta Bigarren Mundu
Gerraren hurbilpenaren mamuagatik, ihesi egitearen desio
intentsoa zegoen airean. Jendeak, jazzaren aroan, bizitzaren
plazerretaz eta déco arteaz gozatu zuen.
Exposición Internacional de Artes
Decorativas Modernas. París. Pavillon
Primavera. 1925

10. Friz Lang-en Metropolis filmaren kartela, elementu apaingarriak, Moda eta Decó
osagarriak

11. Ezaugarriak:
Mugimendu hau, zentzu batean, XX. Mende hasierako
mugimendu eta estilo desberdinetako amalgama da, lehen
abangoardietan inspiratzen dena. Estiloak eraginak jasotzen
ditu konstruktibismoa, kubismoa, futurismoa, art nouveau, eta
Bauhaus eskolaren estilo arrazionalistatik ere .
Aintzinako Egiptoko aurkikuntza arkeologiko jarraiek lerro
zorrotzen eta déco artearen formen sendotasunean inpronta
markatu zuten. Konposaketan presentzia handiko elementuak
eta monumentalitatea dira afina egipziar artearekin..
Makinaren garaiko estiloa izanik, bere formetan garaiko
berrikuntzak erabili zituen: lerro aerodinamikoak, argiztatze
elektrikoa, irratia, itsas azal-babesa (revestimiento marino) eta
etxeorratzak. Diseinuaren ezaugarrri hauek forma
zatituetan,forma gardenetan, forma kubiko edo laukizuzenen
eta simetrian espresatu ziren.
Kolorean fauvisten iturritik edan zuen: trapezoideak,
fazetamendua, zig-zag eta formen geometrizazioa
garrantzitsua dira déco artean.

12. 1922an zabaldu zen Tutankamonen hilobia
Tutankamon faraoiaren hileta osagarriak famatuak dira Howard Carterrek aurkitu zuenean hilobia
aurretik inoiz iriki gabea izan zelako da. XX. Mendeko arte dekoratzaileetan eragin handia izan zuen
aurkikuntza izan zen, ala nola Déco Artean Aintzinako Egiptoko apaingarriak erabili ziren
diseinuetarako.

13. Erabilitako materialak: aluminioa, altzairu
herdoilezina, laka, enbutituriko zura, marrrazo
azala eta zebra larrua.
Tipografiari dagokionez, hizki lodia, sans-serif
edo zurruna, fazetatua eta lerroa zuzena, edo
zatitua edo greka motakoa.
Patroi apaingarri batzuk oso gauza
desberdinetan aurkitu daitezke: andrazko
zapaten diseinutik hasita, berogailuen patroietan
topatu arteraino. Antzokien barne diseinuetatik
hasita, Chrysler Eraikina etxeorratzeraino.
Déco Artea ez zen mugatu arkitekturara; SS
Normandie transatlantikoa, 1935ean inauguratu
zena, deco arteko estiloko diseinuekin diseinatu
zen, jangelako sapaiak Laliqueren beirazko
diseinuak zeramatzan. île de France, Queen
Mary eta Nieuw Amsterdam itsasontziak ere
déco artearen estiloan dekoratuak izan ziren.

14. Kartel publizitarioak
eta Cassandre
tipografia

16. Edificio Chrysler. Nueva York
William van Alen. Decó estiloko detaile tipikoak

17. Empire State Building
Estatu Batuetako, New York hiriko, West 34th
Street eta Bostgarren Avenidaren elkargunean
dagoen etxeorratza da Empire State Building.
Bere izena New York estatuaren izengoititik
datorkio. Munduko eraikinik altuena izan zen 40
urtetan , 1931an eraikitzez amaitu zenetik 1972ra
arte. 100 solairu gora izaten lehen eraikuna izan
zen.
Shreve, Lamb and Harmon arkitektu estudioak
eraiki zuen.
Gaur egungo etxeorratzatetan ez bezala, Empire
State eraikina déco arte estiloan apindua dago
osotasunean, Bigarren Munduko gerraaurreko
garaietan ohi zen bezala New Yorken. 33 eta 34.
pisuko sarreretako markesina modernistek bi
pisuetara eramaten zaituzte, non igogailuen
nukleoadagoen.
Eraikineko sarrerak hiru solairuko garaiera du.
Iparraldeko korredoreak 8 argiztatze panel ditu,
1963an Roy Sparkia eta Renée Nemorov-ek
sortuak, eta eraikina munduko zortigarren
marabila modura aurkezten dute, beste zazpien
alboan.

19. 1.3. Pablo Gargallo eta Constantin Brancusiren
eskulturaren konparaketa.
Pablo Gargallo, margolari eta eskultore espainiarra izan
zen. XX. Mendeko eskultorerik garrantzitsuena eta
berritzaileenetarikotzat hartu izan da, bere bizitza
artistikoan zehar paraleoki jarraitu zuen klasizismoa eta
experimentazioa. 1933Ko ·El Profeta” eskulturan bere
ibilbidearen gorenera iristen da, kubismoaren
abangoardia eskultura batean barneratzen du, bolumena
eta hutsunea konbinatuz, eta aldi berean izakera
espresionistako energia duen pieza eginen du.
Bere laguna Julio Gonzálezen eraginez, Gargallok
metalezko xaflak, papera eta kartoia erabiliz objektu
tridimentsionalen sormenean oinarritutako eskultura
estiloa garatu zuen. Brontzea, marmola eta beste
material batzuekin ere egin zituen eskulturak. Bere
artelanen artean Greta Garbo-n inspiraturiko hiru pieza
ditu: Masque de Greta Garbo à la mèche, Tête de Greta y
los Garbo avec chapeau y Masque de Greta Garbo aux
cils
Greta Garboren erretratua, 1930

20. Bere artelanik ezagunena bere
1933ko maisulana, “El Profeta” da,
kubismoaren hutsunearen
kontzeptuarekin gailurrera iristen
da, eta aldi berean energia
expresionistarekin konektatzen du,
trataturiko gaiagatik, bibliaren
tradizioarekin bat eginez.
El Profeta, 1933
Arlekin irrifartsuaren
maskara, 1927

21. Mujer descansando en hueco, 1922David, 1934

22. Constantin Brancusi
Jatorri errumaniarrekoa bazen ere, ezagutzear eman eta bere
lana Parisen garatu zuen.XX. Mendeko eskultorerik
handienetakotzat hartua da. Bere lanak eskulturaren formaren
kontzeptuan eragin zuten bete betean. Bere lana, 215
eskultura, 1908tik aurrera estilo pertsonalagoa hartzen joan
zen, geometrikoagoa, detaileak desagertzen ia abstrakziora
heldu zen arte, errealitate berri bat proposatuz. Modu honetan,
XIX. Mendeko errealismo eskultorikoa alde batera utzi eta
bazetorren arte abstraktuari atea zabaldu zion.
Afrika eta historiaurreko arte eskkultoriakoan inspiratuta,
formaren sinplifikazio zorrotzarekin, biluziaren azpiko natura
erakusten saiatu zen. Marmola, karearria, brontzea eta zura
landu zituen. Bere artelanetan bi forma dira nagusi: oboidea
(arrautza) eta zilindro luzatua.
Metalean eskultura serie bat egin zuen “Txoriak Espazioan”
izenekoa. Beste lanen artean egin zituen: Ama lotan (1906-10),
Musua (1908), Jakituria (1909), Prometeo (1911), Munduaren
jaiotza (1924), Txoria (1924-49), Zutabe amaigabea (1933),
Budaren izpiritua (1933) eta Oiloa (1941).

26. COLUMNAS DE
BRANCUSI

27. 1.4. Tamara de Lempicka margolariaren
lan piktorikoa
Tamara Lempicka “ izar galmurotsua izaten lehen
emakume artista” izan zen. Kubismoaren
eraginez, Lempicka izan zen bi kontinenteetan
Deco Artearen ordezkari nagusienetarikoa,
Hollywoodeko izarren artista faboritoa eta
“Pintzelaren baronesa” goitizenarekin izendatzen
zuten.
Bere belaunaldiko “Goi burgesia” eta
aristokraziaren erretratista goraipatuena izan zen,
dukesa, duke handiak eta goi esferetako gizartea
margotzen zuen. Bere lagunarteari esker, garaiko
saloi-erakusketa gorenetan erakusketak egitera
iritsi zen.
Bere sorkuntza erretratu femeninoetan eta bi
sexuen biluzietan zentratzen da.

28. Deco Artearen pinturaren joera jarraituz,
emakume etereoak margotzen zituen, jantzi
hegalariekin eta hatz luzeekin, nahiz hauek itxura
gogorra eta eskulturala izan bere zertzelada leuna
eta argi eta itzalen arteko kontraste
markatuengatik; bere lanaren adibiderik
hoberenak dira, bere biluziekin batera.
Bere eragilerik nagusienak Boticelli, Bronzino,
erretratu manieristak, eta kubismoa izan ziren,
baina abstrakziora iritsi gabe.
Kuriosoa da nola Tamara Lempickak estilo
zaharren nahasketa, ekletizismoa, erabiltzen duen
gaur egungo gaiak errepresentatzeko, non figurek
modan puntan puntako jantziak eta horrazkerak
darabilten.
Bere artearen irudi famatuenak biluziak badira
ere, bere alaba ere margotu zuen zenbait alditan
eta Paris eta New Yorkeko burgesia artistikoarekin
erlazionaturiko pertsonak ere. Baita ere loreen
margoak egin zituen.
“El hombre incompleto” (1932)

29. “Andrómeda” (1927)“Mujer con bestido verde” (1930)

30. ““Adán y Eva” (1931)“Tamara en Bugatti verde” (1929))

31. 1.5. Moda: emakumearen janzkeran
eta modaren munduan iraultzala.
Coco Chanel.
Ezer ikonikorik bada 20ko hamarkadan
hauek “flappers” deituriko emakumeak
dira.
Ezer gutxik bildu dezake hain ongi
horren urte alai eta ero haien izpiritua
emakume liberatu haiek baino;
ezarritako arau-apurtzaileak eta
emakumearen botoa eskatzen zutenak,
jazz-a dantzatzen zuten, pattarra
edaten zuten, bokilarekin erretzen
zuten, autoak gidatzen zituzten eta ilea
“bobs” modura mozten zuten, eta hare
ausartagoek “Eton Crop” mozkera
zeramaten, Eduardo Benitoren
marrazkian ikus daiteken modura (
Vogue zein Vanity Fair aldizkarietan
arrakasta lortu zuen garaiko espainiar
marrazkilaria).

32. Kuriosoa suertatzen da Gabrielle “Coco” Chanelen
gustu estetiko gogokoenak gaur egun ere nola
gailentzen diren: emakume altu eta argalak, azal
ilunekoak, sport-janzkerakoak eta eragin
maskulinokoak, itsasjantzien kutsuarekin, trajeak
arropa dotore modura eta bitxien ordez apaingarriak
eramaten dituztenak izatea.
Baliabide urriko familia batean 1883an jaioa,
umezurztegi batean hazten da eta bertan monjekin
ikasiko du josten eta beraiek 17 urterekin lortzen diote
jostun lana, laster alboratuko duena cabaret munduan
arituko baita. Mundu horretan gizon dirudun askorekin
erlazionatuko da eta bere maitaleetako bat izanen da
bere lehen denda diruz lagunduko duena, 1909an
Parisen zabalduko duen kapelategia eta kosta
frantziarreko beste hirietara laster hedatuko dena.

33. Amorante aberatsekin zebilela
(Windsoreko Dukearekin ere erlazionatua
izan zen) eta bere bizitzari buruzko
gezurrak medio, 1910an bere lehen
moda etxea zabaltzen du Pariseko Rue
Cambon-go 21ean, urte gutxitan 27,29
eta 31 zenbakiak hartuko dituena.
Ordundik aurrera guztia arrakastatsua
izango da: 1921ean “nº5” lurrina sortzen
du, 1927an bere sooineko beltz famatua,
puntuaren erabilera orokortzen du.

34. Janzkerari dagokionez antzinako ohitura da
kolore beltza lutoari atxikitzea, Erromatar
Inperioaz geroztik dokumentaturiko ohitura.
Horregatik ez da harritzekoa Paul Poiret
diseinatzaileak Parisen kasualitatez topo
egitean Coco Chanelekin honi galdetzea
noren omenez zeraman lutoa. “Zure
omenez” izan zen emakumearen
erantzuna. Izan ere Chanelen iraultza
handienetarikoa izan zen lotura horrekin
apurtu eta kolore beltza emakumearen
bizitzan elegantziaren sinonimo bezala
sartzea.
Petite Robe Noir (PRB), Little Black
Dress (LBD) edo 1926an modaren mundua
irauli zuen soineko beltz soila “Chanelen
Ford T modeloa” bezala izendatua izan
zen, edo emakume modernoaren
uniformetzat jo zuten Voguen izan zuen
argitarapenean ostean (argazkian erdian
dagoen soinekoaren antzekoa zen
argitararu zen marrazkia)

35. II. Mundu Gerrak bere dendak ixtera
behartzen du eta nazien okupazioaren
urteetan, ofizial aleman batekin izandako
amodio istorioak eta nazien espia izanaren
akusazioek 1945en Suitzara exiliatzera
behartuko dute. 1954an Parisera itzultzen da
Harper’s Bazaarreko zuzendaria Carmel
Snow-ren aholkupean eta berriro bere
negozioa zabaltzen du. Frantzian bere
itzulera ez da oso ongi ikusia izango eta
Britaini Handiko modaren prentsak bere
inmobilismoa kritikatuko du, baina Estatu
Batuetan arrakasta izango du bere pieza
preziatuarekin: tweed trajea.
Hurrengo 17 urteetan, jo ta ke lan egin zuen 87
urterekin hil zen arte, eta denborak Cocori
arrazoia emango zion, izan ere gaur egunean
ere oraindik modaren munduan bere garai
hartako lanak inspirazio iturri baitira.