Yuva Rural Association (YRA) was established in the year 2002 and has its head office in Nagpur. YRA is registered under the M.P. Society Registration Act 1973 from Bhopal, Madhya Pradesh. Since its inception, we have been undertaking strategic interventions in issues related to livelihoods, natural resource management, gender, social discrimination, governance and human rights in the state of Madhya Pradesh, Gujrat and Maharashtra.

1. |ÉEòɶÉEò
ªÉÖ´ÉÉ ¯û®ô±É +ºÉÉäʶÉB¶ÉxÉ
HEAD OFFICE :
19, Akash Nagar, Near Gajanan Hall, Manewada, Nagpur-440034 Maharashtra, India
Ph. 7083324154 Email : info@yraindia.org, Website : www.yraindia.org
YUVA RURAL ASSOCIATION
Chikhali Road,

2. Yeejle osMe keâ=ef<eøeOeeve osMe Deens Demes Deecner cnCelees Je les melÙe Deens. Deepener
«eeceerCe Yeeieeleerue 50 hes#ee peemle ueeskeâmebKÙee MesleerJej DeJe}byetve Deens.
DeewÅeesieerkeâjCeehetJeea osMeeÛÙee mekeâ} GlHeeoveeceOÙes keâ=ef<eÛee Jeeše megceejs 21 neslee.
lejer osKeerue DeVeOeevÙeeÛÙee yeeyeleerle osMe mJeeJeuebyeer veJnlee. njerle ›eâebleer Ùee
veeJeeKeeueer peer cees"er ÛeUJeU Peeueer lÙeelegveÛe osMe DeVeOeevÙeeÛÙee yeeyeleerle keâener
Je<eeËveblej mJeÙebhetCe& Peeuee. heCe lÙeemee"er cees"cees"er mebkeâšs DebieeJej IÙeeJeer ueeieueer.
cee$e lÙee ÛeUJeUerÛes leesšs osKeer} meceesj Dee}s Deensle. pÙeeÛÙeeJej efJeÛeej keâjCes
DeeJeMÙekeâ Deens.
Mesleer ne efJe<eÙe efkeâbJee #es$eÛe KetHe efJeMee} Deens. øelÙeskeâ nJeeceeveeceOÙes øelÙeskeâ
efHekeâeÛes, øelÙeskeâ $e+legvegmeej JesieUsHeCe Demeles. MesleerceOÙes efyeÙeeCes, ceeleer Je HeeCeer ns
DeeflecenlJeeÛes Demes leerve Ieškeâ Deensle keâer pÙeeÛÙeeefMeJeeÙe ‘‘Mesleer’’ MekeäÙeÛe veener.
meOÙee lej Ùee leervener IeškeâebÛÙee yeeyeleerle DeeHeuÙeemeceesj cees"cees"er DeeJneves GYeer
"ekeâ}er Deensle. Ùee DeeJneveebvee mecepetve IesTve lÙeeJej ÙeesiÙe les GHeeÙe keâjCÙeeefMeJeeÙe
ielÙeblej veener.
ceeveJeeme pÙeeøeceeCes lÙeeÛes DeejesiÙe cenlJeeÛes Deens, lÙeeÛe øeceeCes efpeÛÙee peerJeeJej
DeeHeuÙee meJee&bÛee GojefveJee&n Ûee}lees lÙee keâeUdÙee DeeF&ÛÙee DeejesiÙeeÛeer keâeUpeer
IesCes ner keâeUeÛeer iejpe nesle Ûee}}er Deens. Skeâlej nefjle ›eâebefleceOÙes DeJe}befye}suÙee
leb$eebÛee Je heOoleeRÛee Deleer Jeehej kesâuÙeeves ceeleer efvekeâ=<š nesle Ûee}}er Deens DeeefCe
lÙeeÛe JesUer MeslekeâNÙeebÛes ceeleerkeâ[s cees"Ÿee øeceeCeele og}&#e nesle Deens. efkebâyentvee
%
%
ceeleer}e mepeerJe "sJeCÙeeÛeer iejpeÛe veener Demes MeslekeâNÙeebvee Jeešles. peer keâener Keles
JeeHej}er peeleele. leer efHekeâebÛÙee Jee{ermee"er Demee Â{ mecepe efvecee&Ce Pee}e Deens.
DeefOekeâÛes GlHevve IesCÙeeÛÙee DeeMesves Meslekeâjer Mesleerle keâesCelÙeener øekeâejÛes efveÙeespeve ve
keâjlee DeJee{JÙe jemeeÙeefvekeâ KeleebÛÙee cee$ee Je HeeCÙeeÛee DeefleJeeHej keâjle Deens.
ÙeecegUs peefceveerÛeer megHeerkeâlee keâceer nesTve efleÛes veefhekeâerle ™heeblej nesle Deens. DeeefCe
ceie Meslekeâ]NÙeeÛes efleÛÙeekeâ[s Hegjsmes }#e peeF&ue, leesheÙeËle leer peceerve DeveglHeeokeâ
yeve}s}er Demeles. lÙeecegUs ceeleer efJe<eÙeer Meslekeâjer Jeiee&ves peeie=le nesCÙeeÛeer iejpe Deens.
ÙeeHetJeea heeCeer Ùee Ieškeâeyeö} DemesÛe Skeâ Hegmlekeâ ÙegJee ¤j} DemeesMeerSMeve ves mecemle
MeslekeâNÙeebvee GheÙegòeâ nesF&} Ùee GösMeeves øeefmeæ kesâ}s Deens. Deelee ‘ceeleer’ Ùee
efJe<eÙeeJej meeoj Hegefmlekeâe mebmLesleHe&sâ øeefmeæ keâjleevee Deevebo Jeešlees. Ùeemee"er
MeslepeefceveerÛes DeejesiÙe efškeâJetve "sJeCÙeemee"er ce=o mebOeejCe Je met#ce IeškeâebÛes mebleg}ve
jeKeCes lemesÛe DeMeer JÙeJemLee keâjCes DelÙeeJeMÙekeâ Deens. JesUesJesUer ceeleer Hejer#eCe
keâ¤ve lÙee DenJeeueeÛÙee DeeOeejs efMeHeâejMeervegmeej mebsõerÙe efleefJe‰e Je KeleebÛee Jeehej
keâjCes iejpesÛes Deens. Ùee hegefmlekeâe Joejs MeslekeâNÙeebvee lÙeebÛeer ceeleer GhepeeJet
keâjCÙeemee Je melele GhepeeJet
"er "sJeCÙeemee"er ceole nesF&ue. DeMeer ØeeceeefCej Dehes#ee.
Ùee hegefmlekesâÛeer efveceealeer Je ÚheeF& mee"er S[sueieerJn HeâeTb[sMeve leHexâ Heâ[ Øekeâuheelebiele&
DeeefLe&keâ meneÙÙe Øeehle Peeues . lÙeeyeöue S[sueieerJn HeâeTb[sMeveÛes ceveŠhetJe&keâ DeeYeej.
¢ee hegefmlekesâÛÙee jÛevesceOÙes ke=â<eer heoefJeOeejkeâ hegpee heešerue Je ßeer ue#ceerkeâeble he[esUs
ÙeebÛes cees"s Ùeesieoeve Deens. cnCetve lÙeebÛes DeeYeej JÙeòeâ keâjlees.
heÇmleeJevee
oòee heešerue
cenemebÛeeuekeâ,
ÙegJee ™jue DemeesefMeSMeve, veeiehetj
28 ef[mes.2021
veeiehetj

3. ceeleer-ce=oe
peefceveerÛes Ieškeâ
He=LJeerÛÙee He=<"YeeieeJej JevemHeleerbÛÙee efkebâJee efHekeâebÛÙee Jee{ermee"er DeeJeMÙekeâ
Deme}suÙee ceeOÙeceeme ceeleer/cegõe Demes cnCeleele. ceeleerÛes meKees} DeYÙeeme keâjCeejs
Meem$e cnCepes ce=oeMeem$e ÙeeceOÙes peefceveerÛeer/
jemeeÙeefvekeâ, pewefJekeâiegCeOece&, ceeleerÛeer megHeerkeâlee, ceeleerleerue DevveõJÙe,
peefceveerleer} meg#cepeerJeeCet, FlÙeeoer yeeyeeRÛee DeYÙeeme kesâuee peelees. Deepe Jee{lÙee
jemeeÙeefvekeâ KeleebÛÙee JeeHejecegUs Je HeeCeer osCÙeeÛÙee ÛegkeâerÛÙee HeOoleercegUs peceerveer
efoJemebsefoJeme veeheerkeâ yevet }eieuÙee Deensle. Yejcemee" jemeeÙeefvekeâ Keles JeeHe¤ve
osKeer} GlHeeoveele Jee{ nesle veener. G}š ceneie[er Keles Jeehe™ve Glheeove KeÛee&le
Jee{ nesles. DeMee HeefjefmLeleerle peefceveerÛes DeejesiÙe Ûeebie}s "sJeCes DelÙeble cenlJeeÛes Deens.
peefceveerÛeer efmLeleer keâMeer Deens. peceerveeruee keâesCeles hees<ekeâ Ieškeâ osCes DeeJeMÙekeâ Deens.
FlÙeeoer iees<šerbÛee efJeÛeej keâ¤ve peefceveerÛes JÙeJemLeeHeve keâjCes iejpesÛes Deens.
peceerveerÛÙee IeškeâebJej peefceveerÛeer GlHeeove #ecelee DeJe}byetve Demeles. megHeerkeâ peefceveerle
efHekesâ Ûeebie}er Ùesleele Je peceerveerÛeer Glheeove #ecelee Ûeebieueer Demeles. peefceveerÛÙee
øeleervegmeej Je nJeeceeveevegmeej peefceveerleer} IeškeâebÛes øeceeCe yeo}le Demeles. peceerveerÛee
peJeUpeJeU efveccee Yeeie IeveefmLeleerle Demelees. lÙeeHewkeâer 45 Yeeie Keefvepe HeoeLee&ves
JÙeeHe}s}e Demelees DeeefCe jeefn}s}e Yeeie meWefõÙe heoeLee&Ûee Deens. peceerveerceOeer}
keâCeebceOÙes peer HeeskeâUer Demeles lÙeeceOÙes meJe&meeOeejCe 25 HeeCeer Je 25 nJee
Demeles. leLeeefhe ns ØeceeCe keâeÙece vemeles. efvejefvejeUdÙee øekeâejÛÙee peefceveerle lÙeebÛÙee
øeceeCeele Heâjkeâ He[lees. peefceveerÛÙee IeškeâebceOÙes cegKÙele: Keefvepe heoeLe&, meWõerÙe heoeLe&
heeCeer Je nJee ÙeebÛee neslees.
ceeleerÛeer Glheleer, pe[Ce Ie[Ce, jÛevee,
Yeewleerkeâ,
5
%
%
% %
meceeJesMe
1)KeefvepeheoeLe&
2)meWõerÙeheoeLe&
3)heeCeer/peefceleer}Dees}eJee
efmeefuekeâe De@uegefceefveÙece, }esn, mHegâjo, Hee}eMe, meesef[Ùece, keä}esjerve, ve$e, mHegâjo,
Hee}eMe, ceBieveerpe, pemle, ce@«esefMeSce FlÙeeoer KeefvepeõJÙes peefceveerle meehe[leele. lÙeebÛes
ØeceeCe peefceveervegmeej JesieJesieUs Demeles. peceerveerceOÙes 45 vee JevemHeleerbÛeer cegKÙe
DevveõJÙe cnCeleele. Ùee KeefvepeeJej JeeleeJejCeeÛÙee efJeefJeOe IeškeâebÛÙee pemes keâer,
G<Celee Deeõ&lee Je pewefJekeâ ef›eâÙee ¢eebÛee heefjCeece nesTve efhekeâebÛÙee Jee{ermee"er
DeeJeMÙekeâ DeVeõJÙes GheueyOe nesle Demeleele.
peceerveerle mepeerJe ØeeCeer Je JevemheleeRheemetve meWefõÙe heoeLe& leÙeej nesle Demeleele. efhekeâebÛes
DeJeMes<e Goe. heeves, Kees[, cegUs, leCe FlÙeeoer peceerveerJej he[leele efkebâJee peefceveerceOÙes
jenleele. ns DeJeMes<e kegâpetve meWõerÙe heoeLe& leÙeej neslees. Gòece ØekeâejÛÙee peefceveerceOÙes
5 meWefõÙe heoeLe& Demeleele. peefceveerleerue meWefõÙe heoeLee&Ûes oesve Øekeâej Dee{Uleele.
ve kegâpeuesues heoeLe& ceMeeieeleercegUs peefceveerle iee[ues
peeleele. lÙeebÛee heeCÙeeMeer mebyebOe Deeuee efkeâ, peerJeeCetbÛÙee ceoleerves les kegâpeleele Je
kegâpeuÙeecegUs lÙeeceOeerue keâ[keâheCee veenermee neslees.
meWõerÙe heoeLee&le keâye& Je
ve$eeÛes ØeceeCe efmLej Demeles. ns ieeb[tU efpeJeeCetb yegjmeer ¢eebÛes DeVe Demeles. meJe&meeOeejCe
heCes ÛeebieuÙee meWõerÙe heoeLeeËcegUs peefceveerle lÙeebÛes ØeceeCe Jee{les, peefceveerle peerJebleheCee
Jee{lees. lÙeebÛee heefjCeece peefceveerÛeer Glheeokeâlee Jee{CÙeeme neslees.
ØeeCÙeebøeceeCesÛe JevemHeleerÛes peerJeve megæe HeeCÙeeJej DeJe}byetve Deens. JevemHeleerÛÙee
Jee{ Je efJekeâemeemee"er HeeCeer DelÙeble cenlJeeÛee Ieškeâ Deens. peefceveerefMeÙeeÙe JevemHeleer
peiet Mekeâleer} Hejbleg HeeCÙeeefMeJeeÙe lÙee peietÛe MekeâCeej veener. JevemHeleerleer} DevveõJÙes
peefceveerceOeerue heeCÙeele efJejIeUleele. lÙee efmLeleer}e ce=oe õeJeCe ( )
Demes cnCeleele. efHekeâebÛeer peefceveerleer} cegUs ns õeJeCe Mees<etve Iesleele.
%
%
Soil Solution
l ve kegâpeuesues meWefõÙe heoeLe& :
kegâpeuesues mebsõerÙe heoeLe& ÙeeueeÛe ¢egceme cnCeleele.
l
nJee 25%
heeCeer 25%
Keefvepe heoeLe&
45%
meWefõÙe Ieškeâ
peerJeleblet
cegUs
Deeõlee
10%
10%
80%
01 02

4. DeeheCe pesJne efHekeâebvee Keles Iee}lees, KeleebceOeer} DevveõJÙe øeLece peefceveerleer}
HeeCÙeele efJejIeUleele Je cegUebÉejs Mees<e}er peeleele. JevemheleerÛee 1 Meg<keâ Yeeie leÙeej
nesCÙeemee"er 300 les 1000 ef}šj HeeCeer }eieles. efHekeâebÛes GlHeeove ns peefceveerleer}
HeeCÙeeJej DeJe}byetve Demeles. peefceveerÛes Yeeweflekeâ, jemeeÙeefvekeâ Je pewefJekeâ keâeÙe& megjUerle
Ûee}CÙeekeâefjlee peefceveerle DeesueeJee DemeeJee ueeieles. ns keâeÙe& melele Ûee}t Demeles.
lÙeecegUs peefceveerleer} efHekeâebÛes Devve, mesbefõÙe HeoeLe& Je met#ce peerJeeCet Jee{le Demeleele.
peefceveerÛee Heesle megOeejlees Je cegUevee nJesÛee HegjJe"e neslees.
4)peefceveerleeruenJee :
peefceveerleeruenJesÛes Ieškeâ:
peefceveerÛee keâener Yeeie ceeleerÛÙee keâCeebveer JÙeeHe}s}e Demelees lej keâener Yeeie HeeCeer
DeeefCe nJee Ùeebveer JÙeeHe}s}e Demelees.peefceveerrleerue heeCeer DeeefCe nJee ÙeebÛes øeceeCe
SkeâceskeâebMeer JÙemle Demeles. cnCepesÛe peefceveerleer} HeeCÙeeÛes øeceeCe Jee{}s efkeâ nJesÛes
øeceeCe keâceer nesles. peefceveerleerue meefÛÚõlee vesnceer ceeleerÛÙee keâCeebÛÙee DeekeâejeJej Je
jÛevesJej DeJeuebyetve Demeles. peefceveerleerue efÚõs ner heeCeer DeeefCe nJee Ùeebveer Yejuesueer
Demeleele. ÙeecegUs efhekeâebbvee ueeieCeejer Je peefceveerle DemeCeejer hees<ekeâ õJÙes efhekeâebvee
hegjefJeCÙeemee"er Ùee efÚõebÛee GheÙeesie neslees. peefceveerle nJee Je HeeCeer ÙeebÛes øeceeCe meejKes
Demes} lej leer peceerve efHekeâ Jee{ermee"er Ûeebie}er Demeles cnCetve ns øeceeCe efškeâJeerCes Heâej
cenlJeeÛes Deens. peefceveerleerue nJee ØeecegKÙeeves meg#ce peerJeebÛeer Jee{ nesCÙeemee"er lemesÛe
meWõerÙe heoeLe& kegâpeefJeCÙeemee"er GHeÙeesieer He[les. peerJeeCet ceeHe&âle ve$eeÛes efmLejerkeâjCe
nesTve peceerve megHeerkeâ yeveles. keâeye&ve[eÙe Dee@keämeeF&[, HeeCeer Je G<Celee ÙeebÛÙee ceeHe&âle
peefceveerle jemeeÙeefvekeâ ef›eâÙee Ie[leele. lÙeecegUs efHekeâebÛee DeeJeMÙekeâ DebvveeMe Jee{lees Je
peceerve megHeerkeâ yeveles.
peefceveerleer} nJee DeeefCe peefceveerJejer} nJee ÙeebÛÙee IeškeâebÛÙee øeceeCeeceOÙes Heâjkeâ
Demelees. peefceveerJejer} nJesceOÙes keâeye&ve[eÙeDee@keämeeF&[ JeeÙetÛes øeceeCe peemle lej
Dee@efkeämepeveÛes øeceeCe keâceer Demeles. lemesÛe peefceveerleer} nJesle yee<heeÛes (Jee@šjJnshej)
øeceeCe JeeleeJejCeeleer} yee<heeHes#ee peemle Demeles. JeeleeJejCeeleer} Je peefceveerleer}
veeÙeš^espeveÛes øeceeCe peJeUpeJeU meejKesÛe Demeles.
peefceveerJejer}nJeeÙeebceOeer}JeeÙetÛes øeceeCe
De.›eâ. JeeÙeg peefceveerleer} nJee peefceveerJejerue nJee
meceefMelees<Ce ØeosMe G<Ce ØeosMe Meskeâ[e ØeceeCe
(Meskeâ[e øeceeCe) (Meskeâ[e øeceeCe)
1. veeÙeš^espeve 79-81 86-91 78
2. Dee@efkeämepeve 15-21 8-19 21
3. keâeye&ve[eÙeDee@keämeeF&[ 0.2-4.5 1.0-5.0 0.03
peefceveerleerue nJee Je peefceveerleer} JeeÙetbÛes øeceeCe ns peefceveerÛee øekeâej, peefceveerÛeer
efmLeleer, efhekeâebÛee Øekeâej efpeJeeCetÛeer neueÛeeue Je keâeÙe& $e+legceeve FlÙeeoerJej DeJe}byetve
Demeles. Je les HeefjefmLeleervegmeej keâceer peemle nesles, peefceveerleerue nJesceOeerue Dee@efkeämepeveÛes
ØeceeCe ns peefceveerJejerue nJesleerue Dee@efkeämepeveÛÙee ØeceeCeehes#ee keâceer Demeles. peefceveerle
Dee@efkeämepeve GheueyOe PeeuÙeecegUs efhekeâebÛÙee cegUÙee ÕeemeesÛÚJeeme keâ™ Mekeâleele.
peefceveerleerue peerJeeCetbvee Dee@efkeämepeveÛeer iejpe Demeles. peefceveerleerue jemeeÙeefvekeâ ef›eâÙesuee
osKeerue Dee@keämeerpeveÛeer DeeJeMÙekeâlee Demeles. Ùee keâefjlee peefceveerleer} Dee@efkeämepeveÛes
øeceeCe mecelees} "sJeCes DeeJeMÙekeâ Deens. lÙeemee"er veebiejCeer keâesUHeCeer, KegjHeCeer
FlÙeeoer ceMeeieleerÛeer keâeces keâjCes DeeJeMÙekeâ Demeles efHekeâebÛÙee ÛeebieuÙee/ meÂ{
Jee{ermee"er peefceveerle nJee KesUleer "sJeCes cenlJeeÛes Deens. peefceveerle nJee KesUleer
"sJeuÙeeves efHekeâebÛeer ÙeesiÙe Jee{ nesles. efyeÙeebÛeer GieJeCe Ûeebie}er nesles. peefceveerleer}
GHeÙegkeäle met#cepeerJeebÛeer Jee{ YejHetj nesles. peefceveerle nJee KesUleer jeefn}er veener lej
cegUebÛeer Jee{ nesle veener. HeÙee&Ùeeves efHekeâebÛeer Jee{ Kegbšles DeeefCe cegUebJej efJeefJeOe jesie
Ùesleele. Goe cegUkegâpe Keespe [eÙeJeskeâ efyeuš ÙeeefMeJeeÙe peefceveerle
[eÙeneÙe[^esefkeämemšsefjkeâ Deec}, JÙegšsefjkeâ Deec}, }@efkeäškeâ Deec} ÙeemeejKes efJe<eejer
Je Ieelekeâ HeoeLe& leÙeej nesleele.
peefceveerÛee Heesle cnCepes peefceveerleer} JeeUt
(pee[ Je yeejerkeâ), ieeU (HeesÙeše) Je efÛekeâCeceeleer ÙeebÛes HejmHejebÛeer DemeCeejs
ceeleer ÛesiegCeOece& :
1) ceeleerÛesYeeweflekeâiegCeOece&Š
1.1 peefceveerÛee Heesle ( :
Soil Texture)
03 04

5. øeceeCe nesÙe. peefceveerle Ùee Ûeej øekeâejÛes keâCe keâceer DeefOekeâ øeceeCeele Demeleele.
lÙeebÛÙee øeceeCeeJe¤ve Heesle "jefJe}e peelees. ceeleerÛÙee keâCeebÛes ØeceeCe efkeâleer Deens ns
HeenCÙeemee"er Deeblejje<š^erÙe ceevÙelee Øeehle Yeewef}keâ He=Le:keâjCe (ceske@âefvekeâue/
De@veeefueefmeme) HeOoleer GHeÙeesieele DeeCeleele. lemesÛe yeesše Joejs lÙeeÛee Deboepe Ieslee
Ùeslees.
peefceveerÛÙee HeesleeJej efleÛes Deveskeâ iegCeOece& DeJe}byetve Demeleele peefceveerleer} HeeCÙeeÛeer
Ûe}ve#ecelee osKeer} peefceveerÛÙe heesleeJejÛe DeJe}byetve Demeles. Yeejer heesleeÛÙee peefceveerle
yeeefjkeâ keâCeebÛes øeceeCe Keefvepe õJÙeebÛee mee"e DeeefCe peefceveerÛeer pe}OeejCe Meòeâer
DeefOekeâ Demeles. cnCetve efhekeâebÛÙee o=<šerves Yeejer peceerveer megHeerkeâ Demeleele. Yeejer
HeesleeÛÙee peefceveer heeCÙeeÛÙee Mees<eecegUs Hegâieleele. Mees<eCeecegUs GvneUÙeele JeeUleele Je
DeekegbâÛeve heeJetve peefceveerme cees"Ùee Yesiee he[leele. ceeleerÛes keâCe efpelekesâ meg#ce eflelekeâer
peueOeejCeMeòeâer peemle Demeles. nuekeäÙee heesleeÛÙee Je JeeUtmej peefceveerle heeCeer HeâejJesU
jenle veener. lÙeecegUs efhekeâeuee efouesues Kele efveÛe - ÙeeJeešs yeensj he[CÙeeÛeer MekeäÙelee
peemle Demeles.
ceeleerle DemeCeejs Ûeejner Jeiee&Ûes keâCe JesieJesieàÙee Øekeâejs Skeâef$ele Ùesleele. lÙeecegUs
peefceveerme efJeefJeOe ØekeâejÛÙee Ie[Ceer Øeehle nesleele. Ùee ceeleerÛÙee keâCeebÛÙee efJeefJeOe
jÛevesme peefceveerÛeer jÛevee cnCeleele. peefceveerle nJee Je heeCeer ¢eeÛes ÙeesiÙe ØeceeCe
DemeCÙeemee"er peefceveerÛeer jÛevee cenlJeeÛeer Demeles. Je lÙeemee"er meWõerÙe heoeLe& Je
peefceveerleerue meg#ce peerJe cenlJeeÛeer Yegefcekeâe yepeeJeleele.
ceeleerle DemeCeeNÙee efJeefJeOe Ieve heoeLee&cegUs ceeleeruee Ievelee Øeehle nesles. ceeleerle keäJeeš&Pe
efkebâJee efmeefuekeâe DeeefCe Hesâu[mheej ner ØecegKe Keefvepes Demeleele. Ùee KeefvepeebÛeer Ievelee
2.5 les 2.8 «e@ce Øeleer Ieve mes. ceer. Demeles. lÙeecegUs ceeleerÛeer Ievelee osKeerue ÙeeÛe
ceÙee&osle Demeles. hejbleg ceeleerle pewefJekeâ IeškeâebÛes ØeceeCe peemle Demesue lej peefceveerÛeer
Ievelee keâceer nesles. ÙeeGueš ceeleerle pej DeefOekeâ JepeveeÛes Keefvepe Ieškeâ peemle
ØeceeCeele Demeleerue lej peefceveerÛeer Ievelee Jee{les. mLegueceeveeves ceeleerÛeer Kejer Ievelee
(Heeefš&keâue[svmeefmešer) 2.65 «e@ce/Ieve mes. ceer. Oejueer peeles. Ùee Ievelesuee ceeleerÛÙee
1.2 ceeleerÛeer jÛevee-
1.3 ceeleerÛeerIevelee-
IevekeâCeebÛeer Ievelee Demes cnCeleele. Ùee IevelesJe™ve meJe&meeceevÙe peefceveerÛÙee 1 nskeäšj
#es$eeÛes Je 15 mes.ceer. Kees}erÛÙee ceeleerÛes Jepeve keâe{lee Ùesles. les Jepeve megceejs 2.24
les 10 }eKe efkeâ}es«e@ce Demeles. cnCepesÛe 1 nskeäšj peefceveerJejer} 15 mes.ceer.
Kees}erÛÙee ceeleerÛes SketâCe Jepeve 22 }eKe 40 npeej efkeâ}esieü@ce Yejles. peefceveerÛÙee
JepeveeJe¤ve DeMee peefceveerle nskeäšjer efkeâleer øeceeCeele HeeCeer, pewefJekeâ HeoeLe& DeeefCe
efhekeâ Hees<eCe Keefvepes õJÙes Deensle. ÙeeÛee Deboepe Ieslee Ùeslees.
1.4 ceeleerleer}meefÛÚõlee(nJesÛeerHeeskeâUer)-
1.5ceeleerÛee jbie -
peefceveerleer} nJesÛeer HeeskeâUer cnCepes peefceveerÛeer HeeCeer DeeefCe nJee Ùeebveer JÙeeHe}s}er
peeiee nesÙe. ceeleerÛÙee keâCeebÛÙee jÛevescegUs efn heeskeâUer efvecee&Ce nesles. pej ceeleerÛes keâCe
Skeâceskeâebvee efÛekeâš}s}s Demeleer} lej HeeskeâUer }neve jenles. Kejer Ievelee DeeefCe
DeeYeemeer Ievelee ÙeebÛÙee meneÙÙeeves peefceveerleer} meefÛÚõlee keâe{lee Ùesles. peefceveerÛeer
meefÛÚõlee /HeeskeâUer ceMeeieleerÛÙee Mesleele 30 les 60 škeäkeäÙeeHeÙe&ble Demeles. ner heeskeâUer
pÙee peefceveerle JeeUt Demeles efleLes 30 lej pÙee peefceveerle ieeU Deens efleLes 60
Demeles. peefceveerle melele efHekesâ Iesleueer lej heeskeâUer keâceer nesles. mesbefõÙe HeoeLee&cegUs
meefÛÚõlee / HeeskeâUer Jee{les.
peefceveerÛee jbie ne Skeâ cenlJeeÛee iegCeOece& Demetve peceerve leÙeej nesCÙeemee"er
}eieCeeNÙee Deveskeâ øeef›eâÙeebÛee lees HeefjHeekeâ Demelees. DeeheuÙeekeâ[erue yengleskeâ meJe&
peefceveer me¢eeõerÛÙee keâeUdÙee peebYÙee oie[eHeemetve leÙeej Pee}suÙee Deensle. ÙeeÛe
Ke[keâeme yesmeeuš oie[ Demesner cnCeleele. peefceveerÛee cegUÛee jbie Ke[keâeÛÙee
jbieeøeceeCes Demelees. Goe. keâeUer peceerve keâeUdÙee Ke[keâeHeemetve lej leebye[er peceerve
peebYÙee Ke[keâeheemetve yeve}s}er Deens. Heeb{NÙee jbieeÛeer peceerve Hesâu[dmHeej Ùee
Ke[keâeHeemetve yeve}s}er Deens. mesbefõÙe HeoeLee&cegUs (¢egceme ) peefceveerÛee jbie keâeUe
he[lees. peefceveerle åetceme keâceer øeceeCeele Demes} lej peceerve efHeâkeäkeâš jbieeÛeer efomeles.
ceeleerle mesbefõÙe HeoeLe& Je Ûetvee peemle ØeceeCeele Demesue lej ceeleer}e ie[o jbie Ùeslees.
peefceveerle }esneÛes #eej peemle Demeleer} lej peefceveer}e leebye[e jbie Ùeslees. peefceveerÛÙee
jbieeJe™ve peefceveerÛÙee megheerkeâlesÛeer keâuhevee Ùesle veener. nJeeceeveeÛee peefceveerÛÙee jbieeJej
efJeMes<e HeefjCeece efometve Ùeslees.
% %
05 06

6. n
n
n
n
G<Ce keâefšyebOeeleerue oceš nJeeceeveeleer} peefceveer }e} efkebâJee leebye[Ÿee.
meceMeerlees<CekeâšeryebOeeleerue keâeUÙee peefceveer.
Meerle keâšeryebOeeleerue keâesj[Ùee nJeeceeveeleerue efheJeUš efkebâJee yeoeceer peefceveer.
YegceOÙe ØeosMeeJejerue nJeeceeveeleerue leebye[Ÿee Yeejer heesleeÛÙee efkebâJee efJeškeâjer
jbieeÛÙee peefceveer.
1.6 pegUleerefceUleerefmLejlee-
1.7 ceeleerÛesleeHeceeve-
(ceeleerÛee keâCeebÛeer efmLejlee)
peefceveerÛeer ceMeeiele keâjleebvee keâesj[Ÿee DeJemLesle keâCe mecetneÛÙee jie[CÙeeÛes ef›eâÙesme
øeeflekeâej efkebâJee DeesuesheCeer Deekeâejceeve efškeâJeCÙeeÛeer Hee$elee Ùee Yeeweflekeâ iegCeOecee&me
pegUleer efceUleer efmLejlee cnCeleele. keâCeebÛes efÛekeâšCes DeeefCe ceeleerkeâCe Je HeeCeer Ùee
ceOeer} Deekeâ<e&Ce ÙeecegUs veebiejšerÛes JesUer ceeleerceOÙes øeeflekeâejMeòeâer efvecee&Ce nesles. Je
lÙeecegUs ceeleerÛeer Yegkeâšer nesle veener. DeMee JesUer ceeleerkeâCe jÛevee Je SketâCe keâCemecetn
Deekeâej efškeâefJe}e peelees. efÛekeâveceeleerÙegòeâ Deesuemej peefceveerle ner efmLejlee Ûeebieueer lej
JeeUtmejpeefceveerle keâceer Demeles.
efhekeâebÛÙee Jee{ermee"er peefceveerleer} G<Celesuee / leeHeceevee}e HeâejÛe cenlJe Deens. yeer
®peCÙeeHeemetve les efHekeâ keâe{CÙeeheÙeËle G<CelesÛeer pe¤jer Demeles. Deefle keâceer efkeâbJee Deefle
peemle G<Celee yeer ®peCÙeemee"er neefvekeâejkeâ Demeles. peefceveerle met#cepeerJe, keâerškeâ,
JevemHeleerbÛÙee cegUdÙee FlÙeeoer kegâpeuÙeecegUs Tpee& efvecee&Ce nesles. peefceveerleer}
jemeeÙeefvekeâ ef›eâÙesmee"er G<CelesÛee GHeÙeesie neslees. G<CelescegUs mesbefõÙe HeoeLe& kegâpetve
efHekeâebvee ÙeesiÙe Devveeme efvecee&Ce neslees. heeb{NÙee efkebâJee Yegjkeâš peefceveerrHes#ee keâeUdÙee
peefceveer G<Celee DeefOekeâ Mees<etve Iesleele. peefceveerÛÙee He=<"YeeieeJejer} ceeleer metÙee&ÛÙee
øeKej GvnecegUs leeHeles. peefceveerÛes meJee&le peemle leeHeceeve ogHeejer 2 Jeepelee Demeles.
ogHeejer 2 les 4 HeÙe&ble efmLej jenles. Yeejer HeesleeÛÙee peefceveerle Deeõlee peemle Demeles
lÙeecegUs leeHeceeve keâceer Demeles. lej n}keäÙee HeesleeÛÙee peefceveerle Deeõlee keâceer Demeles
cnCetve leeHeceeve peemle Demeles. peefceveerÛee jbie ie[o keâeUe DemeuÙeeme lees peeme
G<Celee Mees<egve Iesles.
2. ceeleerÛes jemeeÙeefvekeâ iegCeOece& -
2.1 Deec} - efJec} efveo&sMeebkeâ (meecet/ ) -
ph
peefceveerÛÙee jemeeÙeefvekeâ iegCeOecee&ceOÙes peefceveerÛee Deec}-efJec} efveo&sMeebkeâ, DeeIeele
øeefleyebOekeâ #ecelee, #eejlee, mesbefõÙe keâye& keâueerue, DeeÙeve efJeefveceÙe #ecelee,
Deukeâmeble=hleer, efJeÅegleJeenkeâlee Je ce=oe efJeõeJe ÙeebÛee meceeJesMe neslees.
Mesle peefceveerÛee Deec}-efJec}
efveo&sMeebkeâ efkebâJee meecet ne DeefleMeÙe cenlJeeÛee iegCeOece& Deens. peceerve Deec} Deens,
efJecue Deens. efkebâJee Goemeerve Deens. ns peefceveerÛÙee meecet Je¤ve mecepeles. meesjsvmeve Ùee
[@efveme MeeŒe%eeves meecegÛes øeceeCe neÙe[^espeve DeeÙeveebÛÙee IeelekeâeJej "jefJe}s Deens.
neÙe[^espeve efkebâJee neÙe[^e@efkeäme}DeeÙeve ÙeebÛÙee HejmHej mebyebOeeletve efvecee&Ce nesCeeNÙee
lÙeeÛÙee õJe ¤Heeleer} øeceeCeeJej lÙee õeJeCeeÛee meecetDeJe}byetve Demelees. Goemeerve
õJeeceOÙes neÙe[^espeve Je neÙe[^e@efkeäme}DeeÙeve meblegef}le Demeleele, neÙe neÙe[^espeve Je
neÙe[^e@efkeäme}DeeÙeve ÙeebÛes ceguÙe meejKes DemeuÙeeme meecet 7 Demelees. meecet 6 Demeleevee
neÙe[^espeve DeeÙeve øeyeU Demelees Je lees 10 hešerves peemle Demelees. Hejbleg
neÙe[^e@efkeäme}DeeÙeve lÙeeøeceeCeele KetHeÛe keâceer neslees Je lees Heâkeäle Skeâ oMeebMe Demelees
ÙeeÛeeÛe DeLe& Ùee õeJeCeele neÙe[^espeve DeeÙeveÛes øeceeCe neÙe[^e@efkeäme}DeeÙeve Hes#ee
100 Hešerves peemle Demeles. cnCepesÛe les õeJeCe Deec}Ùegkeäle Deens. meecet 8 Demeleevee
ÙeeÛÙee G}š HeefjefmLeleer Demeles. cnCepesÛe les õeJeCe efJec}Ùegkeäle Demeles. Deec}Ùegkeäle
peefceveerÛee meecet ne 7 Hes#ee keâceer Je efJecueÙegòeâ peefceveerÛee meecet 7 Hes#ee peemle Demelees.
meJee&le peemle Deec}lesÛee efveo&sMeebkeâ MetvÙe lej meJee&le peemle efJec}lesÛee efveo&sMeebkeâ 14
Demelees.
07 08
Deecue Goemeerve efJecue
heer.SÛe. meecetheóer

7. 2.meecet ceespeCÙeeÛÙee heOoleer
2.1 Fueskeäš^escesefš^keâheOole
meecet ceespeCÙeeÛÙee heOoleerhewkeâer leerve heOoleer cenlJeeÛÙee Deensle.
meecet ceehekeâ (heer. SÛe. ceeršj) Ùee efJeÅegle GhekeâjCeeÛÙee meneÙÙeeves MeslepeefceveerÛes heer.
SÛe. cetuÙe ceespeues peeles. ner Skeâ DeÛetkeâ heOole Demetve efleÛee Jeehej cees"Ùee ØeceeCeeJej
keâjleele. Ùee heOoleerle Ûeej ØekeâejÛÙee efJeÅegle De«eebÛee (Fueskeäš^es[) Jeehej kesâuee
peelees.
2.2 DeecueefJecueoeMe&efvekeâefuešcemekeâeieoheOole-
2.3 DeeIeele øeefleyebOekeâ #ecelee ( )
Buffer Capacity -
ueeue efkebâJee efveàÙee efuešceme heshej ÛÙee meneÙÙeeves peefceveerleerue meecet ceespeues peeles.
ef}šceme HesHej DeesuÙee ceeleerle "sJeues peeles. peefceveerÛÙee Deec}-efJecuelesÛÙee jbie Úše
yeoueleele. pej peceerve Deec} Demes} lej }e} ef}šceme DeesuÙee ceeleerle "sJe}s Demelee
lÙeeÛes jbie yeo}le veener Je efveUe ef}šceme HesHej "sJe}s Demelee lÙeeÛee jbie }e}
lÙeeÛeøeceeCes peefceveerceOÙes efJec}lesÛes øeceeCe Demes} lej efveUe ef}šceme HesHejÛee jbie
yeo}le veener Je }e} ef}šceme DeesuÙee ceeleerle "sJe}s Demelee lÙeeÛee jbie yeo}tve
efveUe neslees. Ùee øeceeCes peefceveerÛee Deec}-efJec} efveo&sMeebkeâ keâe{lee Ùeslees.
ce=oe efJeõeJeeleer}
peefceveerÛÙee meecegÛes ceguÙe yeo}CÙeeme øeeflekeâej keâjCÙeeÛÙee #eceles}e peefceveerÛeer
DeeIeele øeefleyebOekeâ #ecelee Demes cnCeleele. Deec}Ùegkeäle peefceveerle ce=o efJeõeJeeleer}
neÙe[^espeve DeeÙeveÛes GoemeerefvekeâjCe keâjCÙeemee"er Ûegvee šekeâuÙeeme Jejerue DeefYeef›eâÙee
GpeJÙee yeepetves meg® nesles. lÙeecegUs ce=oe efJeõeJeele neÙe[^espeve Ûes yejsÛemes øeceeCe keâceer
nesles. Hejbleg Jee{Ceeje meecet ne DeefleMeÙe keâceer ØeceeCeele Demelees. peesHeÙe&ble Hegjsmee Ûegvee
peefceveerle šekeâle veenerle leesHeÙe&ble lees lÙeeÛe efmLeleerle jenlees. peefceveerÛeer øeeflejesOekeâ Meòeâer
peemle DemeuÙeeme peefceveerÛÙee meecetceOÙes yeo} nesCÙeemee"er cees"Ÿee øeceeCeele Ûegvee
iebOekeâ efkebâJee efpeHmece šekeâCÙeeÛeer DeeJeMÙekeâlee Demeles. peefceveerceOÙes efÛekeâveceeleer,
mesbefõÙe HeoeLe&, keâeyee&svesš Je HeâemHesâšÛeer mebÙegies efn ÛeebieuÙee øekeâejs øeeflejesOekeâ cnCetve
GHe}yOe Demeleele. peefceveerÛÙee ØeeflejesOekeâ #ecelescegUs peefceveerÛee meecet efmLej jenlees. Je
lÙeecegUs efHekeâebvee "jeefJekeâ øeceeCeele DevveõJÙes GheueyOe nesleele.
2.4#eejlee (
2.5 meWõerÙekeâye&-
Salinity)
peefceveerÛeer efveefce&leer nesle DemeleebveeÛe cegU Ke[keâeceOÙes Keefvepe IeškeâebJej jemeeÙeefvekeâ
ef›eâÙee nesTve #eejebÛeer Glheòeer nesles. jemeeÙeefvekeâ ef›eâÙesÛee heefnuee šhhee cnCepess
meesef[Ùece Je Heesš@efMeÙece meejKÙee efJec} IeškeâebÛes efJeIešve nesTve leer yeensj He[leele.
lÙeeveblej ke@âefuMeÙece, ce@«esefMeÙece FlÙeeoer Deukeâ KeefvepeebÛes efJeIešve nesles Je leer veerÛeNÙee
Jeešs yeensj He[leele efkebâJee peefceveerÛÙee KeeueÛÙee Lejele peeTve mee"leele. #eejebÛes
øeceeCe efJeefMe<" ceÙee&osHe}erkeâ[s peeles lÙeeJesUer peefceveer #eejÙegkeäle yeveleele Je lÙeeÛeer
Glheeove #ecelee Iešles. keâener JesUe DeMee peefceveerle ieJele megæe GieJele veener. keâener
efHekesâ #eejebÛÙee peefceveerle megæe leie Oe¤ Mekeâleele. cee$e keâener efhekesâ veepetkeâ Demeleele.
lÙeecetUs #eejebÛee HeefjCeece neslees.
ceeleerceOÙes DemeCeeNÙee Ieškeâehewkeâer mewbefõÙe HeoeLe& ne Skeâ DeefleMeÙe cenlJeeÛee Ieve
Ieškeâ Demetve Deboepes 5 Deekeâejceeve DeMee HeoeLee&veer JÙeeheuesuee Demelees.
ojJe<eeaÛÙee efhekeâ GlHeeoveecegUs efHekeâebÛeer cegUs, Hee}eHeeÛeesUe, JeeHej}s}er mesbefõÙe
Keles, met#ce peerJeebÛes DeJeMes<e FlÙeeoer - yeeyeer peefceveerle DeefYeveerle jeefnuÙeecegUs mebsefõÙe
HeoeLee&Ûee mee"e peefceveerle nesT }eielees. meWefõÙe HeoeLee&Ûes efJeIešve Je lÙeebÛes Hegvne
pewefJekeâ efJeIešve Ùee ef›eâÙee peefceveerle efvejblej meg¤ Demeleele. peefceveerle DemeCeeNÙee
mesbefõÙe HeoeLee&Ûes øeceeCe mesbefõÙe keâyee&ÛÙee øeceeCeeJe¤ve øeÙeesieMeeUsle efveefMÛele keâjlee
Ùesles. pÙee peefceveerle mesbefõÙe keâyee&Ûes øeceeCe 0.5 les 1 DemeuÙeeme peceerve ceOÙece opee&Ûeer
lej ns øeceeCe 1 Hes#ee peemle Demes} lej lÙee peefceveerle mesbefõÙe HeoeLee&Ûes øeceeCe peemle
mecepeCÙeele Ùesles.
efJeÅegle mebJeenkeâlee efhekeâebJej nesCeeje
[smeermeeÙeceve Ûeew. ceer.) meJe&meeOeejCe HeefjCeece
(EC)
2 hes#ee keâceer meJe&efHekesâ Ûeebieueer Jee{leele
2 les 4 #eejlee menve ve keâjCeejs keâener efHekesâ Jee{le veener
4 les 8 yejerÛe efhekesâ Ûeebie}er Ùesle veenerle, GlHeeove Iešles
8 les 16 #eejlee menve keâjCeejer efHekesâ Jee{leele
16 hes#ee peemle #eejeme øeefleyebOe keâjCeejer HeâejÛe Lees][er efHekesâ Jee{leele
%
%
09 10

8. mesbefõÙe HeoeLee&cegUs peefceveerÛes Yeeweflekeâ, jmeeÙeefvekeâ Je pewefJekeâiegCeOece& megOeejCÙeeceOÙes
Heâej cenlJeeÛes mLeeve Deens. peefceveerleer} met#ce peerJeebÛeer mebKÙee DeeefCe lÙeebÛÙee pewefJekeâ
efkeâÙee mesbefõÙe HeoeLee&cegUs }#eCeerÙe megOeejleele. mesbefõÙe HeoeLee&ceOÙes meJe& øekeâejÛeer
efHekeâ Hees<ekeâ õJÙes Demeleele. pewefJekeâ ef›eâÙescegUs Ùee HeoeLee&Ûes efJeIešve nesTve lÙeeleer}
DevveõJÙes peceerve DeeefCe efHekeâebvee HegjJe}er peeleele. mesbefõÙe HeoeLee&ÛÙee efJeIešveecegUs
peefceveerle ie[o jbieeÛes mesbefõÙe õJe leÙeej nesles lÙeeme ‘‘åÙegceme’’ Demes cnCeleele. mesbefõÙe
HeoeLee&cegUs peefceveerÛeer mebjÛevee megOeejlees peefceveer meefÛÚõ yeveleele. efveÛeje megOeejleer Je
peefceveerÛeer pe}OeejCe Mekeäleer Jee{les. mesbefõÙe HeoeLee&ÛÙee JeeHejecegUs peefceveerleer}
GHe}yOe ve$e, mHegâjo Je Hee}eMeÛes øeceeCe Jee{tve efHekeâebÛÙee meblegef}le Hees<eCeemee"er
ceole nesles.
Deec}Ùegkeäle peceerve-
iegCeOece&
GheeÙeÙeespevee-
1. pÙee peefceveerÛee meecet ( ) 7.0 Hes#ee keâceer Demelees DeMee peefceveer Deec}Oeceea
Demeleele
2. DeMee peefceveerletve efHekeâebvee mHegâjo, ve$eeÛeer, iebOekeâ, cees}ery[svece Deeoer
efÛekeâcelejlee jenles. lemesÛe }esn, leebyes, pemle ÙeeÛes øeceeCe iejpesHes#ee peemle
Demeles.
3. }esn, DeuÙegefceefveÙeceÛee efHekeâeJej Deefve<š HeefjCeece neslees. mHegâjo cee$e efmLej
mJe®Heele peeTve lÙeeÛeer GHe}yOelee keâceer nesles.
1. ceeleerHejer#eCeeÛÙee DenJee}eceOÙes kesâ}suÙee efMeHeâejMeervegmeej ÛegveKe[erÛee JeeHej
keâjeJee.
2. pÙee peefceveerÛee meecet Deec}lee oMe&Jelees DeMee peefceveerle ÛegveKe[er osTve
Deec}lee keâceer keâjlee Ùesles.
3. Deec}Ùegkeäle peefceveerle Yeele, veeÛeCeer, yešeše FlÙeeoer menveMeer} efHekeâebÛeer
efveJe[ keâ®ve }eieJe[ keâjeJeer.
4. peemle HeeJemeeÛes øeceeCe Deme}suÙee Yeeieele ve$e Ùegkeäle Keles peefceveerle 6 les
8 mes.ceer Kees} ÅeeJeerle.
PH
5. efnjJeUerÛÙee efHekeâebÛeer }eieJe[ keâ®ve peefceveerle iee[eJeer.
1. efHekeâebÛeer Jee{ Kegbšles Je GlHeeoveeceOÙes Ieš nesles.
2. peefceveerceOÙes cegkeäle ÛegvÙeeÛes øeceeCe 5 škeäkesâ efkebâJee lÙeeHes#ee peemle Demeles.
3. peefceveerÛee meecet 8 Hes#ee peemle Je keâ"erCe Demelees.
4. Yeeweflekeâ iegCeOecee&ceOÙes peefceveerÛeer Ievelee Jee{les Je pe}OeejCeeMekeäleer keâceer
nesles.
5. ve$e, mHegâjo, Hee}eMe Je met#ce DevveõJÙeeÛes øeceeCe keâceer nesles.
6. JeeUJeer, ngceCeer Je efkeâ[erÛee øeeogYee&Je Jee{lees.
1 peefceveerÛeer KeesueJeš veebiejCeer keâjeJeer.
2. ÛegveKe[erÙegòeâ peefceveerceOÙes meerleeHeâU, yeesj, DeeJeUe, megÙe&Hegâue, keâehetme,
meesÙeeyeerve, ient FlÙeeoer menveMeerue efhekeâebÛeer ueeieJe[ keâjeJeer.
3. met#ce DeVeõJÙeeÛee Jeehej peemle ØeceeCeele keâjeJee.
4. efnjJeUerÛÙee KeleebÛÙee Yejhetj Jeehej keâjeJee.
iegCeOece& -
GheeÙeÙeespevee
ÛegveKe[er Ùegkeäle peceerve -
#eejÙegkeälepeceerve
iegCeOece&
1. peefceveerÛee meecet 8.5 Hes#ee keâceer Demelees.
2. peefceveerletve HeeCÙeeÛee efveÛeje }Jekeâj nesle veener.
3. efJeõeJÙe#eejeÛeer efJeÅegleJeenkeâlee 4 [smeermeeÙeceve øeleerceeršj Hes#ee peemle
Demeles.
4. peefceveerJej ce@ivesefMeÙeceÛÙee Je ke@âefuMeÙeceÛee #eejebÛee Heeb{je HeeleU Lej
efometve Ùeslees..
11 12

9. GHeeÙeÙeespevee
iegCeOece& -
GHeeÙeÙeespevee
1. peefceveerle }neve JeeHesâ keâ®ve Lees[e JesU HeeCeer Ye¤ve "sJeeJes DeeefCe
veblej HeeCeer ÛejeJeešs Skeâ$e yeensj keâe{eJes.
2. peceerve meHeeš keâ®ve ÙeesiÙe DeblejeJej Ûej keâe{eJesle.
3. #eejebÛee efveÛeje kesâuÙeeveblej peefceveerle Yeele, ient, Gme Je keâeHetme
ÙeemeejKeer #eejmenveMeer} efHekesâ IeeJeerle.
4. peefceveerJej DeeÛÚeoveeÛee JeeHej keâjeJee.
5. mesbõerÙe KeleeÛee Goe. ieeb[tUKele, efnjJeUerÛeer Keles, MesCeKele FlÙeeoerÛee
JeeHej keâjeJee.
1. Ùee peefceveerle efHekeâebÛeer Jee{ Ûeebie}er nesle veener. lemesÛe ÛeesHeCe peefceveerle
nJee KesUleer jenle veener.
2. peefceveerceOetve HeeCÙeeÛe efveÛeje nesle veener.
3. peceerveDees}er Demeleevee DeefleMeÙe efÛeJeš nesles. DeeefCe JeeUuÙeeveblej
šCekeâ nesles.
4. DeMee peefceveerÛeer meecet 9 Hes#ee peemle Demelees Je leer efJec}Ùegkeäle Demeles.
1. efHekeâebÛeer Hesâj Hee}š keâjle Demeleevee leeie, OewÛee ÙeemeejKeer efnjJeUerÛeer
efHekesâ IÙeeJeerle.
2. ceeleer Hejer#eCe keâ®ve Keles efMeHeâejMeer Hes#ee 25 škeäkesâ Jee{tve odÙeeJeerle.
3. #eejeÛee efveÛeje kesâuÙeeveblej Ùee peefceveerle Yeele, iesnt, keâeHetme, Gme Ùee
meejKeer efHekesâ IÙeeJeerle.
4. peefceveerletve HeeCÙeeÛee efveÛeje nesCÙeemee"er peefceveerle ÙeesiÙe DeblejeJej Ûej
keâe{eJeer.
ÛeesHeCepeceerve
peefceveerÛeer megHeerkeâlee keâMeer Jee{JeeJeer
1. yeebOeyebefomleer keâ¤ve peefceveerÛeer OetHe keâceer keâjeJeer.
2. pewefJekeâ KeleebÛee JeeHej yeerpe øeef›eâÙee keâjleevee lemesÛe MesCeKeleele efcemeUtve
ÙeesiÙe øeceeCeele JeeHej keâjeJee.
3. efHekeâebÛeer HesâjHee}š keâjleevee keâ[OeevÙe efHekeâeÛeer }eieJe[ keâjeJeer.
4. efMeHeâejMeer øeceeCes ojJe<eea mesbõerÙe Kele MesJešÛÙee veebiejCeer Je kegâUJeCeerÛÙee
DeeOeer peefceveerle efcemeUeJes.
5. #eejHeš peefceveerle OewÛee efkeâbJee leeie efHekeâeÛeer }eieJe[ keâ®ve les efHekeâ oer[
ceefnvÙeeÛes PeeuÙeeJej peefceveerle iee[eJes.
6. efHekeâebÛÙee DeJeMes<eebÛee JeeHej peefceveerle keâjeJee.
7. ÛeesHeCe peefceveerle mesbõerÙe Je jemeeÙeefvekeâ YetmegOeejkeâebÛee (øesmece[, efpeHmece)
Jeehej keâjeJee.
8. Deec} peefceveerle ÛegvÙeeÛee JeeHej keâjeJee.
peefceveerÛÙee megHeerkeâles ceOÙes mesbõerÙe keâye& ns DelÙeble cenlJÙeeÛes Deens. keâyee&cegUs
peefceveerleer} met#ce peerJe keâeÙe&jle nesTve ceeleer efpeJeble nesCÙeeme ceole nesles, DeeefCe
peefceveerceOÙes keâeye&ve DeeefCe ve$e Ùee Ûes iegCeesòej ÙeesiÙe "sJe}s peeles.
peefceveerÛÙeeDeejesiÙeeceOeer}mesbõerÙekeâye&nscenlJeeÛeeIeškeâ-
peefceveerleer}mesbõerÙe keâyee&ÛesøeceeCe-
mesbõerÙe keâye& DelÙeblekeâceer keâceer ceOÙece Lees[speemle peemle DelÙeble peemle
0.20 0.21-0.40 0.41-0.60 0.61-0.80 0.81-1.0 1.0 Hes#ee
Hes#ee peemle
%
peefceveerlemesbefõÙekeâye&DemeuÙeevesnesCeejsHeâeÙeos
1. mesbõerÙe keâyee&cegUs ceeleerÛeer OetHe keâceer nesles, lemesÛe ceeleerÛeer pe[CeIe[Ce
megOeejlees.
2. peefceveerÛee meecet Goemeerve (6.5 les 7.5) "sJeCÙeeme ceole nesles.
13 14

10. 3. mesbõerÙe keâyee&cegUs peefceveerceOÙes met#ce peerJe Je peerJeeCetbÛÙee peveve ef›eâÙesle
ieleer øeeHle nesles. pewefJekeâmebKÙesle Jee{ nesles.
4. mesbõerÙe keâyee&cegUs efJekeâjebÛes øeceeCe Jee{tve DevveõJÙeeÛÙee GHe}yOelesJej
Ûeebie}e hejerCeece neslees.
5. ÛeesHeCe peefceveerÛee IeóHeCee keâceer nesTve ceeleerÛÙee keâCeeleer} HeeskeâUer
Jee{les Je peceerveceOÙes nJee KesUleer jenles.
6. mHegâjo efmLej keâjCÙeeÛeer øeef›eâÙee ceboeJeles Je mHegâjoÛeer GHe}yOelee
Jee{les.
7. n}keäÙee peefceveerÛeer HeeCeer Oe¤ve "sJeCÙeeÛeer #ecelee Jee{les.
8. keâeUdÙee peefceveerle Deefleefjkeäle HeeCÙeeÛee efveÛeje Ûeebie}e neslees.
9. ÛegveKe[erÙegkeäle peefceveerle DevveõJÙeeÛeer efmLejlee keâceer nesles.
10 peefceveerceOÙes JesieJesieàÙee øekeâejÛÙee peerJeeCetbÛÙee mesbõerÙe keâyee&cegUs Gpee&
hegjJeueer peeles.
11 peerJeeCetbÛeer keâeÙe&#ecelee Jee{tve DevveõJÙeebÛeer GHe}yOelee Jee{les.
ceeleerceOÙes Keefvepe keâCe, mesbefõÙe HeoeLe&, HeeCeer, nJee met#cepeerJe FlÙeeoer Ieškeâ
Demeleele. lÙeeÛe yejesyej keâueer} keâCe ne DelÙeble met#ce HeoeLe& Demelees. meeOeejCele:
Deieoer efÛekeâCeceeleerÛÙee Skeâe keâCeeÛee JÙeeme 0.002 efce.ceer. Hes#ee keâceer Demelees lej
Ùee keâueerue keâCeebÛes JÙeeme 0.0001 les 0.0000001 efce.ceer. Flekesâ }neve Demeleele.
HeeCÙeele ns keâCe peJeUpeJeU efJejuÙeeøeceeCesÛe Demeleele. cees"Ùee DeekeâejeÛes keâCe
ÛeebieuÙee met#ceoMe&keâ Ùeb$eeletve efomet Mekeâleer}. HeCe lÙeeHes#eener }neve ies}s}s keâCe
lÙeeletve megæe efomele veener. pemepeMeer ceeleer yeejerkeâ nesle peeF&} lemelemes efleÛÙeele ns
keâ}er} peemle øeceeCeele Demeleele. cnCetve HeesÙeše, JeeUt FlÙeeoer meejKÙee pee[mej
keâCeebbÛÙee ceeleerle ns keâceer Je Yeejer keâeUdÙee peefceveerle peemle Demeleele. Ùeebvee HeeCeer
efceUeuÙeeme les Hegâieleele Je lÙeebÛÙeeceOetve ceOeemeejkeâe efkebâJee iegUeÛÙeeÛeerkeâer meejKee
Skeâ efÛekeâš HeoeLe& leÙeej neslees. ÙeecegUs HeeCeer Je nJee KesUleer jenCÙeeme De[ÛeCe
He[les. Ûegvee, mesbefõÙe Kele, peceerve YeepeuÙeeves Je ÙeesiÙe ceMeeiele kesâuÙeeves Ùee keâ}er}
keâCeebÛee efJejUHeCee cees[lees Je les SkeâJešleele DeeefCe ceeleerÛÙee keâCeebÛÙee Debieeuee
yeens™ve efÛekeâšleele. lÙeecegUs keâCeekeâCeeleerue heeskeâUer ceeskeâUer nesles Je lÙeelegve heeCeer,
DeeÙeve efJeefveceÙe #ecelee ( ) -
IEC
JevemHeleebrÛeer DeVeõJÙes
ceeleerÛes keâCe efJeÅegleØeJeeneÛÙee meneÙÙeeves Deueie keâjlee Ùesleele. Ùeeme efJeÅegle efJeÛÚsove
Demes cnCeleele. ceeleerÛÙee keâCeebÛes efJeÅegle efJeÛÚsove kesâues lej OeveeÙeve$e+vee«e Yeeieele
pecee nesleele. DeMee ceeleerÛÙee keâCeebJej pej meesef[Ùece keä}esjeF&oeÙe efJeõeJe Deesleuee lej
ceeleerleer} Flej OeveeÙeve yeensj He[leele DeeefCe ceeleerÛÙee keâCeeme meesef[Ùece ne OeveeÙeve
efÛekeäštve yemelees. DeMee efjleerves ceeleer meesef[ÙeceÙegòeâ yeveles. Ùee ef›eâÙesme DeeÙeve efJeefveceÙe
ef›eâÙee Demes cnCeleele. ne iegCeOece& efhekeâebvee DeVeIeškeâebÛÙee GheueyOelesmee"er cenlJeeÛee
Deens.
JevemHeleer DevveOeevÙe leÙeej keâjCeejs Skeâøekeâejs efpeJeble keâejKeevesÛe Deens. øekeâeMe
mebM}s<eveeÛÙee ef›eâÙesÉejs JevemHeleer mJele: mee"er lemesÛe me=°erleerue Flej øeeCeercee$eebÛÙee
hees<eCeemee"er Devveefveefce&leer keâjleele. Ùeemee"er lÙeebvee peefceveerleer} DevveõJÙe, HeeCeer,
Heeveeleerue lemesÛe nefjleõJÙe lemesÛe JeeleeJejCeeleer} keâeye&ve[eÙeDee@keämeeF&[ JeeÙeg,
metÙe&øekeâeMe Ùee yeeyeerbÛeer efveleeble iejpe Demeles. Ùee ef›eâÙescegUs efHe<šceÙe heoeLe& leÙeej
nesleele. lemesÛe øeefLeves efmveiOeHeoeLe& DeeefCe peerJevemelÙes ÙeebÛeer osKeer} JevemHeleer efveefce&leer
keâjleele. JevemHeleerveer efvecee&Ce kesâuesueer DevveOeevÙe, YeepeerHee}e, HeâUs ÙeebÛee meceeJesMe
ceeveJeer DeenejeceOÙes kesâ}e peelees. ceeveJeer peerJeveeÛÙee Jem$e DeeefCe efveJeeje Ùee iejpee
osKeer} YeeieefJeCÙeeme JevemHeleer DeøelÙe#eefjlÙee ceole keâjleele. cnCetve ceeveJe lemesÛe
Flej øeeCÙeebÛes peerJeve JevemHeleerJej DeJeuebyetve jenles.
ceeveJeemen Flej meJe& HeeCeercee$eebceOÙes meJee&bieerCe Hees<eCeemee"er peMeer mekeâme Je mecelees}
DeenejeÛeer iejpe Demeles, lÙeeÛe ØeceeCes JevemHeleerbvee osKeer} efJeefMe<" DevveõJÙeebÛeer
iejpe Demeles. DevveõJÙeebÛÙee meblegef}le HegjJe"ŸeecegUs JevemHeleerbÛeer Jee{ peesceoej
nesTve meYeesJelee}ÛÙee JeeleeJejCeele GYes jenCÙeeÛeer #ecelee lÙeebvee øeeHle nesles.
DevveõJÙeebÛeer keâcelejlee Je Demebleg}ve ÙeecegUs JevemheleeRÛÙee Jee{erJej DeeefCe
GlHeeoveeJej Deefve<š HeefjCeece neslees. cnCetve JevemHeleerbÛÙee Hees<eCeemee"er DeeJeMÙekeâ
DemeCeeNÙee DevveõJÙeebÛeer ceenerleer DemeCes iejpesÛe Deens. JevemHeleerÛÙee ÙeesiÙe Jee{ Je
efJekeâemeemee"er SketâCe 17 DevveõJÙeebÛeer DeeJeMÙekeâlee Deens. cees"Ÿee ØeceeCeele
15 16

11. ueeieCeejer keâeye&ve, neÙe[^espeve Je Dee@efkeämepeve ner DevveõJÙes efHekeâebvee nJee Je HeeCÙeeletve
efceUleele. Gj}s}er 14 DeVeõJÙes peefceveerlegve efceUleele. lÙeemee"er peefceveerÛee meecet 7
ÛÙee ojcÙeeve cnCepes Goemeerve DemeeJee }eielees.
peefceveerceOÙes JesieJesieUer peJeUHeeme veJJeo cet}õJÙes keâceer peemle øeceeCeele Dee{Utve
Ùesleele. Hejbleg lÙeeleerue keâener efveJe[keâ DeVeõJÙes JevemHeleerbÛÙee Jee{erÛÙee o=<šerves Heâej
cenlJeeÛeer Deensle. peesceoej Jee{, Hegveefveefce&leer DeeefCe YejIeesme Glheeove Ùeemee"er
JevemheleeRvee 17 DevveõJÙeebÛeer iejpe Demeles.
JevemHeleerÛÙee Jee{ermee"er}eieCeejer DeeJeMÙekeâ DevveõJÙes-
JevemheleeRÛÙee Jee{ermee"er DeeJeMÙekeâ DemeCeeNÙee efHekeâ Hees<ekeâ DevveõJÙeebÛeer
GHe}yOeleeJe JeieeakeâjCe
nJee Je HeeCeer
ÙeeceOetve hegjJe"e nesCeejer
cegKÙe DevveõJÙes
peceerve Je KeleebceOetve HegjJe"e nesCeejer DevveõJÙes
cegKÙe
DevveõJÙes
ogÙÙece
DevveõJÙes
met#ce
DevveõJÙes
1. keâeye&ve
2. neÙe[^espeve
3. DeeBefkeämepeve
4. ve$e
5. mHegâjo
6. Hee}eMe
7. ke@âefuMeÙece
8. ce@ivesefMeÙece
9. iebOekeâ
10. }esn
11. ce@iveerpe
12. pemle
13. cee@ueery[svece
14. leebyes
15. yeesje@ve
16. keäueesjerve
17. efvekesâue
De. JevemheleeRÛeercegKÙeDeVeõJÙes:
ÙeeceOÙes keâeye&ve, neÙe[^espeve Dee@efkeämepeve,ve$e, mHegâjo, heeueeMe Ùee mene DeVeõJÙeeÛÙee
DebleYee&Je neslees. ner DeVeõJÙes efhekeâebkeâ[tve peemle ØeceeCeele Mees<eueer peeleele. cnCetve
lÙeebvee cegKÙe DeVeõJÙes Demes cnCeleele. Ùeehewkeâer keâeye&ve, neÙe[^espeve, Dee@efkeämepeve
( ) ner DeVeõJÙes peemle ØeceeCeele }eieleele. Hejbleg JevemHeleerbvee Ùee DevveõJÙeeÛeer
GCeerJe Yeemele veener. keâejCe lÙeebÛee hegjJe"e peefceveerleer} HeeCeer DeeefCe nJee Ùeeletve
menpeHeCes neslees. pewefJekeâ ef›eâÙesle Ùee eflevner DevveõJÙeebvee Heâej cenlJe Deens.
CHO
JevemheleerbÛÙee Skegâve Jepeveehewkeâer megceejs 94 ngve peemle Yeeie Ùee leerve DeVeõJÙeebveer
JÙeeheuesuee Deens. Ùee JÙeefleefjòeâ ve$e, mHegâjo Je heeueeMe ner cegKÙe DeVeõJÙesner efhekeâebvee
cees"Ÿee ØeceeCeele ueeieleele. peefceveerceOetve Ùee DeVeõJÙeebÛee hegjJe"e meeOeejCele: ceOÙece
les keâceer øeceeCeele Demelees. cnCetve efHekeâeÛeer iejpe YeeieJeCÙeemee"er mesbefõÙe lemesÛe
jemeeÙeefvekeâ KeleebÛee JeeHej keâjeJee }eielees.
ke@âefuMeÙe, ce@«esefMeÙece Je iebOekeâ Ùee leerve DeVeõJÙeebvee ogÙÙece DevveõJÙe cnCeleele. Ùee
eflevener DevveõJÙeebÛeer JevemHeleebrvee ceOÙece øeceeCeele DeeJeMÙekeâlee }eieles.
ÙeeceOÙes ce@bieveerpe, pemle, }esn, cee@}ery[svece yeesjeve, keä}esjerve Je efvekesâ} Ùee Dee"
DevveõJÙeebÛee meceeJesMe neslees. meg#ce DevveõJÙes efHekeâebvee keâceer øeceeCeele }eieleele. Ùee
DevveõJÙeebÛee HegjJe"e efHekeâebvee peefceveerletve vewmeefie&keâefjlÙee HegjsMee øeceeCeele neslees. hejbleg
efJeefMe<š peefceveerle DeeefCe efJeefMe<š efHekeâebvee meesef[Ùece, keâesyeeuš, Jnces[erÙece DeeefCe
efme}erkeâeveÙee DevveõJÙeebÛeer iejpe Yeemeles.
Ùee DevveõJÙeecegUs JevemHeleerme YejHetj Heeves Ùesleele, Jee{ peesceoej DeeefCe
pe}o nesles. efHekeâebÛee HegâšJee megOeejlees Je øekeâeMe mebM}s<eCe Jee{les lÙeecegUs GlHeeoveele
nceKeeme Jee{ nesles, OeevÙe, YeepeerHee}e, HeâUYeepÙee Ùeeleer} øeefLeveeÛes ØeceeCe Jee{tve
keâ=<eer cee}eÛee opee& megOeejlees. efHekeâebÛee lepes}oej efnjJee jbie ne Heeveeleer}
nefjleõJÙeeÛÙee øeceeCeeJej DeJe}byetve Demelees. nefjleõJÙeeÛes øeceeCe ns efHekeâeme
nesCeeNÙee ve$e HegjJe"ŸeeJej DeJe}byetve jenles.
JevemHeleerbÛÙee pewJe-jemeeÙeefvekeâ ef›eâÙesle mHegâjo cenlJeeÛee DevveõJÙe
Deens. Ùee DevveõJÙeeves øeecegKÙeeves cegUebÛeer Jee{ peueo Je peesoej nesTve JevemHeleerbÛeer
HeeCeer Je Flej Hees<ekeâ DevveõJÙes Mees<eCeeÛeer #ecelee DeeefCe ef›eâÙee Jee{les. efHe<šceÙe
HeoeLe&, efmveiOe heoeLe& DeeefCe øeefLeves ÙeebÛÙee efveefce&leer keâeÙee&me Ûee}vee efceUles. Ùee
DevveõJÙeecegUs ieUerle OeevÙeele les}eÛes ØeceeCe lej le=Ce Je keâ[OeevÙeeceOÙes øeefLeveebÛes
øeceeCe Jee{CÙeeme ceole nesles. ve$eecegUs ØeecegKÙeeves JevemHeleerbÛÙee MeeKeerÙe Jee{erme
%
1. ve$e :
2. mHegâjo :
ye. JevemHeleerbÛeerogÙÙeceDevveõJÙes-
keâ. JevemHeleerbÛeermet#ceDevveõJÙes -
cegKÙe DevveõJÙeebÛeer keâeÙe&s-
17 18

12. Ûeeuevee efceUles lej mHegâjoecegUs Hetve&efveefce&leerÛÙee ef›eâÙee peesceeves nesleele. lÙeecegUs efHekeâ
}Jekeâj Hegâ}esNÙeele ÙesTve HeefjhekeäJe nesles. efJooue efhekeâebÛÙee cegUeJejer}
ve$eefmLejerkeâjCe keâjCeeNÙee iee"erbÛeer mebKÙee lemesÛe lÙeebÛes Deekeâejceeve mHegâjoecegUs
Jee{les. lÙeecegUs ve$eefmLejerkeâjCe ef›eâÙesle Jee{ neslees. ve$e DeeefCe mHegâjoeÛÙee HegjsMee
HegjJe"ŸeecegUs JevemHeleerbÛeer DeJe<e&Ce keâeUele heeCÙeeÛee leeCe menve keâjCÙeeÛeer #ecelee
osKeer} Jee{les.
JevemHeleerbÛÙee pewefJekeâ ef›eâÙesle Hee}eMe cenlJeeÛes keâeÙe& yepeeJeles.
Hee}eMecegUs JevmeHeleerbÛÙee mee}ebrvee, Kees[ebvee Je Heeveebvee keâCeKejheCee Ùeslees. lÙeecegUs
efHekeâ peefceveerJej ve }esUlee peesceeves GYes jenles. efHekeâ keâer[ Je jesieebvee yeUer He[le
veener. peefceveerleerue keâceer ØeceeCeele Deme}s}e Dees}eJee, #eejÙegkeälelee, peemle Leb[ Je
{ieeU nJeeceeve DeMee efJeHejerle HeefjefmLeleer ceOÙes megæe efhekeâ keâCeKejheCes GYes jentve
GlHeeove Jee{erme ceole keâjles. Ùee DevveõJeecegUs efHe<šceÙe HeoeLee&Ûeer efveefce&leer Je DeeefCe
lÙeebÛes meeKejsle ™heeblej nesCes Ùee ef›eâÙee ieefleMeer} nesleele. lÙeecegUs Tme, keâef}bie[,
jleeUer, HeâUs Ùee Meke&âjeÙegkeäle efHekeâebvee Ùee DevveõJÙeeÛeer iejpe peemle Demeles. Ùee
DeVeõJÙeecegUs meeKejsÛe ØeceeCe Jee{les. Hegâue Je HeâUebvee Ûeebieuee jbie Je Deekeâej Ùesle
HeâUs-Heâgues Je heeuesYeepÙeeÛee mee"JeCetkeâ keâeU Jee{lees. lÙeecegUs ke=â<eer ceeueeÛee opee&
megOeejCÙeemee"er ceole nesles. leblegceÙe efhekeâebÛÙee lebletÛeer Øele megOeejles. lÙeecegUs keâehetme Je
pÙetš Ùee efhekeâebvee heeueeMeÛeer iejpe peemle Demeles.
ke@âefuMeÙece ns DeVeõJÙe JevemheleeRÛÙee hesMeer DeeJejCeele ke@âefuMeÙeceheskeäšsš Ùee ¤heele
Demeles. cegUeÛÙee ÙeesiÙe keâeÙee&mee"er Je hesMeer efJeYeepeveemee"er ns DeVeõJÙe DeeJeMÙekeâ
Demeles. JevemheleerceOÙes meWõerÙe Deecues leÙeej nesle Demeleele DeeefCe lÙeeÛes ØeceeCe peemle
Jee{uÙeeme les DeheeÙekeâejkeâ "jles. ner Deecuelee keâceer keâjCÙeeÛes keâece ke@âefuMeÙece Éejs
Ie[Jetve DeeCeueer peeles. JevemheleeRÛÙee efJeefJeOe pewJe jemeeÙeefvekeâ ›eâerÙee Ie[Jetve
DeeCeCÙeemee"er DeeefCe lÙee ieefleceeve keâjCÙeemee"er efJeefMe° ØeefLevesÙegòeâ meWõerÙe heoeLe&
keâeÙe&jle Demeleele lÙeebvee efJekeâjs Demes cnCeleele. cegUeJejerue ve$e efmLej keâjCeeNÙee
iee"eRÛeer mebKÙee Je Deekeâejceeve ceOÙes Ùee DeVeõJÙeeÛeer ceole nesle Demeles. efÉoue
Jeiee&leerue efhekeâebÛeer ve$eefmLejerkeâjCe #ecelee Jee{les.
3. heeueeMe:
4. ogÙeceJeDeVeõJÙeeÛeerkeâeÙe&:
5. ce@iesÇefMeÙece:
6. iebOekeâ:
7. ueesn:
8. cebieue:
ce@«esefMeÙece ns JevemheleeRÛÙee nefjõJÙeeleerue Skeâ cenlJeeÛes õJÙe Deens. ØekeâeMe
meb#ues<eveeÛÙee keâeÙee&le Ùee DeVeõJÙeeÛee menYeeie neslees. ke@âefuMeÙece ØeceeCesÛe ns
DeVeõJÙe efJekeâejebcegUs nesCeeNÙee ef›eâÙee ieefleceeve "sJeCÙeeme GheÙegòeâ "jles.
ÛegveKe[erÛÙee peefceveerle Jee{CeeNÙee efuebyetJeieeaÙe Pee[ebvee ce@«esefMeÙeceÛeer keâcelejlee peemle
peeCeJeles.
ns DeVeõJÙe efhekeâebvee, ØeefLeves efmveiOe heoeLe& lemesÛe nefjleõJÙeeÛÙee efveefce&leermee"er HeâejÛe
DeeJeMÙekeâ Deens. keâ[OeevÙe lemesÛe lesueJeieeaÙe efhekeâebceOÙes ØeefLeveebÛes Je lesueeÛes ØeceeCe
Ùee DeVeõJÙeecegUs Jee{les. ve$eefmLejerkeâjCe peemle nesles. ve$e, mHegâjo Je heeueeMe veblej
ÛeewLes cegKÙe DeVeõJÙes cnCetve Deueerkeâ[s iebOekeâeÛee GuuesKe kesâuee peelees.
efnjJÙee heeveeleerue nefjleõJÙeeleerue ueesn ne pejer Ieškeâ vemeuee lejer DeØelÙe#eefjlÙee Ùee
õJÙeeÛeer efveefce&leer DeeefCe ØekeâeMe meb#uesMeve ›eâerÙee Jee{JeCÙeemee"er ueesn GheÙegòeâ "jles.
JevemheleeRceOeerue efJeefJeOe pewJe-jemeeÙeefvekeâ ef›eâÙee Ûeeuet Demeleele lÙeebvee efJekeâejebÛeer
DeeJeMÙekeâlee Demeles. Ùee efJekeâejeÛÙee ef›eâÙesle ueesneÛee ØeecegKÙeeves GlØesjkeâ cnCetve
menYeeie Demelees. ueesnecegUs ØeefLeveebbÛÙee efveefce&leer keâeÙee&me osKeerue Ûeeuevee efceUles. Ùee
DeVeõJÙeeÛes Jenve Deieoer keâceer DemeuÙeecegUs ns DeVeõJÙe cegUeheemetve Flej DeJeÙeJeele
heesnÛeCÙeeme Kethe JesU ueeielees. lÙeecegUs ueesneÛÙee keâcelejlesÛeer ue#eCes ØeLece
keâesJeUÙee heeveebJej DeeefCe efhekeâebÛÙee Jee{erJej efometve Ùesleele. DeVeõJÙeeÛÙee
keâcelejlescegUs GmeeJej kesâJe[e he[lees.
cebieue heeveeleerue nefjleõJÙeeÛes Ieškeâ Deens. cnCetve ØekeâeMemeb#uesMeve ef›eâÙesJej Ùee
DeVeõJÙeeÛee heefjCeece neslees. yešešŸeeceOÙes Ùee DeVeõJÙeeÛÙee keâcelejlescegUs Yegjkeâš
Ûeós (mke@âye) efomeleele.
met#ce DeVeõJÙeeÛeer keâeÙes&:
19 20

13. 9.pemle:
10.leebyes:
11.yeesje@ve:
12.cee@ueery[svece:
13.keäueesjerve:
14.efvekesâue:
efhekeâebÛÙee peerJeve›eâceele pÙee Deveskeâ pewJe - jemeeÙeefvekeâ ef›eâÙee Ûeeuet Demeleele lÙeeceOÙes
pemleeuee Heâej cenlJe Deens. Jevemheleer JeOe&keâeÛeer lemesÛe mebØejkeâeÛeer efveefce&leer DeeefCe
ØeefLevesÙegòeâ heoeLe& efvecee&Ce keâeÙe& ÙeebceOÙes pemleeuee Heâej cenlJe Deens.
pewJe-jemeeÙeefvekeâ ef›eâÙesle leebyÙeeÛee menYeeie Demelees. efJeMes<e keâ¤ve ØeefLeveebÛeer lemesÛe
‘‘De’’ peerJevemelJeeÛeer efveefce&leer Jee{les. DeØelÙe#ejerlÙee ØekeâeMemeb#ues<eCe keâeÙee&le Ùee
DeVeõJÙeeÛee menYeeie Demelees. efhekeâebÛÙee ÕeemeesÛÚJeeme ef›eâÙesle leebyes efveÙeb$ekeâeÛes keâeÙe&
yepeeJeles.
JevemheleerÛeer Jee{, Hegâueesje DeeefCe HeâUOeejCee Ùee ef›eâÙeebmee"er efJeefJeOe pewefJekeâ
heoeLee&Ûeer iejpe Demeles. DeMee Deveskeâ efJekeâejebÛes leebyes ne Skeâ cegKÙe Ieškeâ Deens.
efhe°ceÙe heoeLee&Ûeer efveefce&leer, lÙeeÛes ÛeÙeeheÛeÙeve DeeefCe les Skeâe ef"keâeCeentve ogmeNÙee
ef"keâeCeer Jeentve vesCÙeeÛÙee keâeÙee&le yeesjeve GheÙegòeâ "jles. efÉoue JeieeaÙe efhekeâeble
ØeefLeveeÛes Je lesueJeieeaÙe efhekeâebceOÙes lesueeÛes ØeceeCe Ùee DeVeõJÙeecegUs Jee{les.
ve$eefmLejerkeâjCe ef›eâÙesle yeesjeve GheÙegòeâ "jles Demes efometve Ùesles.
Ùee DeVeõJÙeecegUs veeÙeš^sš ve$eeÛes ¤heeblej ØeefLeveeceOÙes nesCÙeeme ceole nesles. efÉoue
Jevemheleeruee pewefJekeâ heæeleerves ve$eefmLejerkeâjCe keâeÙee&me Ùee õJÙeecegUs Ûeeuevee efceUles.
cnCetve Ùee DeVeõJÙeeÛÙee hegjsMee hegjJe"ŸeecegUs ve$eefmLejerkeâjCe lemesÛe ØeefLeveebÛeer
efveefce&leer Jee{les.
ØekeâeMe meb#ues<eve ef›eâÙesle keäueesefjveÛee menYeeie Demelees.
efvekesâue ne ÙegjerSpe efJekeâejeÛee ØecegKe Ieškeâ Demetve JevemheleeRÛÙee heeveebceOÙes ve$eeÛes
ÛeÙeeheÛeÙeve nesleevee ÙegjerÙee Ùee efJe<eejer heoeLee&Ûes mebÛeÙeve nesCÙeeÛeer Øeef›eâÙee
šeUCÙeemee"er efvekesâueÛee GheÙeesie neslees. pej peefceveerceOÙes GheueyOe efvekesâueÛes ØeceeCe
peemle Demesue lej pemle Je ueesneÛes Jevemheleer ceeHe&âle Mees<eCeeJej heefjCeece keâceer neslees.
cegKÙeDeVeõJÙeebÛÙee keâcelejlesÛeerue#eCes:
1. ve$e:
2.mHegâjo:
3.heeueeMe:
ve$eeÛÙee DeYeeJeer HeâUPee[ebÛeer Jee{ Kegbšles. HeâebÅee, heeves Je Kees[ yeejerkeâ nesleele.
Pee[eÛÙee cegUebÛeer Jee{ ceboeJetve efJemleej keâceer neslees. heeveebÛÙee jbie efheJeUmej efkebâJee
efHeâkeäkeâš efnjJee neslees. heeveeleerue njerleõJÙe keâceer nesles. pegveer heeves Dekeâeueer ieUtve
he[leele. heeveebÛeer šeskesâ Je keâ[e peUeuÙeemeejKÙee efomeleele. heeveeleerue njerleõJÙe
keâceer nesJetve Glheeove Iešles. HeâUebÛeer mebKÙee Je Deekeâej keâceer neslees. HeâUs keâ"erCe
yeveleele. keâesyeerJeieeaÙe Yeepeerheeuee efhekeâebceOÙes heeves keâceer ueeieleele Je keâesyeer leÙeej
nesCÙeeÛeer ef›eâÙee ceboeJeles. kebâoJeieeaÙe YeepeerheeuÙeeceOÙes pegvÙee heeveebJej efheJeUs, veejbieer
Je leebye[s [eie he[leele. DeebyÙeebÛÙee HeâUebÛee Deekeâej efyeIe[lees.
mHegâjoeÛÙee keâcelejlesÛeer ue#eCes Lees[ŸeeHeâej ØeceeCeele ve$eeÛÙee keâcelejlesmeejKeer
efomeleele. cegUeÛeer Jee{ Kegbšles, heeves keâceer ueeieleele, heeveebÛee Je Kees[eÛee Deekeâej
yeejerkeâ neslees. os" Jes[sJeekeâ[s nesleele. KeeueÛÙee heeveeJej efveUmej efnjJeer Peekeâ Je
peebYeUs ef"hekesâ efomeleele. lÙeecegUs ØekeâeMe meb#ues<eCeeÛeer ef›eâÙee ceboeJeles. peemle
keâcelejlee DemeuÙeeme heeves efheJeUer he[tve Dekeâeueer ieUleele. HeâUPee[ebceOÙes ceesnj
keâceer ÙesGve HeâUs keâceer ueeieleele. HeâUebÛee hekeäJelee keâeU ueebyelees. mebb$eebÛÙee HeâUeÛeer
meeue pee[ nesGtve Deeletve heeskeâU nesles. Megiej yeerš ÛÙee heeveebceOÙes HeâemHesâšÛes
HeâemHeâesefjuesMeve keâceer nesles. yešešŸeebÛÙee Deeleerue Yeeieele ueeuemej iebpe efomelees.
DeebyÙeeÛÙee KeeueÛÙee yeepetuee ueeuemej peebYeUs Ûeós efomeleele Je keâ[e ueeuemej
peebYeàÙee efomeleele.
heeveeÛÙee keâ[e Je šeskeâ ØeLece efheJeUmej he[tve lees Yeeie keâjhelees. Je JeeUuÙee meejKee
efomelees. pegveer heeves megketâve keâj[er nesCes meg¤ nesleele. os" ef"metU yeveleele. Pee[ebÛeer
Jee{ nUtnUt nesles Je Kegjšer Jee{leele. Kees[ keâcekegâJele nesless. heeves ieUt ueeieleele,
efyeÙee Je HeâUs ÙeebÛeer iegCeJeòee efyeIe[les. heeueeMeÛÙee keâcelejlescegUs yešešŸeele
heeskeâUheCee Ùeslees. šceešjÛeer HeâUs Dekeâeueer ieUleele Je HeâUebvee efveke=â° jbie Ùeslees.
Yeepeerheeuee Je HeâUs mee"JeCÙeeÛeer #ecelee keâceer nesles. HeâUeleerue Deecuelee keâceer nesles.
21 22

14. ieUerleeÛÙee efhekeâele lesueeÛes ØeceeCe keâceer nesles. kesâUerÛÙee heeveeÛÙee keâ[ebvee Yeeskesâ
he[leele Je leer efheJeUer he[tve Heâešleele., lÙeeJej HeäÙepe@jerÙece efJeuš ne jesie neslees.
Deebyee, heheF&, hes¤, meerleeHeâU FlÙeeoerÛÙee heeveebÛÙee efMejecebOÙes efheJeUer Ûeós efomeleele.
õe#eeÛes Ie[ ueneve Je Ieó nesleele. Ie[ Gmeerje leÙeej nesleele. SkeâmeejKes ceCeer efhekeâle
veener. [eUeRyeeÛÙee HeâUebÛee jbie efHeâkeäkeâe he[lees. šesce@šesceOÙes yekeäšsefjÙeueyueeF&š ne
jesie Jee{lees.
ke@âefuMeÙeceÛÙee keâcelejlescegUs cegUeÛÙee De«emLe YeeieebÛeer Jee{ Ûeebieueer nesle veener.
MeW[ŸeeÛeer Jee{ nesle veener, keâàÙee Je Hegâues ieUleele. efhekeâ DeJesUer HegâueeJej Ùesles.
keâesJeàÙee heevebeÛÙee keâ[e, os"ekeâ[uee Yeeie keâcekegâJele nesle peelees. šesce@šes Je
keâefuebie[ ceOÙes yueemeceSb[je@š, ieepeejeceOÙes ke@âJneršermhe@eš, meHeâjÛeboeceOÙes
efyešjefheš Je Mejerjef›eâÙee efJeke=âòeer, JešeCÙeeceOÙes Mesbiee kegâpe, keâesyeerÛÙee heeveeleerue
njerleõJÙe keâceer nesJetve heeveeÛeer Deekeâ[er JeUles. HeâUebceOÙes MeW[scej jesie neslees. yegjMeer,
peerJeeCet Je heeveeJejerue [eie ÙeebÛes ØeceeCe Jee{les. efuebyetJeieeaÙe Je IesJe[ŸeeÛeer heeves
ogce[leele.
ce@«esefMeÙece keâcelejlescegUs os", heeveebÛÙee keâ[e Je efMejebceOeerue YeeieeÛee efnjJee jbie keâceer
neslees. heeves ueneve DeekeâejeÛeer nesGve lÙeebÛeer iegb[eUer yeveles. keâesJeUer heeves heeleU Je
ef"megU yevegve megkeâleele. HeâebÅee veepetkeâ nesleele Je Jeekeâleele. njerleõJÙeeÛeer keâcelejlee
Yeemeles Je ØekeâeMe meb#uesMeve ef›eâÙee ceboeJeles. keâesyeer, ieepej, Megiejyeerš, šesce@šes, yešeše,
meHeâjÛebo, efuebyet, DeeefCe Ješevee ÙeebÛÙee heeveebÛÙee efMejebceOÙes nefjleõJÙe Jesieeves keâceer
nesJetve lees Yeeie efheJeUe he[lees. cee$e keâ[e efnjJÙee efomeleele. yešešŸeele efhe°ceÙe heoeLe&
keâceer ØeceeCeele leÙeej nesleele. ÛegveKe[erÛÙee peceerveerle Jee{CeeNÙee efuebyetJeieeaÙe Pee[ebvee
ce@«esefMeÙeceÛeer keâcelejlee peemle peeCeJeles. õe#eeceOÙes Kees[kegâpe jesie neslees.
iebOekeâeÛÙee keâcelejlescegUs efomeCeejer ue#eCes Lees[ŸeeHeâej ØeceeCeele ve$eeÛÙee
4. ke@âefuMeÙece:
5. c@e«esefMeÙece:
6. iebOekeâ:
keâcelejlesmeejKeer efomeleele. heeves efheJeUš efnjJeer efomeleele. heeves Je os" ÙeebÛee Deekeâej
yeejerkeâ neslees. Pee[ Kegjšs, Kees[ Je HeâebÅee heeleU he yeejerkeâ efomeleele. cegUeÛee
Deekeâej yeejerkeâ nesGve lÙeebÛeer Jee{ Kebgšles. heeveebceOÙes ve$e ns DeceeF[ Je veeÙeš^sš
ÙeebÛÙee ¤heeves mee"les. heeveele ve$e Je iebOekeâ ÙeebÛes iegCeesòej Jee{les DeiebOekeâ Deefcevees
DeecueeÛes ØeceeCe Jee{les. ØekeâeMemeb#ues<eCe keâceer PeeuÙeeves meejKesÛes ØeceeCe Iešles.
keâesyeerJeieeaÙe efhekeâeble KeeueÛeer Je JejÛeer heeves leebye[er nesleele. heeveeÛee Deekeâej ueebye Je
De®bo neslees. kesâUerceOÙes Mebs[Ÿeebkeâ[erue heeves ueneve nesGtve leer iegÛÚemeejKeer
efomeleele. õe#eceOÙes HeâUkegâpe jesieeÛes ØeceeCe Jee{les. veejUeÛes Keesyejs Ûeece[Ÿee
meejKes efÛeJeš neles.
ueesn keâcelejlesÛeer ue#eCes ce@«esefMeÙece ÛÙee keâcelejsle meejKeer efomeleele. veefJeve
heeueJeerleerue efnjJesheCee veenermee nesles, efMeje efnjJÙee jenleele, njerle ueJekeâeÛeer Jee{
nesle veener, keâesJeàÙee heeveebÛeer Jee{ Leebyeles, heeves efheJeUer he[tve JejÛÙee yeepetme
JeUleele. heeves heeleU nesJetve Jee{leele. JevemheleerceOÙes DeuHeâe DeefceveesefueJnesefueveerkeâ
DeecueeÛes ØeceeCe Iešles. ØeefLevebeÛes ØeceeCe keâceer nesGve efJeõeJÙe pewJeve$eeÛes ØeceeCe
Jee{les. cegUeÛeer ueebyeer Kebgšles. cegUeJej ueneve ueneve leblet kesâme Jee{leele.
JevemheleerÛeer heeves efheJeUer he[tve keâcepeesj nesleele. heevebeÛÙee efMejebÛeer ceOeuÙee
Yeeieeleerue Gleer cejleele. Mebs[Ÿeebkeâ[erue heeves Kegpeer nesleele. HeâUebÛee Deekeâej
efyeIe[lees. efuebyetJeieeaÙe efhekeâebÛeer heeves me[leele. Mebs[Ÿeebkeâ[erue heeves DeefleMeÙe yeeefjkeâ
Ùesleele. heevebeÛÙee keâ[e Jes[ŸeeJeekeâUÙee efomeleele. keâàÙee efkebâJee HeâUs ueneve
DeekeâejeÛeer Ùesleele. Mebs[e Je Kees[eÛÙee ueebyeerJej heefjCeece neslees. heeveebJej heeb{jer Ûeós
Ùesleele. heeueJeer lehekeâerjer efkebâJee peebYeUš leebye[Ÿee jbieeÛeer efomeles. Kees[ Jee{les Je heeves
hekeäJe nesCÙeehetJeea ieUleele. hes¤Ûeer Jee{ Kegbštve HeâUebvee le[s peeleele. õe#eele ceCÙeebÛes
ØeceeCe keâceer nesJetve lÙeebÛÙee Deekeâej ueneve neslees.
7. ueesn:
met#ceDeVeõJÙeeÛÙeekeâcelejlesÛeerue#eCse:
8. pemle:
23 24

15. 9.leebyes:
10.yeesjeBve:
11.cebieue:
keâesJeàÙee heeveebÛÙee efMejebceOeerue njerleõJÙe keâceer nesles. [eieuesueer efomet ueeieleele,
heeveebÛee Deekeâej yeeefjkeâ nesGtve leer ÛegjieUleele, keâ[e keâjheleele. efuebyetJeieeaÙe
HeâUPee[ele veefJeve Jee{ Kegbšles, HeâUebvee leebyetme keâj[s ef"hekesâ efomeleele. Mebs[scej
PeeuesuÙee HeâeboerJej Deveskeâ HegâšJes Hegâštve Mebs[ŸeeJej ueneve heeveebÛee Peghekeâe leÙeej neslese.
meeKejsÛes ØeceeCe keâceer nesJetve DecueeÛes ØeceeCe Jee{les. cegUeJejerue iee"er leÙeej
nesCÙeeÛeer ›eâerÙee ceboeJeles. MeWiee ÙesCeeNÙee JevemheleeRÛee Mebs[e heeb{je he[lees. kesâUerJej
yegjMeer Je efJe<eeCet jesie, veejUele Ùesueescee@šue jesie Je cees"Ùee ØeceeCeele mecej [eÙeye@keâ
ns jesie Ùesleele.
JevemheleerÛÙee MeW[Ÿeekeâ[erue Jee{ ceboeJeles. keâUerÛee jbie efHeâkeäkeâš efnjJee neslees.
yeesjeBveÛeer peemle keâcelejlee DemeuÙeeme Jee{Ceejer keâUer cejles. heeveebÛee jbie efveUmej
efnjJee nesGgve leer Jes[erJeekeâ[er, pee[ Je "ermetU nesleele. veJeerve heeves iegb[eUleele Je
megkeâleele. hejeiekeâCebeÛeer efveefce&leer Je HeâUOeejCee keâceer nesGtve HeâUs keâceer ueeieleele.
kebâoHeâUebÛee ieeYee keâeUe he[lees, Yesiee he[leele Je kegâpetve Hegâšleele. Kees[ Je heeveebÛes
os" Ùeebvee le[s peeleele. HegâuekeâesyeerJej lehekeâerjer kegâpe efomeles. keâesyeerJej leebyetme keâj[s
ef"hekesâ he[leele. jleeUerÛÙee cegUeJej keâkeâj Je ceeueHeâecexMeve, efuebyeeJej ef[bkeäÙee,
Megiejyeerš Jej ke@âkeâj, jemeyesjer Jej MeW[ecej, DeebyÙeeJej keâeUyeeW[er, veejUeJej
heevekegâpe Je MeW[ekegâpe jesie nesleele. [eUeRyeeÛeer HeâUs le[keâleele. efuebyetJeieeaÙe HeâUs
Deeletve Je yeens¤ve oie[emeejKeer šCekeâ nesGtve lÙeeleerue yeukeâ Je meeue ÙeebÛes iegCeesòej
keâceer nesles.
cebieueÛÙee keâcelejlesÛeer ue#eCes ce@«esefMeÙece meejKeer efomeleele. ÙeecegUs Heâòeâ veJeerve
heeveebÛÙee efMejebceOeerue Yeeie efheJeUe he[lees. lej ce@«esefMeÙececegUs heeveebceOeuee efMejebÛee
Yeeie efheJeUe he[lese. heeveebceOÙes njerleõJÙe Je njerleueJekeâ keâceer nesles. efheJeàÙee
ef"hekeäÙeeÛes veblej efheJeUe heóÙeele ®heeblej nesles. efkebâJee peeUeroj efMejebceOÙes keâj[s [eie
he[leele. MegiejefyešceOÙes efheJeUmej Úesšsmes [eie, JešeCÙeeJej heeCÙeemeejKes ef"hekesâ Je
yešešŸeeceOÙes Ûeós efomeleele.
12.cee@ueery[svece:
13.keäueesjerve:
14.efvekesâue:
15.mees[erÙece:
16.keâesyeeuš:
cee@ueery[sveceÛÙee keâcelejleerÛeer ue#eCes ve$eeÛÙee keâcelejlesmeejKeer efomeleele. JevemheleeRÛeer
Jee{ Kebgšles, heeves efheJeUmej Je efvemlespe efomeleele. heeveebÛÙee efMejebceOeuÙee peeiesle ØeLece
efheJeUmej efnjJee efbkebâJee Lees[emee veejbieer jbie efomelees veblej lees meJe& heeveebJej hemejlees.
lÙeecegUs keâesyeerJeieeaÙe Pee[s cejleele. peemle keâcelejlee Dee{UuÙeeme heeveieU nesles. Hegâue
keâceer Ùesleele. HegâuekeâesyeerÛeer heeves ÛeeyekeâemeejKeer nesleele. õe#eJesueeRÛeer MeW[s cejleele.
šesce@šesÛÙee pegvÙee heeveeJej ceeBšefuebie efomeles.
meJe&meeOeejCeheCes efhekeâele keäueesjerveÛeer keâcelejlee Dee{Utve Ùesle veener. hejblet Dee{Utve
DeeuÙeeme Jee{ Kegbšles Je yeepetÛÙee cegUevee HegâšJes Hegâšleele. veJeerve heeveeJej efheJeUsheCee
efomelees. Yeepeerheeuee efhekeâebÛeer nefjleõJÙes keâceer nesGtve heeves ÛegjieUleele. veejUeÛeer Pee[s
yegjMeerpevÙe jesieebvee yeUer he[leele.
õJÙe ceeOÙeceeceOÙes Jee{efJeuesuÙee JevemheleerceOÙes cegKÙelJes keâcelejlesÛeer ue#eCse efometve
Ùesleele. keâcelejlee Dee{UuÙeeme heeveebÛÙee šeskeâebceOÙes ÙetjerÙee Ùee efJe<eejer heoeLee&Ûes
mebÛeÙeve nesGtve heeveeÛÙee šeskeâekeâ[erue Yeeieele ef"hekesâ (ves›eâesmeerme) efometve Ùesleele.
heeveebÛee Deekeâej Je mebKÙee keâceer nesles. heeves efheJeUer he[leele, heeveeJej efheJeUs keâj[s
Ûeós efomeleele, Pee[ebÛeer Jee{ Kebgšles. DeebyÙeeÛÙee HeâUeJej yue@keâ efšhe ne jesie efometve
Ùeslees.
ve$e efmLej keâjCeeNÙee peerJeeCetbÛÙee iee"erceOÙes uesieefnceesiueeefyeveÛes ØeceeCe keâceer nesles.
ve$eeÛes efmLejerkeâjCe keâceer nesles. lÙeecegUs JevemheleerÛes hees<eCe keâceer nesles.
25 26

16. ceeleerÛes hejer#eCe cnCepes keâeÙe?
ceeleer heefj#eCe cnCepes Meslepeefceveerleerue ceeleer vecegvÙeeÛes ØeecegKÙeeves he=LekeäkeâjCe keâ®ve
lÙeeleerue cegKÙe DeVeõJÙe (ve$e, mHegâjo, heeueeMe) ogÙece DeVeõJe (ke@âefuMeÙece,
ce@ivesefMeÙece, iebOekeâ) Je met#ce DeVeõJÙeebÛes (uesen, leebyes, pemle, cebieue, yeesje@ve,
ceesueery[svece FlÙeeoer) Ûes ØeceeCe leheemeves nesÙe. DeeJeMÙekeâ DemeuÙeeme Yeewleerkeâ Je
pewefJekeâiegCeOecee&Ûeer leheemeCeer kesâueer peeles Je lÙeeØeceeCes efveefJe‰ efMeHeâejme kesâueer peeles.
ceeleerÛee ØeefleefveOeerkeâ vecegvee leÙeej keâjCes ner ceeleer hejer#eCeeÛeer meJee&le cenlJeeÛeer
ke=âleer Deens. Ùee vecegvÙeeÛes jemeeÙeefvekeâ he=LekeäkeâjCe yeNÙeeÛe DebMeer DeÛetkeâ megheerkeâlee
oeKeJeles.
ceeleer heefj#eCe DenJeeue vegmeej peefceveerÛee keâme, meWõerÙe keâyee&Ûes ØeceeCe, lemesÛe
DeecueOeceea, #eejÙegòeâ efkeâJee peefceve ÛeesheCe Deens keâe, ÙeeÛes efveoeve keâjlee Ùesles.
SkebâojerleÛe peefceveerÛeer megheerkeâlee Je Glheeove #ecelee ceeleer heefj#eCe kesâuÙeeveblejÛe
mecepeles.
efhekeâeÛÙee YejIeesme Glheeove Jee{ermee"er peefceveerÛeer megefhekeâlee ner DelÙeble iejpesÛeer Je
cenlJeeÛeer yeeye Deens. ØelÙeskeâ Je<eea heerkeâ IesleuÙeeves peefceveerleerue DeVeõJÙeebÛee mee"e
efoJemeWefoJeme keâceer neslees. ÙeeÛee heefjCeece peceerveerÛÙee megheerkeâlesJej neslese. peefceveerÛeer
megefhekeâlee DeepeceeefJeCÙeemee"er ceeleer heefj#eCe keâjCÙeeÛeer iejpe Deens. ceeleer
heefj#eCeecegUs peceerveerleerue GheuyOe DeVeõJÙeebÛes ØeceeCe mecepeCÙeeme ceole nesles.
lÙeevegmeej efhekeâebvee jemeeÙeefvekeâ KeleebÛÙee cee$ee Je efMeHeâejMeer "jefJeCes megueYe nessles.
MeeÕele Mesleermee"er ceeleerÛee ØeeefleefveOeerkeâ vecegvee IesCes Je lÙeeÛes ÙeesiÙe Øekeâejs he=Le:keâjCe
keâjCes DelÙeble cenlJeeÛes Demeles. heefj#eCeeÛeer melÙelee Je lÙeeheemetve efceUCeejs HeâeÙeos
cegKÙele: vecegvee IesCÙeeÛÙee heæleerJej DeJeuebyetve Demeles. cnCetveÛe vecegvee ne MeeŒeesòeâ
heæeleerves IesCes iejpesÛes Deens.
ØeLece MesleerÛeer heneCeer keâ¤ve peefceveerÛÙee iegCeOecee&vegmeej (Goe., peefceveerÛeer
Keesueer jbie, Ûe{Gleej, GbÛemeKeueheCee, heeCeLeUheCee DeeefCe ÛeesheCe
ceeleerhejer#eCe
ceeleerÛeeØeefleefveOeerkeâvecegveeIesCÙeeÛeerMeeŒeerÙeheæele:
l
efhekeâeleerue DeVeõJÙeebÛee DeYeeJe
DeVeõJÙeebÛÙee keâcelesjleÛeer ue#eCes
27 28

17. 2 mes.ceer. peefceveerÛee he=‰Yeeie
15 mes.ceer.
ner ceeleer ieesUe keâjeJeer
29 30
FlÙeeoervegmeej) efJeYeeie keâ¤ve ØelÙeskeâ efJeYeeieelegve Skeâ ØeefleefveefOekeâ vecegvee
heefj#eCeemee"er IÙeeJee.
vecegvee pÙee peefceveerJej IÙeeJeÙeeÛee Deens, lÙee #es$eeJej meJe& #es$eeÛee meceeJesMe
nesF&ue DeMeer keâeuheefvekeâ veeiecees[er js<ee ie=nerle Oe¤ve js<esÛÙee ØelÙeskeâ šeskeâeJej
Skeâ ÙeeØeceeCes Deboepes 10-12 ef"keâeCeÛee vecegvee IÙeeJee.
vecegvee IÙeeJeÙeeÛes peeiesJejerue keâe[erkeâÛeje yeepetuee keâ¤ve kegâoU efkebâJee
HeâeJe[ŸeeÛÙee meeneÙeeves F«epeer Jner DeekeâejeÛes Keñs IÙeeJesle. efJeefJeOe
efhekeâebÛÙee cegUebÛÙee Jee{ervegmeej KeñŸeebÛeer Keesueer "jefJeCes DeeJeMÙekeâ Deens.
peefceveerÛÙee Jejerue he=‰Yeeieeheemetve leUeheÙeËleÛeer ceeleer KeñŸeeletve
KegjhÙeebÛÙee/ uee[keâer KegbšerÛÙee meeneÙÙeeves Kej[tve ieesUe keâjeJeer.
10-12 ef"keâeCeÛÙee Skeâ$e kesâuesuÙee ceeleerÛes Ûeej meceeve Yeeie keâ®ve
meceesjemeceesjerue oesve Yeeie keâe{tve šekeâeJesle Je GJe&efjle oesve Yeeie Skeâ$e
efcemeUtve Skeâ efkeâuees ceeleer efMeuuekeâ jenerue DeMee heæleerÛee DeJeuebye
keâjeJee.
ceeleer ieesUe keâjCÙeemee"er Kegjhes, ieerjceerš, Iecesues F. JeehejeJes. OeeletÛes
meeefnlÙe Jeehe¤ veÙes.
ceeleer Deesueer DemeuÙeeme leer keâehe[eJej meeJeueerle JeeUJeeJeer Je veblej mJeÛÚ
keâehe[er/ heeefueLeerve efheMeJeerle Ye®ve Keeueer veceto kesâuesuÙee ÙeesiÙe ceeefnleer
ØeÙeesieMeeUsle hee"JeeJeer.
l
l
De.›eâ. efhekeâebÛes veeJe KeñŸeebÛeer Keesueer
1. nbieeceer efhekesâ-Goe. pJeejer, Yeele, ient, meesÙeeyeerve,
YegF&cegie FlÙeeoer. 15-20 meWceer
2. veieoer efhekesâ - keâehetme, Gme, kesâUer FlÙeeoer 30 meWceer
3. HeâU efhekesâ Pee[eÛÙee JeÙeesceeveevegmeej JesieJesieàÙee Lejeletve
n
n
n
n
leòeâe:1 efJeefJeOeefhekeâebmee"erceeleervecegveeIesCÙeemee"erpeefceveerÛeerKeesueer

18. n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
MeslekeâNÙeebÛes veeJe, hetCe& heòee Je otjOJeveer/ ceesyeeF&ue ›eâ.
vecegvee IesleuÙeeÛeer leejerKe.
meJnx vebyej/ ieš ›eâceebkeâ.
MesleerÛee Øekeâej yeeieeÙeleer/ keâesj[Jeent.
DeesefueleeÛes meeOeve.
peefceveerÛee efveÛeje (Ûeebieuee/ceOÙece/keâceer).
peefceveerÛee Øekeâej-(JeeUt/heesÙeše/efÛekeâCeceeleer/#eejÙegòeâ/efJecue/ÛegveKe[erÙegòeâ).
peefceveerÛee Gleej (peemle/ceOÙece/meheeš).
peefceveerÛeer Keesueer (GLeU 25 mebsceer, ceOÙece 25 les 50 mesbceer,
Keesue 50 les 100 mesbceer, DeefleKeesue 100 mebsceerhes#ee peemle).
ceeieerue nbieeceele Iesleuesues heerkeâ Je lÙeeÛes Glheeove.
ceeieerue nbieeceeleerue efhekeâeme Jeehejuesueer Keles Je lÙeebÛes ØeceeCe.
heg{erue nbieeceele IÙeeJeÙeeÛeer efhekesâ DeeefCe lÙeeÛes JeeCe.
MeslekeâNÙeeÛes veeJe : ßeer jepeg keâekeâ[s ieeJe : MesceueeF&
peefceveerle ve$eeÛes ØeceeCe Lees[Ÿee ØeceeCeele keâceer Deens les keâceer DemeuÙee keâejCeeves efhekeâebÛeer
heefjhekeäJelee, heeves nUtnUt efheJeUer he[leele lemesÛe cegUebÛeer Jee{ Kebgšles lÙeecegUs efhekeâeuee
DeVeõJÙeeÛee mee"e keâceer he[lees Je efhekeâebÛes GlheVe keâceer nesles. lÙeecegUs ve$eebÛes ØeceeCe
Jee{efJeCes iejpesÛes Deens. lÙeemee"er peceerleerle ieeb[tU Kele šekeâeJes.
lemesÛe peefceveleer mHegâjo keâceer ØeceeCeele Deens. efhekeâeÛeer heeves ieo& efnjJeer Je peebYeUer ueebyeš
nesleele lej lÙeeÛeer keâcelejlee Ye®ve keâe{CÙeemee"er peJeme {she efkebâJee keâeWye[erÛeer Keles
peefceveerle šekeâeJes.
31 32

19. HeâUyeeiesmee"er peefceve:
KeejJešJe Ûeeshevepeceerve:
ceeleerheefj#eCeemee"erØeeefleefveefOekeâvecegveeIesleeveeIÙeeJeÙeeÛeerkeâeUpeer:
HeâUPee[ebÛÙee ueeieJe[ermee"er Mesleeleerue ceeleerÛes heefj#eCe keâ¤ve IesJetve ÙeesiÙe
peefceveerÛeer efveJe[ keâjeJeer. Ùeekeâjerlee peefceveerÛÙee iegCeOecee&vegmeej efkebâJee Øekeâejevegmeej
Jej meebieerleuÙeeØeceeCes efJeYeeie hee[tve ØelÙeskeâ efJeYeeieeletve veeiecees[er JeUCeeJej Keñs
IÙeeJesle. HeâUPee[ebÛeer cegUs peceerveerle KeesueJej peele DemeuÙeecegUs peefceveerle 90 meWceer.
efkebâJee ceg¤ce Deieesoj ueeieuÙeeme ceg¤ceeheÙe&le Keesue Keñe keâ¤ve ceeleerÛes vecegves ieesUe
keâjeJesle. peceerveerÛÙee GYÙee ÚsoeÛes 0 les 30 (Skeâ Hegâš), 30 les60 (oesve Hetâš) Je
60 les 90 (leerve Hetâš) mesceer vegmeej Yeeie hee[eJesle Je ØelÙeskeâ KeesueerÛÙee Lejeletve
meejKÙee pee[erÛeer ceeleerÛeer Keehe keâe{tve JesieJesieàÙee efheMeefJele YejeJeer. meJe&
KeñŸeeleerue LejebØeceeCes ceeleer pÙee lÙee Lejebleerue KeesueerØeceeCes Skeâ$e keâ¤ve Skeâ efkeâuees
ceeleer JesieJesieàÙee efheMeefJele YejeJeer. lÙeeceOÙes vecegvÙeeÛeer Keesueer Je Jejerue ceenerleerÛeer
efÛe"d"er škeâeJeer.
KeejJeš Je ÛeesheCe peefceveerÛes ÙeMemJeerefjlÙee megOeejCee Je JÙeJemLeeheve keâjCÙeemee"er
mecemÙeebÛes mJe¤he DeeefCe lÙeeÛeer leer›elee ÙeeÛes ÙeesiÙe ceguÙeceeheve keâ¤ve efveoeve nesCes
pe¤jerÛes Deens. Ùeemee"er DeMee peefceveerlegve heefj#eCeemee"er ceeleerÛee ØeeefleefveOeerkeâ vecegvee
IesCes iejpesÛes Deens. peefceveerÛÙee Øekeâejevegmeej MesleerÛes hetJeea meebieerleuÙeeØeceeCes efJeYeeie
hee[tve Skeâe efJeYeeieeleerue Skeâ ÙeeØeceeCes Skeâ ceeršj ueebye, Skeâ ceeršj ®bo Je Skeâ
ceeršj Keesue Ùee DeekeâejeÛes Keñs keâjeJesle. KeñÙeeÛÙee GyÙee ÚsoeÛes 0 les 30 (Skeâ
Hegâš), 30 les60 (oesve Hetâš) Je 60 les90 (leerve Hetâš) Je 90 les 120 (Ûeej Hetâš)
mesceer Demes Yeeie hee[eJesle. ØelÙeskeâ Yeeieeletve meejKÙee pee[erÛee ceeleerÛee Lej keâe{tve
JesieJesieàÙee efheMeJÙeebceOÙes YejeJee. #eejÙegòeâ peefceveerÛÙee he=‰YeeieeJej Lej DemeuÙeeme
lÙee Lejeleerue ceeleer JesieUer ieesUe keâjeJeer Je ÙeesiÙe lÙee ceeefnleermen ØeÙeesieMeeUsle
hee"JeeJeer.
1) Mesleele peveeJejs yemeCÙeeÛeer peeiee, Kele Je keâÛeje šekeâCÙeeÛeer peeiee
efJeefnjerpeJeUerue peeiee, MesleerÛee yeebOe oueoueerÛeer peeiee, Pee[eKeeueÛeer
peeiee, Gkeâerj[e FlÙeeoer peeiesletve ceeleerÛes vecegves IesJet veÙesle.
2) ceeleerÛee vecegvee meeOeejCeheCes efhekeâeÛeer keâe{Ceer PeeuÙeeveblej; hejblet
veebiejCeerhetJeea IÙeeJee, Mesleele efhekeâ DemeuÙeeme oesve DeesUerleerue peeiesletve
vecegvee IÙeeJee;
3) MesleeceOÙes jemeeÙeefvekeâ Keles, MesCeKele efkebâJee kebâheesmš Kele osCÙeehetJeea
ceeleerÛee vecegvee IÙeeJee. jemeeÙeefvekeâ lemesÛe meWõerÙe Keles efouÙeeveblej
meeOeejCeheCes oesve les De[erÛe ceefnCÙeeheÙeËle ceeleerÛee vecegvee IesJet veÙes;
4) efvejefvejeUÙee ØekeâejÛÙee peefceveerÛes Jee efvejefvejeUÙee Mesleeleerue ceeleerÛes vecegves
Skeâ$e efcemeUt veÙesle;
5) jemeeÙeefvekeâ KeleeÛÙee efjkeâecÙee efheMeJÙee ceeleerÛee vecegvee IesCÙeemee"er Jeehe¤
veÙesle;
6) ceeleerÛee vecegvee Iesleevee ke=â<eer meneÙekeâ efkebâJee «eece efJemleej DeefOekeâejer ÙeebÛes
ceeie&oMe&ve IÙeeJes.
Yeejleeleerue JesieJesieUs peefceveerÛes Øekeâej
33 34