inleiding door Hans van der Heijden

1. Zingeving, Ethiek en Evolutie
Over de geschiedenis, anthropologie, filosofie en biologie van
zingevingsvragen en de moraal
Hans van der Heyden

2. De mens is een religieus wezen
Vanuit de wijsgerige antropologie en psychologie is de mens een
religieus wezen.
religieus: hier gedefinieerd als:
bijvoeglijk naamwoord van religie  Latijn, re-ligere = her-verbinden
‘ Iemand is religieus als hij zich verbonden voelt met iets wat het gewone
alledaagse en waarneembare overstijgt’.
Dit houdt mede in dat men nadenkt over zingevingsvraagstukken:
- wat is de betekenis, doel en nut van mijn leven?
- waar kom ik vandaan, wat doe ik hier en waar ga ik na mijn dood naar toe?
- wat is de zin van mijn bestaan, zijn er hogere machten en zo ja: hoe verhoud ik mij daartoe?
- kan ik hier uit afleiden, legitimeren hoe ik moet leven of moet ik dat zelf bepalen?
- hoe is mijn verhouding tot andere mensen en de rest van de omgevende wereld?

3. In de oudste ons bekende vormen van georganiseerde samenleving
blijken mensen zich deze vragen te hebben gesteld.
Neanderthalers en Cromagnon-mens gaven voorwerpen mee in het graf
Doel: vrijwel zeker tot nut van de overledene in zijn toestand van de dood
 maar dan wel een idee over die toestand na/in de dood!
Een vorm van nadenken over zingevingsvragen blijkt van ouds en zeer frequent
in alle delen van de wereld te liggen binnen een structuur die wij
godsdienst (mono-theïstisch) of godendom (poly-theïstisch) kunnen noemen:
‘een systeem van één of meer goden, bovennatuurlijke wezens, met
bijbehorende verhalen, rituelen en gedragsvoorschriften, gebaseerd op geloof.’
De vorm waarin zo’n stelsel uitwerking kreeg/krijgt is zeer divers,
maar de essentie is meestal dezelfde.

4. NB: er zijn ook non-theïstische levensbeschouwingen met een hoog spiritueel gehalte
en een hiernamaals-achtige invulling, bv het Boedhisme, maar deze vormen
getalsmatig een minderheid
Omdat het religieus zijn meestal uiting kreeg binnen een structuur die wij godsdienst
noemen, wordt religieus vaak als synoniem voor godsdienstig gebruikt, maar hier
wordt de definitie dus veel breder gehanteerd.
Een kenmerk van zgn. primitieve godsdiensten in het verleden, maar ook bij vrij
recente ontdekkingsreizen, is de sterke relatie van de goden met natuurverschijnselen
en zaken van nut voor de gemeenschap:
• regen
• vruchtbaarheid grond
• voortplanting
• oorlog
• etc

5. Het is zeer wrs dat de godenstructuren en bijbehorende gedragsvoorschriften
zijn ontstaan om:
• invloed op deze verschijnselen en zaken te verkrijgen
• om een antwoord te vinden op een reeks zingevingsvragen
De volgorde lijkt vaak de volgende te zijn:
• men concipieert een god of goden
• ouden, wijzen of priesterkaste bouwen een systeem van rituelen en gedragsvoorschriften
• dit wordt gelegitimeerd door afkomstig te zijn van/voorgeschreven door/ werkend op die godheid
• daarom mag dit systeem ook worden opgelegd aan de gemeenschap
 de cirkelredenering is compleet
Maar …wordt niet herkend door de lange tijd waarover dit proces zich uitstrekt
en dan nog binnen een primitieve ongeletterde samenleving zonder
natuurwetenschappelijke en filosofische traditie.
Over de mono-theïstische (Abrahamitische) godsdiensten en openbaring in een moderne samenleving zal later worden gesproken

6. Een godsdienst is een aantrekkelijke optie om antwoorden te vinden op een
reeks van zingevingsvragen:
• men komt bv. voort uit de schepping van de god
• men heeft een uitgewerkt gedragsvoorschrift, dat wordt
• toegelicht, geactualiseerd en vaak gecontroleerd door een priesterkaste
• het is bekend waar je na de dood naar toe gaat, al of niet door eigen gedrag (mede-)bepaald
• etc.
Het doel van het leven (= zingeving?) is dan vaak:
het vervullen van de geboden van de godheid en veelal het zeker stellen van het eigen welzijn na de dood.
Op deze wijze volgt de zin van het leven uit de gekozen(?), maar waarschijnlijk beter:
opgelegde levensweg.
Grosso modo zal dit de situatie zijn geweest in de primitieve samenlevingen
en oude beschavingen.

7. Bij de oude Grieken begint hier verandering in te komen.
Weliswaar… was hier het leven in veel facetten ook doordrongen van religie:
• goden moesten tevreden worden gesteld of verleid
• iedere stad had zijn tempels en offerfeesten
• periode na de dood in Hades was niet rooskleurig, je had er geen invloed op
Maar… men gaat zonder de noodzaak van aanwezigheid van een god
rationeel nadenken over de verschijnselen in de wereld om zich heen:
• School van Milete, bv. Thales, Anaximandros, begin van natuurwetenschap
• Sokrates: wat is goed en wat is kwaad? Nadenken over een ethisch stelsel
en de legitimatie hiervan, dus meta-ethiek.
 zingevingsvragen werden onttrokken aan een goddelijke afkomst
Op zich lijkt dit niet vreemd:
• de Griekse godenwereld vertoonde een gedrag dat een blauwdruk was voor list, bedrog en overspel.
• de goden van de Olympus wel machtig, maar niet almachtig
• zij stamden immers af van een oergodin en- god, een soort personificatie van het begrip begin,
• waar de Milesische filosofen wellicht nu een rationeel vervolg op wilden geven.

8. Voor de Grieken gold:
• zingeving bestaat uit roem behalen en een goed leven hebben.
• Paideia: uitgewerkt door Isokrates
- opvoedingsideaal
- vorming van de volledige mens
- kennis staat centraal, maar het is tevens een
- beschavings- en vormingsideaal gericht op karaktervorming
- verfijndheid, innerlijke en uiterlijke beschaving, wellevendheid
- proportionaliteit, ook van het lichaam
- het begrip moraal wordt er in meegenomen
De Grieken hadden dus een tamelijk omschreven idee hoe het leven zin te geven.
De nadruk lag op het leven vóór de dood, want in Hades was het maar triest.
Bij de Grieken veel meer vrijheid van denken over zingevingsvraagstukken dan in oudere culturen,
wellicht ook door het daar vaak samengaan van wereldlijke macht en godsdienst.
Invulling van zingeving is veel meer een persoonlijke ontplooiing geworden.
De zelfgekozen (cultureel opgelegde?) niet van god wege opgelegde invulling van zingeving aan
het leven bepaalt hier de af te leggen levensweg.
In grote lijnen wordt deze zienswijze via het Hellenisme door de Romeinen overgenomen.

9. Jodendom en later Christendom
• al heel vroeg ontstond bij de Joden een monotheïstische godsdienst.
• geloofswaarheden en rituelen werden minutieus omschreven en de orthodoxie werd streng bewaakt.
• bij het Christendom zien we hetzelfde gebeuren:
• via vaak heftig polemische discussies en dito concilia werd een reeks geloofswaarheden opgesteld
waar men zich aan diende te houden op straffe van verbanning of erger.
• in West-Europa werd de christelijke stroming vanuit Rome dominant.
• in een vrijwel ongeletterd en sterk feodaal Europa met zijn 3-standen maatschappij en frequent versmelting
van wereldlijke en geestelijke macht, werd de officiële leer van de Kerk die ook nog eens een
onderwijs-monopolie had, richtinggevend voor het invullen van de levensweg:
• de tot in detail uitgewerkte Christelijke leer bood voor vrijwel alle zingevingsvragen een oplossing.
• de Levensweg stond vooral in het teken van het leven na de dood.
• Inquisitie: katholiek Europa dient zich op straffe des doods te houden aan de leer van Rome
• Na de Reformatie: repressie onverminderd (Calvijn in Genève, de Wederdopers) of
in afgezwakte vorm voortgezet in sommige protestantse delen van Europa.
 Zingeving volgde, net als bij de eerder behandelde primitieve samenlevingen,
uit het afleggen van de van godsdienstige kant opgelegde levensweg.

10. • rond 1200 (Bologna, Montpellier) begint men zich los te maken van het monopolie van onderwijs
en denken van de Kerk.
• dit zet door in de Renaissance en vooral in de Verlichting.
• los van de officiële leer stelt men vragen en begint deze te beantwoorden.
• veel antwoorden stroken niet met die uit de bijbel: bv. heliocrentrisch wereldbeeld
• Spinoza, Descartes, Kant, Hegel  geven richting aan het rationalisme en daarmee aan de
moderne wetenschap
• deze manier van denken bracht een grote vooruitgang in kennis en ook een verandering in denken over
over onderwerpen die je als zingevingsvragen kunt benoemen
• ECHTER: midden 19e eeuw gaat men deze rationele methode als onvoldoende compleet beschouwen
om na te denken over de mens als individu en daarmee ook over zingeving.
• WANT: de mens werd benaderd als een soort, een prototype, een abstractum, waarvan de kenmerken
in algemene kenmerken moest worden beschreven en begrepen.
• gedrag, emotie, drift, intuïties werden aan eenzelfde rationele denktrant onderworpen als
anatomie, fysiologie, natuurkunde etc.
Dominante stroming van dit rationalisme was het Positivisme

11. Positivisme
• positieve kennis is kennis die objectief meetbaar is
• DOEL is om die kennis met elkaar in verband te brengen,
zodat het geheel ook begrepen wordt
• August Comte (1798-1857), als grondlegger van deze stroming beschouwd
• Volgens Comte bestaat de geschiedenis van de Mensheid uit een drietal fasen
• religieuze fase, gekenmerkt door (bij)geloof en intuïtie, waarin men een wereldbeeld opbouwt
• metafysische fase
• wetenschappelijke fase: opbouwen van een uitsluitend rationeel mens- en wereldbeeld
• Volgens Comte was men in de 19e eeuw inmiddels toe aan de wetenschappelijke fase:
• de mens moest leren zichzelf en de wereld/kosmos te beschouwen
• Comte vindt veel navolging:
• o.a. de Engelse antropoloog Edward Burnett Tylor :
‘westerse cultuur schonen van survivals: culturele resten uit een achterhaald verleden,
ontstaan door gebrek aan werkelijk rationele, positivistische kennis.’

12. Een andere invloedrijke beweging in de negentiende eeuw was de Metafysica:
• stelt vraag naar het wezen of essentie der dingen.
• meest bekend: Hegel
• mens, samenleving, cultuur en wetenschap zijn onderdelen van de wijze waarop de geest
zichzelf vorm geeft
• geschiedenis is niet te veranderen, wel te beschouwen: filosofie is observator van het leven
• erg abstract, moeilijk te vatten, maar vooral evenals het Positivisme:
 gericht op een algemeen beginsel waarin dé mens, dé samenleving werd beschreven.
Al snel bleek:
• emoties, passies, angsten, angst voor de dood, goed en kwaad, liefde, haat
lieten/laten zich ook (nog?) niet zo makkelijk meten (Positivisme)
• metafysica kon ook weinig met de concrete menselijke ervaring
De individuele mens met zijn eigen gevoelens en ervaringen werden
(door methodologische onmacht?) in deze systemen genegeerd.

13. Reactie: de werkelijkheid niet construeren/achterhalen via een denkproces, want daarmee
wordt de werkelijkheid een product van de geest .
• Materialisme: Marx
Filosofie niet gebruiken om de waarheid/werkelijkheid te achterhalen
en te beschouwen (Hegel!), maar juist om een nieuwe werkelijkheid te maken!
‘Een rechtvaardige maatschappij ontwerpen
als zingeving van zijn leven!
• De Levensfilosofen  ‘het is tijd voor een filosofie die het leven van de
mens daadwerkelijk centraal stelt’.
• Wilhelm Dilthey: - wereld niet reduceren tot verklaarbare feiten, maar ‘Verstehen’
(1833 – 1910) - wereld van ‘binnen uit leren kennen’
- dat kan NIET met de natuurwetenschappelijke methoden
- dat kan WEL met de ‘hermeneutiek’
• Schopenhauer (1788 – 1860) en Nietzsche (1844 – 1900):
- afwijzing rationalistisch en mechanistisch wereldbeeld
- individu dient centraal te staan
- God is een waandenkbeeld
- het leven heeft geen ‘zin’, dat moet je er zelf aan geven
- er is niets na de dood, omarm je lot (amor fati) en geniet hier
- de wereld staat los van het menselijk denken
- cultuur, religie en wetenschap zijn veel te dominant

14. Reactie op het Positivisme en de Metafysica:
• Materialisme
• Levensfilosofie
• Existentialisme
Kierkegaard (1813 – 1855): grondlegger van wat later de Existentie-filosofie zal gaan heten:
- wat is de concrete ervaring van het Mens-zijn tegen de achtergrond van de invloed van de cultuur?
- wat is er voor nodig om ‘iemand’ te zijn?
- religie, wetenschap en cultuur beïnvloeden de mens, maar wat is de mens ‘van zichzelf’?
- in hoeverre laat hij zich door zijn omgeving beïnvloeden?
 Later weer opgenomen door Heidegger, Sartre en anderen.
Van belang:
• de negentiende-eeuwse reacties op het Positivisme en de Metafysica zullen
pas in de 20e eeuw navolging krijgen en invloedrijke stromingen worden!
• Schopenhauer, Marx, Nietzsche en Freud verwoorden een eerste twijfel
over de mogelijkheden van de rationaliteit en of de Verlichting wel de
juiste weg heeft ingeslagen  een van de hoofdthema’s in de 20e eeuw!

15. Voor de moderne, westerse mens zijn individualiteit en vrijheid elementaire waarden.
De Levensfilosofen uit de 19e eeuw gaven hiervoor de aanzet:
• Kierkegaard
- hoe kun je jezelf kiezen?
- K: we kunnen onze individualiteit op drie manieren vorm geven:
Esthetisch mens
Ethisch mens
Religieus mens
- welke keuzes horen bij deze menstypen?
• Nietzsche
- ‘durf te leven’
- idealen staan niet vast, ons lot kunnen we niet voorspellen. ‘Amor fati’
- wetenschappen zijn onze eigen constructies en zeggen niets over de werkelijkheid
maar……wat geeft dat? Omarm je lot en schep je eigen waarden op basis van je eigen wil
• Heidegger
- de dood is permanent van invloed op ons bestaan
- de angst voor de dood geeft wel een gewichtig karakter aan het leven
- na de dood is er niets en daardoor is de opdracht voor de mens dwingend:
het bestaan moet hier en nu worden gerealiseerd

16. Conclusie:
In 2e helft 19e eeuw is een toestand ontstaan die de mens vanuit een sterk voortgeschreden
wetenschap, een reeks nieuwe filosofische ideeën en een sterk toegenomen vrijheid van
denken, een breed arsenaal aanbood om opnieuw na te denken over een reeks
zingevingsvragen.
In vervolg van deze voordracht uitwerken hoe men heeft nagedacht over enkele van de
oudste zingevingsvragen:
• waar kom ik vandaan?
• wat doe ik hier op aarde?
• hoe moet ik leven? Wat is goed en wat niet?
• wat is het doel van mijn leven?

17. Eén van de oudste vragen van de mens mbt zingeving is de vraag:
‘waar kom ik vandaan, wat doe ik hier en wat gebeurt er na mijn dood?’
Joden, Christenen en later ook de Islam: Openbaring
Waar in de ‘primitieve’ godsdiensten men via interpretaties van wijzen, koningen en priesters
de tekenen die van God kwamen omzette in een leer,
sprak in een Openbaring God rechtstreeks tot de (enkele) mensen.
De verslaggeving van deze god-mens-communicatie staat in het Oude en Nieuwe Testament
en de Koran beschreven.
Probleem:
Voor zowel het Jodendom als Christendom en de Islam geldt (zowel inter als intra) dat op grond van
dezelfde teksten een zeer diverse interpretatie hiervan tot een evenzo diverse invulling van godsdienst en daaruit
voortvloeiende leefregels en ethische kaders aanleiding heeft gegeven.
Heliocentrisch wereldbeeld en evolutie: op grond van bijbelteksten ontkend (geweest)  etc, etc
De in al deze richtingen opgevoerde godgebodtheorie maakt discussie onmogelijk en zelfs godslasterlijk.
voor steeds meer mensen in de West-Europese Christelijke cultuurregio is de leer
van de bestaande kerken niet meer geloofwaardig op veel punten.

18. Spinoza (1632 – 1677):
‘ Op rationele gronden is het wel erg onwaarschijnlijk dat er een godheid is zoals die
door de Abrahamitische godsdiensten wordt voorgesteld.’
Feuerbach (1804 – 1872):
‘God een projectie was van het verlangen van de mens,
een verlangen om vanuit een construct de vragen des levens te kunnen beantwoorden
en zich hierin veilig en behaaglijk te voelen.’
Nietzsche (1844 – 1900):
‘God is dood, wij hebben hem dood gemaakt’
Probleem:
Als je niet weet waar je vandaan komt en wat het doel van het leven is en je ook nog niet eens weet
wat er na de dood gebeurt, zal je zelf in ieder geval een invulling moeten geven aan het leven
zoals dat wel voor jou kenbaar is.
Maar als je de oude leerstellingen hebt verworpen, van waaruit moet je dan de zingevingsvragen
gaan beantwoorden?
.

19. In West-Europa kan men echter niet spreken van primitieve gemeenschappen
en toch ziet men ook hier, weliswaar in steeds mindere mate, een nog steeds vasthouden
aan denkbeelden over godsdienst zoals in antropologische zin wordt gezien in ‘primitieve’
gemeenschappen:
‘ bij gebrek aan heldere antwoorden op prangende zingevingsvragen neemt men al of niet bewust
zijn toevlucht tot meestal niet of nauwelijks te onderbouwen interpretaties van heilige geschriften
die gebaseerd zijn op hoogst onwaarschijnlijke openbaringen die men eenvoudigweg moet geloven.’
Godsdienst op deze wijze bekeken is dan een ondersteuning en facilitering van de beleving en invulling
van de zingevingsvragen.
Maar……. wanneer de ondersteuning en facilitering de onveranderlijke en niet bevraagbare essentie worden
is men ontspoord en is er een, helaas vaak irreversibele, omkering van inhoud en verpakking opgetreden.
Godsdienst op deze wijze is een kinderziekte van het bewustzijn

20. Godsdienst is een kinderziekte van het bewustzijn
maar ook:
Religieus zijn = zingevingsvragen stellen
is een intrinsieke eigenschap van het menselijk bewustzijn
De vragen die men stelt in de loop van de geschiedenis zijn min of meer dezelfde gebleven,
maar de manier waarop men antwoord probeert te geven blijkt sterk afhankelijk
van het stadium waarin een gemeenschap verkeert.
Dit was al door August Comte en Edward Burnett Tylor gesuggereerd,
maar is inmiddels ook vanuit de antropologie en sociologie vastgesteld:
gemeenschappen die vanuit een agrarische samenleving via een industriële
naar een (post)moderne samenleving evalueren blijken bijna wetmatig voorspelbaar
over zingevingsvragen anders te gaan nadenken en andere/nieuwe vragen te stellen.
Dit kan geen evolutie zijn van het brein gezien de korte tijd waarin dit plaatsvindt,
maar moet te maken hebben met ontwikkeling in kennis en opleiding en
wellicht ook vrijheid van denken.

21. Op deze wijze op zich zelf teruggeworpen zal de mens bij het beantwoorden van een volgende zingevingsvraag:
‘hoe moet ik leven, wat is ethisch verantwoord?’
een systeem van denken moeten ontwikkelen dat geschikt is voor deze vraag.
Velen vroegen zich af of er na de doodverklaring van God door Nietzsche nog wel een moraal mogelijk was.
Ook in de Gebroeders Karamazov van Dostojevski wordt deze vraag nadrukkelijk gesteld.
Naar mijn mening is de mens goed in staat om zelf een ethiek te ontwikkelen.
Immers:
De grote verscheidenheid aan godsdiensten met een bijna even grote diversiteit aan ethische stelsels
die vaak haaks op elkaar staan bewijzen dit.
vervolg voordracht:
hoe de mens zelf-denkend tot een systeem van ethiek probeerde te komen.

22. Funderingen van de moraal
Naar de hoorcolleges van Prof. Dr. Herman Philipse
Utrecht, feb-maart-april 2008
Verschenen op Home Academy, 8 cd’s van ieder +/- 1 uur.
Moraal: idee, opvatting van iets wat goed is (gevoel, leefregel etc.)
Ethiek: gesystematiseerd systeem van moralen
Meta-ethiek: rechtvaardigen, verantwoorden van de gehanteerde ethiek
Vb. Meta-ethiek:
Ik heb van iemand een groot bedrag in bewaring zonder dat
iemand dat weet. Hij sterft plots. Mag ik dat bedrag nu houden?
De rechtvaardiging van de keuze ja/nee is meta-ethiek

23. Tot in het midden van de 19e eeuw waren er in Europa
3 stromingen die de fundering van de moraal behelsden:
1. Theonomie: Godsgebodtheorie
2. Autonomie: je moet als mens zelf nadenken: Kant
3. Utilisme: (Eng: utilitarianism), ook zelf als mens nadenken,
maar anders dan Kant: John Stuart Mill.

24. Godsgebodtheorie
Uitgangspunt is: ‘God is goed’.
Daarom hebben niet alle godsdiensten een godsgebodtheorie als fundering van de
moraal.
Vgl oude Grieken en Romeinen 
Zeus volgen is een moreel recept voor bedrog en overspel !
Met name de Abrahamitische godsdiensten hebben een godsgebodtheorie.
Aantrekkelijkheid: verklaring + rechtvaardiging
gemakkelijk: weinig eigen verantwoording
Maar…waarom zou je God gehoorzamen? 
• prudentiële versie: het is verstandig, want anders ‘brand je in de hel’
 vooral eigenbelang
• morele versie: Hij heeft ons geschapen, wij zijn het Hem schuldig
 wat nobeler, maar weer de vraag waarom
wij Hem dan schuldig zijn

25. Waarom is de godsgebodtheorie zo succesvol (geweest) ?
Anthropoligische en evolutionaire verklaring:
‘ een goede leidraad voor primitieve en weinig geestelijk ontwikkelde
samenlevingen die door een gemeenschappelijk kader zo meer kans
hadden op overleving. De elite hoefde zich niet te verantwoorden’.
Bezwaren tegen de theonomie:
• Kennistheoretisch:
Bestaat God? Hoe kan een onbetrouwbare openbaring (Jezus? Mohammed?
Abraham?) een betrouwbare rechtvaardiging geven?
• Moreel: God van OT en Mohammed laten moorden
• Sectariërsdilemma en multi-religieuze samenleving: ‘ze hebben allemaal gelijk met
volstrekt tegenstrijdige morele standpunten’
• Definitiekwestie: (x) iets is goed omdat God het wil of (y) God wil iets omdat het goed
is. Indien (x)  willekeur, indien (y)  God is overbodig.
Christelijke oplossing voor (y): God weet meer dan wij.

26. Autonomie: Immanuel Kant (1724-1804)
Godsgebodtheorie zou je heteronoom kunnen noemen: de moraal komt van een ander.
Kant wilde een moraal vanuit de mens zelf, maar dan wel gebaseerd op een juiste
denkwijze.
Kant meende dat dat er net als in de natuurkunde universeel geldende wetten waren
voor alle redelijke wezens. Net als bv. Newton moest je die op rationele wijze kunnen
afleiden.
Kant postuleerde een God die ook een redelijk wezen was, maar omdat datWezen
perfect was, had dit geen normen nodig.
Hoe dit rationeel nu te doen ?
Kant stelt dat een norm niet teleologisch kan zijn, maar deontologisch.
Teleologisch: stel een doel (telos, Gr.) en de norm volgt uit hoe je dat doel bereikt
Deontologisch: van deomai = moeten, Gr.

27. Vb. teleologisch gevormde moraal:
‘ Ik word gelukkig ALS ik zoveel mogelijk tv kijk’  norm = tv-kijken
Taalkundig is dit een hypothese gevolgd door een bevel  ‘hypothetisch imperatief’
 dit kan geen universeel geldend iets zijn, want niet iedereen wordt van hetzelfde
gelukkig (vgl sadomasochist)
 daarom moet een moraal de deontologische vorm kiezen: ‘Gij zult..’ en vervolgens
wordt de categorie gekozen wat je moet doen, bv. liegen, doden etc.
 Kant’s beroemde ‘categorisch imperatief’.
Hoe te werk gaan ? Je moet je 2 doelstellingen opleggen:
• ‘Handle nur nach derjenige Maxime, durch die du zugleich wollen kanst, dass sie
ein allgemeine Gesetz werde’
• ‘Handle so, dass du die Menschkeit, sowohl in deiner Person, als in der Person eines
jeden andern, jederzeit zugleich als Zweck, niemals bloss als Mittel brauchest’

28. Vb.:1. liegen. Liegen bestaat bij de gratie dat de meeste mensen meestal de waarheid
spreken. Als iedereen zou liegen, zou liegen als begrip zichzelf opheffen en
de wereld zou vastlopen etc.
2. doden…………….
Maar categorisch imperatief werkt niet: een moordenaar belt bij jou aan of jouw
broer die bij jou op zolder zit, thuis is, want hij wil hem vermoorden.
 hier zou liegen dus een moreel verwerpelijk iets zijn ??!!
Kant is niet waterdicht, leidt in zijn methode tot normconflicten, maar houdt
nog tot in onze tijd aanhangers.
Wegens zijn tweede gebod in de toepassing van zijn categorisch imperatief, wordt
Kant gezien als een wegbereider voor de Universele Verklaring van de Rechten van de
Mens.
‘Handle so, dass du die Menschkeit, sowohl in deiner Person, als in der Person eines
jeden andern, jederzeit zugleich als Zweck, niemals bloss als Mittel brauchest’

29. Het utilisme (1863): John Stuart Mill (1806-1873)
Op zoek naar de criteria van goed en kwaad, de grondslag van de moraal.
‘Handel zo dat dit leidt tot het hoogst mogelijke geluk bij zoveel mogelijk voelende wezens’
 the greatest happiness principle
Mill: ‘Iets is goed als het alleen maar geluk tot gevolg heeft’
Wiens geluk ?  ‘The greatest happiness althogether’, dus niet van één individu.
Altogether ?  ‘The whole sentient creation’, dus niet als Kant: ‘Vernunftwesen’, dus
geen dieren, want die hebben vlgs Kant geen vrije wil.
Wat is geluk ? (happiness)  ‘pleasure’
Christenen: pleasure is een vorm van vulgair geluk
Mill: er zijn hogere en lagere vormen van geluk, hier gaat het om de hogere vormen
(Mozart luisteren vs zak patat eten)

30. Los van de filosofische waarde is de uitwerking, de toepasbaarheid van het Utilisme
problematisch:
• hoe meet je bij alle voelende wezens geluk ?
• kun je alle opeenvolgende gebeurtenissen overzien?
Vb. leugentje om bestwil bij lelijke vrouw.
‘Zie ik er aantrekkelijk uit, man?’ ‘Zeker, vrouw, geweldig’
 Kant: = liegen
Mill: vrouw is gelukkig
Kant: als ze er later achterkomt dat je gelogen hebt  vertrouwen zoek, geluk weg.
Geluk is tijdelijk en wordt tot droefheid = negatief geluk.
Kant: intentie telt
Mill: resultaat telt
DUS: omstreeks 1850 nog steeds geen bevredigende meta-ethiek vanuit de
theonomie (godsgebodtheorie), autonomie (Kant) en het Utilisme (Mill).

31. Charles Darwin (1809 – 1882)
Invloeden en gebeurtenissen die tot zijn evolutietheorie leidden:
• fervent teler van planten en bekend met duivefokkers etc
 frequent mutaties in het nageslacht en via selectie verder wijzigingen
NB: Mendel, chromosomen en DNA waren nog onbekend !
• Lamarck, Franse bioloog (1744 – 1829): er is evolutie tgv doorgeven
aan nageslacht van aangeleerde zaken
• Lyell, Engels geoloog (1797 – 1875): de aarde is al miljoenen jaren oud en de
de aardkorst is via een geleidelijk proces laag voor laag ontstaan
• de reis met de Beagle (dec 1831 – okt 1836)
• Malthus, Engels econoom (1766 – 1834): bevolkingsgroei is exponentieel, de
voedselproduktie stijgt lineair  hongersnood zal met name de zwakkeren
treffen en daarom moeten die zich maar niet voortplanten

32. Darwin kwam via combinatie van deze invloeden tot de conclusie:
• er treden spontaan mutaties op in de natuur 
• als deze voordelig zijn in een omgeving  via natuurlijke selectie meer nageslacht 
• de nieuwe mutant blijft en de anderen sterven uit
• er is dus evolutie, maar niet tgv aangeleerd gedrag, maar door spontane mutaties
 Lamarck heeft hier ongelijk
• evolutie gaat weliswaar langzaam, maar dat kan ook: de wereld is immers miljoenen
jaren oud (Lyell) en dus ook de fossielen in die oude lagen.
( NB: volgens veel Christenen was de wereld in het jaar 4004 vChr geschapen )
 1859 On the Origen of Species, enigzins versneld uitgebracht door de min of
meer identieke ideeën van de Engelse onderzoekerWallace (1823 – 1913)
met wie hij uitvoerig correspondeerde

33. In On the origen of species rept Darwin niet over de mens uit angst
voor de toch al hevige reacties uit religieuze hoek. Hij schrijft dit ook aan
Wallace die deze gevolgtrekking al wel maakt.
Pas in 1871 komt het vervolg: The Descent of Man.
Darwin vervangt een door God geïnstalleerde ‘Scala Naturae’ door een op evolutie
gebaseerde ordening. Hierin ontbreekt doel en vooruitgang en de richting is random.
In de 100 jaar na Darwin is zijn theorie, die al vrij snel na het uitkomen van de
Origen of species in brede kring werd aanvaard, grotendeels bevestigd:
• Darwins begrip mutatie werd via ontdekking van het DNA bevestigd
• Mendel en Darwin konden met elkaar verbonden worden
• via DNA kon de evolutie in kaart gebracht worden: stamboom via DNA
• frequentie spontaan optredende mutaties en leeftijd aarde/fossielen maken evolutie
via kansberekening mogelijk. Er is geen God aan de knoppen van de mutaties
nodig.

34. Darwin keerde zich ook tegen de Special Creation theorie (SCT).
Wat de EV volgens hem wèl en de SCT nìet kon verklaren:
• species grotere genera hebben meer variëteit
• succesvolle genaturaliseerde planten lijken vaak niet meer op de oorspronkelijke
• extinctie
• verschillen in soorten op verschillende continenten in identieke niches
• etc, etc
Darwin had niet zo veel problemen om de lichamelijke kant van de mensen in te
passen in de evolutietheorie.
Darwin laat ook zien dat de zgn. typisch menselijke zaken als werktuigen ook bij
dieren voorkomen.
Gevoel voor schoonheid, wiskunde etc zijn bij mensen zeer variabel. De evolutietheorie
voorspelt dit en die variabiliteit leent zich nu juist voor de ontwikkeling van die
zgn. typisch menselijke kenmerken.
 Hoe zit dat nu met de moraal ??

35. Darwin liet met overdaad van argumenten en voorbeelden zien dat er
geen scherpe grenzen getrokken konden worden tussen mens en hogere dieren:
• intelligentie
• taal
• zelfbewustzijn
• etc
Darwin onderscheid 4 elementen waaruit de moraal is samengesteld:
1. sociaal instinct (sympathie, liefde, trouw, gevoelig voor goed- /afkeuring
2. highly devellopped mental faculties: reflectie op eigen handelen in verleden
en hanteren van eigen driften ( 1 + 2 geeft bv. schaamte)
3. taal kan de normen van de groep verwoorden en zo internaliseren
4. gewoonte aanleren wordt via 1 + 2 + 3 tot een geweten
Darwin zegt dus: moraal is uit lagere instincten geboren en dus deels genetisch.
 Moraal ontwikkelt zich ook via evolutie.

36. Darwin: geeft dus een verklaring van de moraal, waar de moraal vandaan komt.
geeft dus geen rechtvaardiging van de moraal.
Theonomie, Kant en utilisme: geven wel een rechtvaardiging
Theonomie: geeft ook een verklaring (komt van God = tevens rechtvaardiging)
Theonomie en Kant: de moraal is eeuwigdurend.
Darwin: moraal is feitelijk toevallig ontstaan, zoals de mutaties ook toevallig ontstaan.
moraal is ook afhankelijk van de geestelijke ontwikkeling die weer van de
evolutie afhangt.
De geestelijk vermogens kunnen ook tot een moraal leiden die de soort
lichamelijk juist verzwakt (dokters, geneesmiddelen, medelievendheid etc).
Maar ook erfrecht: een mogelijke lapzwans kan met de erfenis zijn slechte
eigenschappen juist voortplanten…..
Kortom: Darwin worstelt zelf met de moraal, maar geeft wel aan dat de wetten van
de struggle for life niet zonder meer op de mens kunnen worden toegepast
nu de mens hogere geestelijke vermogens heeft gekregen en naast het in stand
houden van de soort nu bewust ook andere zaken ambieert.

37. Spencer:
Twee evolutionaire ethici:
Herbert Spencer (1820 – 1903) en Friedrich Nietzsche (1844 – 1900)
‘We moeten een wetenschappelijke basis hebben voor hoe we ons gedragen nu de
authoriteit van de door godsdienst ingestelde normen afneemt.
Spencer: in jeugd een boek over moraal geschreven gebaseerd op de godsgebodtheorie
 later verworpen en al vóór Darwin via Lamarck op evolutie over.
Spencer nam veel van Darwin over. Hij heeft de term ‘evolution’ (Darwin
sprak van ‘descent with modification’ ) en ‘survival of the fittest’ ingevoerd.
Darwin had min of meer de groep als uitgangspunt genomen voor de ontwikkeling
van de moraal. Hij vindt dat de Europese groep/beschaving duidelijk het verst is
ontwikkeld, maar komt niet echt verder met de onderbouwing hiervan.
Darwin verklaart de moraal, maar rechtvaardigt die niet.
Vraag: is er een rechtvaardiging nodig als je bij de moraal uitgaat van evolutie?

38. Darwin levert dus voor de filosofie het probleem aan om een morele theorie op de
ET te bouwen.
Spencer probeert dit:
hij probeert alles in de wereld in één groot synthetisch systeem
samen te vatten en de ontwikkeling (evolution) te laten zien.
• alles in de Schepping ontwikkelt zich volgens de zelfde wetten
• de wet van de evolutie: in ieder stelsel gaat homogeniteit  heterogeniteit
• dit geldt niet alleen voor de natuur, maar ook voor de moraal en de cultuur
• heterogeniteit staat bij Spencer voor vooruitgang
• alle ‘kosmische heterogeniteit’ beweegt zich uiteindelijk naar een einddoel
• mensen zijn steeds beter in staat te handelen, zodat er meer geluk komt,
eerst voor hen zelf, daarna wordt het egoïsme geïntegreerd in het altruïsme.
Wat ons gelukkig maakt, maakt anderen ook gelukkig ( utilisme !! )
 moreel is alles wat de integratie van egoïsme en altruïsme in de hand werkt,
dus de eindtoestand versneld doet ontstaan.

39. ‘Om zijn eigen geluk te kunnen vinden, moet de mens vrij zijn in zijn handelen.
Later versmelt dit geluk samen met dat van anderen.’
 Hier de verbinding met het ‘laissez faire’ : de onzichtbare hand die alles stuurt.
 Spencer is een utilistische liberalistische optimist

40. Kritiek op Spencer:
• evolutie is feitelijk een oorlog, ethiek/moraal is nu juist het tegenovergestelde.
• ook al zou de ET de moraal verklaren, het rechtvaardigt die niet.
• de mens heeft al lang opgehouden als lichamelijk wezen te evolueren volgens
de ET ( dokters, geneesmiddelen etc).
• zo ook is zijn verstand zodanig ontwikkeld dat moraal weliswaar uit basis-emoties
kan zijn ontstaan, maar inmiddels goeddeels cultureel bepaald is.
• Iets is niet goed omdat het nu eenmaal zo is
DUS: wel steekhoudende kritiek, maar geen oplossing voor rechtvaardiging.

41. Friedrich Nietzsche
Nietzsche laat in zijn commentaren geen spaan heel van
‘den pedantischen Engländer Herbert Spencer’.
‘Eine Menschheit mit solchen Spencerchen Perspektiven schiene uns
der Verachtung, der Vernichtung wert !’.
Hij werkt aan een ‘Umwertung allerWerte’. Hij nam van Darwin over
dat de moraal net als de biologische zaken op evolutie gebaseerd was.
Moraal is volgens N. een soort instinct.
Bij het opstellen van een Genealogie van de Moraal stelde hij zich 2 vragen:
• onder welke voorwaarden bedacht de mens de begrippen goed en kwaad
• en welke waarden hadden ze zelf? Remden of bevorderden ze
het tot bloei komen van de mensen?

42. Nietzsche was klassiek filoloog en nam het Griekse woord dat door ons als
‘goed’ vertaald wordt: kalos en agathos.
• deze woorden betekenen eigenlijk ‘dapper, mooi, aristocratisch, aanzienlijk,
nobel, fatsoenlijk’
 goed betekende dus dapper en mooi etc en had dus betrekking op
krijgsvolk, krijgersdeugden, deugden van een klasse die een
andere klasse had onderworpen.
Ook in Indische talen zei Nietzsche dit te kunnen aantonen.
Volgens Nietzsche hebben er altijd twee morele systemen bestaan in de vroegere
samenlevingen:
• Herrenmoral
• Sklavenmoral.

43. De Herren hebben overwonnen, omdat ze beter, superieur zijn.
Zij zijn kalos = goed = dapper. Dat is hun eerste waarde, zo zien zij zichzelf.
De anderen zijn kakos, wat altijd vertaald wordt met ‘slecht’,
Maar volgens Nietzsche is dit een verkeerde vertaling:
Met kakos is hetzelfde aan de hand als met het Duitse ‘schlecht’:
‘schlecht’ is verwant aan ‘schlicht’ = eenvoudig, tot het gewone volk behorend,
niet de moeite waard.
Slecht = böse, boosaardig, slecht van intentie.
Sklavenmoraal: zij lijden onder de Herren, maar de hoogste waarde in het sociaal
systeem is de waarde van de Herr, maar die waarde is gezien vanuit de slaaf
juist ‘böse’ = schlecht, maar niet schlicht, maar boosaardig, want dat
is in hun ogen het gedrag van hun Herr.
Volgens Nietzsche komen in de geschiedenis de Herrenmoral en de Sklavenmoral
altijd naast elkaar voor.

44. Nietzsche volgt Darwin in de ET om het Herren-volk te laten ontstaan, maar
gaat itt Darwin hier zo ver, dat het zonder meer normaal en gerechtvaardigd is,
om anderen te overheersen. Dat is nodig om het mensenras verder te ontwikkelen.
Men dient te streven naar de Übermensch, het einddoel van de mens. Overwonnenen
moeten zich ook graag schikken om de Herren te dienen, zodoende bijdragend aan het
evolutionair proces op weg naar genie, de Übermensch.
Huidige mens : Übermensch = aap : huidige mens
HELAAS…………
‘Het einddoel van de mens gaat ten gronde aan de machtswellust van de Slaven’
Christendom = Sklavenmoral
Marxisme en socialisme zijn Sklavenmoral, want geseculariseerd Christendom
Deze systemen hebben niets te maken met verheven doelen als medemenselijkheid etc,
ze zijn louter machtswellust van de slaven, die helaas dus in onze maatschappij
lijken te winnen !!

45. Allerlei stromingen gaan eind 19e eeuw theorieën verkondigen die met Darwin werden
gelegitimeerd, maar waar Darwin òf nooit iets over gezegd had òf zich juist tegen gekeerd had!!
Voorbeelden:
• Darwin had gezegd dat de evolutionaire strijd tussen groepen had geleid tot een
hogere moraal (zie negerstammen en de Engelse samenleving).
De Duitse Darwinisten trokken dit nu door naar de toekomst :
 voortzetting van de strijd om het bestaan zal leiden tot een hogere moraal.
• eugenetica
• rassenstrijd en exterminatie
• zwakkeren aan hun lot overlaten
• kolonialisme als logisch gevolg van ongelijkheid door evolutie
• etc……
Darwin als jargon?

46. Uit WO II kwam via de geleerde lessen over de vermeende ongelijkheid/ongelijkwaardigheid
van de mensen:
• Conventie van Genève
• Universele Verklaring van de Rechten van de Mens
Eigenlijk geloofden velen helemaal niet meer dat de moraal te verklaren
viel, laat staan te rechtvaardigen.
Maar dat hoefde ook helemaal niet, zei het existentialisme:
‘Het existentialisme beschouwt iedere persoon als een uniek wezen,
verantwoordelijk voor eigen daden en eigen lot.
De uitdaging van ieder individueel mens is om in afwezigheid van een
transcendente god en binnen zijn absurd en zinloos bestaan zijn vrijheid te
gebruiken om een eigen ethos op te bouwen en zijn bestaan zodoende zin te geven.’
Jean-Paul Sartre: je verschijnt op deze aarde, je existeert, en uiteindelijk
definieer je jezelf dmv je eigen daden die je in vrijheid kiest. Je bent wat
je doet, de optelsom van je daden. Dat brengt een grote verantwoordelijkheid
met zich mee.

47. Mijn conclusie:
De mens is uitstekend in staat tot het bedenken van een moraal, maar…
…ik denk dat alle pogingen om tot een rechtvaardiging te komen van een absolute,
universele en tijdloze moraal, tot nu toe nog niet zo veel hebben opgeleverd.
De moraal en rechtvaardiging hiervan moeten we in ons zelf zoeken.