1. Ταξιδεύοντας με τον Μικρό
Ναυτίλο του Οδυσσέα Ελύτη
(Ο ταξιδιωτικός του σάκος)

2. Χαρακτηριστικά της ποιητικής γραφής
Ο Ελύτης δοκιμάζει νέους τρόπους γραφής,
χωρίς αυτό να το κάνει για πρώτη φορά στην
ποιητική πορεία του∙ αρκεί να θυμηθούμε το
Άξιον Εστί, ένα εντελώς καινούριο, σε σχέση
με την έως τότε ποιητική παραγωγή του,
αρχιτεκτονικό και γλωσσικό σχήμα, και το
Ημερολόγιο Ενός Αθέατου Απριλίου με την
κινηματογραφική και ημερολογιακή οπτική
του.

3. • Έχουμε, λοιπόν, στο Μικρό Ναυτίλο «σκηνικές
οδηγίες»:
περιλαμβάνονται ανά επτά στους τέσσερεις
«Προβολείς», λέξη παρμένη από τη
θεατρική/κινηματογραφική γλώσσα, και
ονομάζονται «Σκηνές» («Σκηνή πρώτη»,
«Σκηνή δεύτερη» κ.ό.κ.)∙ επίσης, στην τρίτη
ενότητα του «Ότω τις έραται», που
επιγράφεται «Τα Στιγμιότυπα», έχουμε 35
«στιγμές»/σκηνές από 21 ελληνικά νησιά, 7
ξένους τόπους και 7 κορίτσια.

4. [Π ρ ο β ο λ έ α ς α΄]
Σκηνή πρώτη: Δικαστήριο υπαίθριο στην αρχαία πόλη των Αθηνών.
Φτάνουν οι κατηγορούμενοι και προχωρούν ανάμεσα σε βλαστήμιες
και κραυγές: Θάνατος! Θάνατος!
Σκηνή δεύτερη: Φυλακή στην ίδια πόλη, κάτω από την Ακρόπολη.
Τοίχοι μισοφαγωμένοι από την υγρασία. Χάμου ένα φτενό, αχυρένιο
στρώμα και στη γωνιά ένα σταμνί με νερό. Στον εξωτερικό τοίχο μια
σκιά: ο φύλακας.
Σκηνή τρίτη: Κωνσταντινούπολη. Στον γυναικωνίτη του Ιερού Πα-
λατιού, κάτω από το φως των κεριών, η Βασίλισσα πετάει ένα πουγκί
με χρυσά νομίσματα στον Αρχιευνούχο, που υποκλίνεται και την
κοιτάζει με νόημα. Στο άνοιγμα της πόρτας, οι άνθρωποί του∙ πανέ-
τοιμοι.
Σκηνή τέταρτη: Αρχονταρίκι μεγάλης Μονής. Μακρόστενο τραπέ-
ζι και στην κορυφή του ο Ηγούμενος. Ιδρωμένοι μπαινοβγαίνουνε
οι καλόγεροι φέρνοντας τα μαντάτα: ένα πλήθος έχει ξεχυθεί στους
δρόμους, βάζει φωτιές, καταστρέφει τα πάντα.
Σκηνή πέμπτη: Ναύπλιο. Έλληνες και Βαυαροί αξιωματικοί στο Υ-
πασπιστήριο του Βασιλέα συνομιλούν χαμηλόφωνα. Ένας αγγελιο-
φόρος παίρνει το μήνυμα και φεύγει κατά τα σκαλιά που οδηγούνε
ψηλά στο Παλαμήδι.
Σκηνή έκτη: Μπρος από 'να παλιό και άδειο οικόπεδο, στη σύγχρο-
νη Αθήνα, ένα πλήθος ανάκατο με παπάδες και δεσποτάδες συνωστί-
ζεται για να ρίξει μια πέτρα, «τον λίθον του αναθέματος».
Σκηνή εβδόμη: Κτίσματα χαμηλά του ΕΑΤ/ΕΣΑ. Στο προαύλιο, μεθυ-
σμένοι οπλίτες. Αγριοφωνάρες κι αισχρές χειρονομίες. Ο αξιωμα-
τικός που βγαίνει από κάποιο κελί κάτι λέει στον στρατιωτικό ιατρό.
Πίσω τους ακούγονται γδούποι και οιμωγές.

5. • καταλόγους λέξεων:
• Έναςπρώτοςκατάλογοςλέξεωνεμφανίζεταιστηνενότητα«Καιμεφωςκαιμεθάνατον»,5,έναποίημαπραγματικάευρηματικό: οποιητήςκυνηγά«στοδάσοςτων
φωνηέντων»,σκοπεύεικαι«ρίχνεικάτω»49λέξεις(7x7)χωρίςαλφαβητικήσειρά,λέξειςπουεκφράζουντογλωσσικότουσύμπαν»(Ν.Παρίσης,1986,142),
• Έναν δεύτερο κατάλογο λέξεων καταγράφει ο ποιητής στη
δεύτερη ενότητα του «Ότω τις έραται» με τον νεολογικό υπότιτλο
«Αιγαιοδρόμιον»: ανοίγει τον ταξιδιωτικό «Οδηγό» του, αλλά δε
βρίσκει σχεδιαγράμματα και χάρτες, μόνο λέξεις αλφαβητικά
καταγραμμένες σε δύο στήλες, 400 λέξεις-κλειδιά του ποιητικού
ταξιδιού του, τις οποίες χρησιμοποίησε ή θα μπορούσε να
χρησιμοποιήσει στην ποίησή του, λέξεις παρμένες από το φυσικό
και πολιτισμικό ελληνικό περιβάλλον.

7. • έναν κατάλογο εικαστικών και μουσικών έργων καθώς και
φράσεων από κείμενα της ελληνικής και ευρωπαϊκής
λογοτεχνίας:
Πρόκειται για τον κατάλογο της πρώτης ενότητας του «Ότω τις
έραται» με τον υπότιτλο «Ο Ταξιδιωτικός Σάκος». Ο ποιητής
καταγράφει «μόνον τ’ απαραίτητα» για το ταξίδι του σ’ αυτή τη
ζωή «και για πολλές άλλες ακόμη», 54 (7x8) απαραίτητα εφόδια
στο ταξίδι του∙ σταχυολογώ: έναν σφραγιδόλιθο από τη μινωική
Κρήτη, μια τοιχογραφία από τη Θήρα, μια προσωπογραφία και ένα
άγαλμα από την Αίγυπτο, τρεις φράσεις του Ομήρου, δύο του
Αρχιλόχου, μία της Σαπφούς, δύο του Ηράκλειτου, δύο του
Δαμασκηνού, έναν πίνακα του El Greco, μία σουίτα και ένα
κοντσέρτο του Bach, τρεις στίχους του Σολωμού, έναν του
Mallarmé, τρεις πίνακες του Picasso, τρία τραγούδια του
Θεοδωράκη (ανάμεσα σ’ αυτά και το «Δοξαστικόν» από το
ορατόριο Άξιον Εστί), δύο του Χατζιδάκι κ.ά, κ.ά., ένα ολόκληρο
σύμπαν πνευματικό που αποκαλύπτουν το εύρος της παιδείας του,
τις επιρροές του, τους «πνευματικούς πατέρες» του.

8. • μια επιγραφή σε κεφαλαιογράμματη γραφή χωρίς
στίξη, κατά τον αρχαιοελληνικό τρόπο:
Από την ενότητα «Και με φως και με θάνατον», αρ.
11. Ο αναγνώστης αισθάνεται εδώ ότι
αποκρυπτογραφεί το νόημα, αφού κατά τη διάρκεια
της ανάγνωσης μπορεί να κάνει «λανθασμένους»
συνδυασμούς γραμμάτων, ώστε να παίρνει
λανθασμένο (ή μήπως, τελικά, «σωστό») νόημα.

10. ένα ποίημα δυσανάγνωστο, «κατεστραμμένο»,
με «γραφή χασματική και κομμένη τη ροή του
λόγου», που μοιάζει να ξεσηκώθηκε από
κάποια επιγραφή και χρειάζεται
συμπλήρωση (την οποία ως τώρα κανείς,
αναλαμβάνοντας το ρόλο του
επιγραφολόγου, δεν έχει επιχειρήσει). Το
ποίημα είναι το όγδοο της ενότητας «Και με
φως και με θάνατον».

11. Όπως και να στον αιώνα ενός φιλιού
Δεν σε προφταίνω Τύχη
σ' έζ εν παλινσκίωι
σφυρά πέτρα παριανή στις φλέβες
όπου δείχνει το κατάρτι παντο
βεργωμένος ο ουρανός ένα παγόνι
Αχτίδες με λευκά τα επάνω σύννεφα στο λόφο
Εν πράσινο μάλαμα και φυλλωσιά πουλιού που
Κοιτάζει το νερό μέσ' από τα καλάμια
ψυχή ακατοίκητη όθε
Χελιδόνι μονό μου 'φερες ένα δάκρυ.
τώρα
πένθος
Με νωπ αργ σπηλιά που μόλις έσπασε
Κι έχ
δέντρων παλαιών
Όνειρα περιχ όπως νησί από κύματα κι εκεί
Άκρη άκρη του γιαλού
Αλειμμένοι Σελήνη σαν Αιθίοπες ψηλά
των άστρων οικογένειες άστεγες και χάρτες
Που ζωγραφίζουν άγγελοι μ' αόρατη δεξιά
Ύπ ρα σαν πάντοτε.

12. • ένα ποίημα που εγκωμιάζει την Κόρη-
Παναγία και που ενώ αποτελείται από φράσεις
του Παπαδιαμάντη, μοιάζει να είναι γραμμένο
στη γλώσσα της Υμνογραφίας! Αποτελείται από
έξι τρίστιχα και η πρόθεση του ποιητή φαίνεται
πως είναι διπλή: από τη μια να αποτίσει φόρο
τιμής στον Παπαδιαμάντη που υπήρξε ένας
από τους πνευματικούς πατέρες του και από
την άλλη να συνθέσει σε γλώσσα
εκκλησιαστική, μια γλώσσα που γονιμοποίησε
τη σκέψη του και είχε ξεχωριστή θέση στο
Άξιον Εστί.

13. 17
Ως εν ουρανίω έαρι ραντισμούς Μύριους ακτίνων
εκλικμίζουσα Φαιοπράσινος επεφάνης
Κι εις ευόλισθον κλιτύν αστέρων Με ληκύθιον ύπνου
προβαίνουσα Τους αργολογούντας χαμαί
Πατήσασα ήτμισας. Επέπλωνον τα όρη φρουραί
Κρυσταλλοειδών λιβανωτίδων
Κι εναμίλλως έθαλλον
Της νυκτός μήκωνες έως ου
Των χειλέων σου σκιρτητικοί λόγοι
Μυριοπτέρυγοι όλως
Των πελαγιζομένων τα όνειρα
Σεσυλημένα πάλαι ποτέ
Νυν επανέστρεφον αληθώς.
Ως αιπόλου μονύδριον ήναψας
Την ψυχήν ημών εν τω βαράθρω Κόρη.

14. • σε ένα ποίημά του προχωρεί σε έναν
«ποιητικό χαρακτηρισμό επτά γραμμάτων
του ελληνικού αλφαβήτου»

15. 2
Αφόντας μπήκα σ' έρωτα για τούτα τα κορμάκια λίγνεψα,
έφεξα. Σ' ύπνο και ξύπνο άλλο στο νου δεν είχα - πως να
τα μεγαλώσω, μια μέρα να τα κοιμηθώ. Παραμόνευα
πίσω απ' τις θύρες. Έμαθα να τα πιάνω στον αέρα, στο
νερό. Αλλά πως να τα πω δεν ξέρω ακόμα.
Α - Λευκό ή κυανό, ανάλογα με τις ώρες και τη θέση των
άστρων.
Λ - Πραγματικά βρεμένο. Ίδιο βότσαλο.
Γ. - Το πιο ελαφρύ· που η αδυναμία σου να το προφέρεις,
δείχνει το
βαθμό της βαρβαρότητας σου.
Ρ.- Παιδικό και, μάλιστα, σχεδόν πάντοτε θηλυκού γένους.
Ε.- Όλο αέρα. Το πιάνει ο μπάτης.
Υ.- Το πιο ελληνικό γράμμα. Μια υδρία.
Σ.- Ζιζάνιο. Μα ο Έλληνας πρέπει κάποτε και να σφυρίζει.

16. • και σε ένα ακόμα εκθέτει «τα ανώτερα
μαθηματικά» του στο «Σχολείο της
θάλασσας» και για παράδειγμα κάνει
αριθμητικές πράξεις

17. Τ' ανώτερα μαθηματικά μου τα έκανα στο Σχολείο της θάλασσας.
Ιδού και μερικές πράξεις για παράδειγμα:
1. Εάν αποσυνδέσεις την Ελλάδα, στο τέλος θα δεις να σου απομέ-
νουν μια ελιά, ένα αμπέλι κι ένα καράβι. Που σημαίνει: με άλλα τόσα
την ξαναφτιάχνεις.
2. Το γινόμενο των μυριστικών χόρτων επί την αθωότητα δίνει πάν-
τοτε το σχήμα κάποιου Ιησού Χριστού.
3. Η ευτυχία είναι η ορθή σχέση ανάμεσα στις πράξεις (σχήματα)
και στα αισθήματα (χρώματα). Η ζωή μας κόβεται, και οφείλει να
κόβεται, στα μέτρα που έκοψε τα χρωματιστά χαρτιά του ο Matisse.
4. Όπου υπάρχουν συκιές υπάρχει Ελλάδα. Όπου προεξέχει το βου-
νό απ' τη λέξη του υπάρχει ποιητής. Η ηδονή δεν είναι αφαιρετέα.
5. Ένα δειλινό στο Αιγαίο περιλαμβάνει τη χαρά και τη λύπη σε το-
σο ίσες δόσεις που δε μένει στο τέλος παρά η αλήθεια.
6. Κάθε πρόοδος στο ηθικό επίπεδο δεν μπορεί παρά να είναι αντι-
στρόφως ανάλογη προς την ικανότητα που έχουν η δύναμη κι ο αριθ-
μός να καθορίζουν τα πεπρωμένα μας.
7. Ένας «Αναχωρητής» για τους μισούς είναι, αναγκαστικά, για τους
άλλους μισούς, ένας «Ερχόμενος».

18. Δομή
Είσοδος
Ο ΜΙΚΡΟΣ ΝΑΥΤΙΛΟΣ Ο ΜΙΚΡΟΣ ΝΑΥΤΙΛΟΣ Ο ΜΙΚΡΟΣ ΝΑΥΤΙΛΟΣ Ο ΜΙΚΡΟΣ ΝΑΥΤΙΛΟΣ
[Προβολέας α΄] [Προβολέας β΄] [Προβολέας γ΄] [Προβολέας δ΄]
ΜΥΡΙΣΑΙ ΤΟ ΑΡΙΣΤΟΝ
(I-VII)
ΜΥΡΙΣΑΙ ΤΟ ΑΡΙΣΤΟΝ
(VIII-XIV)
ΜΥΡΙΣΑΙ ΤΟ ΑΡΙΣΤΟΝ
(XV-XXI)
ΜΥΡΙΣΑΙ ΤΟ ΑΡΙΣΤΟΝ
(XXII-XXVIII)
ΚΑΙ ΜΕ ΦΩΣ ΚΑΙ ΜΕ
ΘΑΝΑΤΟΝ
(1-7)
ΚΑΙ ΜΕ ΦΩΣ ΚΑΙ ΜΕ
ΘΑΝΑΤΟΝ
(8-14)
ΚΑΙ ΜΕ ΦΩΣ ΚΑΙ ΜΕ
ΘΑΝΑΤΟΝ
(15-21)
ΟΤΤΩ ΤΙΣ ΕΡΑΤΑΙ
[Ο Ταξιδιωτικός Σάκος]
ΟΤΤΩ ΤΙΣ ΕΡΑΤΑΙ
[Αιγαιοδρόμιον]
ΟΤΤΩ ΤΙΣ ΕΡΑΤΑΙ
[Τα Στιγμιότυπα]
Έξοδος

19. «Μυρίσαι το άριστον»
• αριθμείται με λατινικά στοιχεία και
περιλαμβάνει επτά άτιτλα πεζόμορφα ποιήματα
(σύνολο 28 για τα τέσσερα μέρη στα οποία
εμφανίζεται).
• Η ιδέα προέρχεται από το κοντάκιον του
Ρωμανού του Μελωδού Εις την πόρνην, οίκος
ιβ΄, 4:
ημάτων δ τ ν ρμ ν σιωπ συνέτεμεῬ ὲ ὴ ὁ ὴ ὴ
κα λαβεν τερπν τ καλ ν μύρον α τ ς,ὶ ἔ ἡ ὴ ὸ ὸ ὐ ῆ
κα ε ς τ ν θάλαμον ε σ λθε το Φαρισαίουὶ ἰ ὸ ἰ ῆ ῦ
τρέχουσα σπερ κληθε σαὥ ῖ μυρίσαι τ ριστονὸ ἄ
[…]

20. Και με φως και με θάνατον»
• αριθμείται με αραβικά στοιχεία και
περιλαμβάνει επτά άτιτλα ποιήματα (σύνολο 21
για τα τρία μέρη στα οποία εμφανίζεται)∙ εδώ ο
ποιητής δοκιμάζει τους νέους τρόπους γραφής,
που αναφέρθηκαν παραπάνω.
• Η ιδέα από την Ωδή του Α. Κάλβου Εις θάνατον,
στροφή κ΄ (στίχ. 99):
Yιέ μου πνέουσαν μ' είδες
ο ήλιος κυκλοδίωκτος,
ως αράχνη, μ' εδίπλωνε
και με φως και με θάνατον
ακαταπαύστως.

21. «Όττω τις έραται»
• για κάθε μια από τις τρεις συνολικά ενότητες
υπάρχει ένας υπότιτλος: «Ο Ταξιδιωτικός
Σάκος», «Αιγαιοδρόμιον», «τα Στιγμιότυπα»∙
εδώ ο Ελύτης δοκιμάζει τη μορφή του
καταλόγου: στην πρώτη ενότητα
καταλογογραφεί το πνευματικό του σύμπαν
(έργα, πρόσωπα), στη δεύτερη λέξεις και στην
τρίτη τόπους και κορίτσια
• Μετάφραση: «Ό,τι αγαπάει κανείς»∙ από ένα
στίχο της Σαπφούς (Fr. 16, 3-4 LP):
o]„ mn „pp»wn strÒton o„ d pšsdwn
o„ d n£wn fa‹s' ™p[ˆ] g©n mšlai[n]an
œ]mmenai k£lliston, œgw d kÁn' Ôtω τις έραται