Ken u zelf - welk zelf? Filosofie van de zelfkennis - Joep Dohmen Veel klassieke Griekse filosofen, zoals Socrates, waren overtuigd van het idee dat ware kennis over het leven start bij intensief zelfonderzoek. Maar… kun je jezelf wel kennen? Wat is het zelf? Wat moeten we daaronder verstaan en welke rol speelt het in het actuele moraaldebat? Joep Dohmen zal ingaan op zelfkennis en zelfbedrog, de rol van lichamelijkheid en van tijd, de manier waarop we over onszelf spreken en het belang van de context waarin we leven. Na een kort historisch overzicht van de ‘bronnen van het zelf' (Charles Taylor) gaat hij in op het actuele debat over het zelf tussen liberalen en communitaristen en vervolgt met een behandeling van de derde weg: het zelf in de levenskunst. Joep Dohmen is hoogleraar wijsgerige en praktijkgerichte ethiek aan de Universiteit voor Humanistiek, Utrecht.

1. Het Zelf:
- Perspectieven &
Thema’s
- Vormgeving

2. 5 perspectieven:
- Wat is het zelf? Naturalisme of hermeneutiek
- Natuur of cultuur?
- De ontkenning van het zelf
- Het zelf: oorzaak of gevolg?
- Subjectiviteit of intersubjectiviteit?

3. Dwalingen van het naturalisme
‘Er zijn echter bepaalde dingen die met
betrekking tot echte objecten van
wetenschappelijke bestudering voor waar
worden gehouden, maar die op het
persoonlijke zelf niet van toepassing zijn.
Het is misschien nuttig vier van zulke
zaken op te sommen om inzicht te krijgen
in de conceptuele obstakels die zich hier
voordoen.’
(Charles Taylor)

4. 4 dwalingen van het naturalisme over het zelf
1.Het studieobject moet als ‘absoluut’ worden
opgevat, dat wil zeggen: niet in de betekenis die
het voor ons of voor welk subject dan ook
heeft, maar zoals het op zichzelf bestaat
(‘objectief’).
2. Het object is wat het is, onafhankelijk van
welke beschrijvingen of interpretaties dan ook die
door welke subjecten dan ook worden gegeven.
3. Het object kan in principe worden vastgelegd in
een expliciete beschrijving.
4. Het object kan in principe worden beschreven
zonder naar de omgeving ervan te verwijzen

5. Vier kenmerken van de hermeneutiek
1. Subjectiviteit/eerste persoonperspectief. We
zijn een zelf voor zover bepaalde kwesties voor
ons van belang zijn. Mijn identiteit wordt
essentieel bepaald door de wijze waarop de
dingen voor mij betekenis hebben.
2. Intersubjectiviteit. Je bent alleen een zelf te
midden van andere zelven. Mijn zelf kan nooit
worden beschreven zonder te verwijzen naar
andere mensen die mij omringen, de
familiekring, in de sociale ruimte, in de
geografie van sociale posities en functies, in de
ruimte van morele en spirituele oriëntatie
waarbinnen ik mijn belangrijkste bepalende
relaties beleef.

6. Vier kenmerken van de hermeneutiek
3). Taligheid; culturele narratieven. Geen zelf
zonder bovenindividuele narratieven.
4). Moraal. Geen zelf zonder omvattend moreel
kader of betekenishorizon.
Conclusie: Het zelf moet altijd als
subject, intersubjectief, talig en moreel worden
opgevat.
Charles Taylor in De bronnen van het zelf
Deel 1

7. Tien fundamentele invalshoeken over het zelf
1. Het temporele zelf
2. Het narratieve zelf
3. Het lichamelijke zelf
4. Het mannelijke en het vrouwelijke zelf
5. Het gesitueerde zelf
6. Het geïntegreerdezelf
7. Het (on)kenbare zelf
8. Het morele zelf
9. Het (on)maakbare zelf
10. Het tragische zelf

8. Vormgeving van
het zelf:
Levenskunst
&
zelfzorg

9. EVOCATIE
Abraham de Swaan
‘De meeste mensen kijken of lezen of luisteren
meestentijds niet omdat ze iets willen leren,
Of omdat ze zich in iets willen verdiepen of
naar iets hogers streven *…+
maar omdat ze zich willen vermaken. Ze willen
nu meteen en moeiteloos iets leuks meemaken.’
(NRC 19 october 2012)
Prof. Dr. J. Dohmen

10. Programma:
Vormgeving van het zelf
 MICHEL FOUCAULT
 DE CONTEXT: POSTTRADITONELE ORDE
 KLASSIEKE LEVENSSTIJLEN
 LEVENSKUNST EN BILDUNG
 TOT SLOT: ZELZORG VOOR JONG & OUD

11. 1. Bestaansethiek / Levenskunst
Michel Foucault
‘Waarom zou niet ieders leven een kunstwerk
kunnen worden? Waarom is die lamp, dit huis wel
een kunst-werk en mijn leven niet?’

12. De late Michel Foucault
Thema’s:
• Foucaults wending van antihumanisme naar
een zelfkritisch humanisme;
• de ontdekking van de levenskunst als publieke
moraal in de klassieke Oudheid;
• zorg voor zichzelf als centraal concept
• zelfzorg is een ‘vrijheidspraktijk’ (MF)

13. DE CULTUUR VAN HET ZELF IN DE OUDHEID
‘Een leven zonder zelfonderzoek is het niet waard geleefd te
worden.’‘Het zou mooi zijn als wijsheid iets was dat zou kunnen
stromen van iemand die vol is, naar iemand die leger is.’

14. De taal van de zelfzorg
Levenskunst >>> ars vitae
bestaansethiek,
zelfbeheer,
toewijding aan jezelf,
toe-eigening van jezelf,
zelfstilering,
zelfwerkzaamheid
zelfmanagement.
Zorg voor zichzelf >>> cura sui.

15. Waarnaar verwijst levenskunst?
Levenskunst >>> ars vitae>> zorg voor zichzelf
Vormgeven van je leven / vormgeven aan je leven
Toe-ëigenen van je zelf (geen spontane zelfbeschikking)
Leren leven vanuit een eigen houding
Afbakenen van je speelruimte
Ontwikkelingstaak / Bildung / identiteitsvorming
Morele educatie, vorming tot morele persoon

16. Oefeningen van het zelf
Zelfkennis, zelfbeelden, reflecteren
aandacht, geheugenoefeningen
omgaan met negatieve en positieve emoties
vormgeven van verlangens
leren omgaan met tijd

17. Oefeningen van het zelf
Aanleren van deugden / goed gewoonten
Geduld, matigheid, moed, prudentie
Leren hoe te lezen, schrijven, luisteren, zwijgen
Vriendschap
Ars moriendi: eindigheid, rouw en dood

18. Ars Vitae
Bildung
2. De posttraditionele orde
Prof. Dr. J. Dohmen

19. DE LIBERALE TIJDSGEEST
‘Hij had geen flauw benul van wie hij was
en wat hij met zijn leven aan moest. Alles
wat op zijn weg kwam, dwong hem in een
richting die hem de enige juiste leek, maar
zodra zich dan weer iets nieuws
aandiende, dwong dat hem in een heel
andere richting, die ook de enige juiste leek.
Er was geen ordenende structuur, geen
perspectief waarbinnen hij zichzelf kon
oriënteren, hij kwam zichzelf voor als een
balletje in een flipperkast, dat maar voort
bleef rollen om het rollen zelf….
Prof. Dr. J. Dohmen

20. ‘…Het idee om zijn huwelijk eraan te geven en
opnieuw te beginnen met Lalita, had hem
onweerstaanbaar geleken, tot hij zich zich
herkende in die oudere collega uit Jessica’s
verhaal, een van die talloze blanke
Amerikaanse mannen die recht meenden te
hebben op meer, en meer en meer, en dat
maakte er opeens een romantische vorm van
Amerikaans imperialisme van, iets jongs en
exotisch willen hebben omdat het artikel van
eigen bodem niet langer voldeed. Wie was hij?
Wat moest hij toch met zijn leven
aanvangen?’
Jonathan Frantzen, VRIJHEID (2010)
Prof. Dr. J. Dohmen

21. ‘De vrijheid lijkt me
een mythe’
‘Alles in onze wereld is toeristisch geworden.
In de vakantie moet je het ervan nemen. Zo
heb je cultuurvakanties, gastronomische
vakanties, maar ook seksueel toerisme, soms
onder het mom van cultuur en gastronomie.
De sekstoerist koopt twee weken geluk, zo
moet je het zien. Twee weken geluk, de rest
van het jaar moet hij zich kapot werken.’
Michel Houellebecq
Prof. Dr. J. Dohmen

22. Vrijheid blijheid?
ik voel me vrij, maar wat kan ik ermee?
Hoe kan ik met mijn eigen vrijheid uit
de voeten?
Hoe moet ik mijn leven vormgeven?
Wat is mijn bijdrage aan de
samenleving /wereld?
Prof. Dr. J. Dohmen

23. ‘Vrij zijn is niets, vrij worden is alles’ (Hegel)
Vrijheid moet je leren
Vrijheid is een verworvenheid
Moderne mensen kunnen alleen autonoom,
vrij worden in concrete leerprocessen:
‘vrijheidspraktijken’
Prof. Dr. J. Dohmen

24. Ars Vitae
Bildung
Het einde van de traditionele orde
Prof. Dr. J. Dohmen

25. Ars Vitae
Bildung
Fundamentele wijzigingen in de
laatmoderne samenleving
Welke zijn de bepalende veranderingen in de laatmoderne samenleving?
• De markt
• Expert-systemen
• Media
Prof. Dr. J. Dohmen

26. Ars Vitae
Bildung
De markt
Een groot deel van ons actuele leven draait om
geld, goederen en dienstverlening.
OPMARS VAN DE KENNISECONOMIE

27. Ars Vitae
Bildung
De opkomst van wetenschappelijke en
technologische expertsystemen:
de KENNISSAMENLEVING
Prof. Dr. J. Dohmen

28. Ars Vitae
Bildung
Mediamaatschappij
Prof. Dr. J. Dohmen

29. Ars Vitae
Bildung
Verandering van cultuur >>
van emancipatie naar levensstijl

Losmaking van de ketenen van het verleden
 Bestrijden van onrechtvaardige
verhoudingen
 De opkomst van het principe van
zelfbeschikking
Prof. Dr. J. Dohmen

30. Ars Vitae
Bildung
Legitimatie van het zelf
Van emancipatiestrijd naar levenspolitiek.
De strijd om de betekenis van de eigen
identiteit:
Wie ben ik, wie wil ik zijn, en hoe moet ik leven?
Prof. Dr. J. Dohmen

31. Ars Vitae
Bildung
A life of one’s own in a
runaway world
Prof. Dr. J. Dohmen

32. Ars Vitae
Bildung
Het gevecht om een eigen leven
‘Er bestaat in het westen nauwelijks een meer
verspreid verlangen dan dat om ‚een eigen leven te
leiden.‛ Als een reiziger in
Frankrijk, Finland, Polen, Zwitserland, Engeland,
Duitsland, Hongarije, Amerika of Canada zou
vragen wat mensen daar werkelijk beweegt en wat
ze willen bereiken, dan kan het antwoord zijn …

33. Ars Vitae
Bildung
Het gevecht om een eigen leven
‘….meer geld, werk, liefde, God of wat dan
ook, maar het zou ook in toenemende mate de
belofte van ‘een eigen leven’ zijn. *…+ Het is amper
overdreven om te zeggen dat het dagelijks gevecht
om een eigen leven te leiden de collectieve ervaring
van de westerse wereld is geworden.’
(Beck
en Beck-Gernsheim, 2002, 22).

34. 3. Geschiedenis van het
morele zelf:
Aristoteles’ deugdethiek
De mens is een sociaal dier,
hij is niet gemaakt om alleen te leven.
De mens is een verstandig wezen dat kan leren
om een eigen houding te vinden (hexis)
Het doel van het leven is geluk of
zelfverwerkelijking (eudaimonia)

35. Aristoteles’ deugdethiek
Een mens wordt gelukkiger
naarmate zijn leven gaandeweg
beter lukt. Geluk is zelfvervulling.
Dat is het geval wanneer iemand deugdzaam,
in de zin van virtuoos wordt.
Deugd is een karaktertrek die je kunt
versterken naarmate je beter het juisten
midden aanhoudt. Bijvoorbeeld moed als
midden tussen overmoed en lafheid.
Aristoteles propageerde individuele en sociale
deugden. Samen vormen ze zelfvervulling.

36. DE STOA
SENECA, EPICTETUS, MARCUS AURELIUS
Een radicale, persoonlijke ethiek.
De stoï-cijnse levens-houding is
spreek-woor-delijk geworden.
Een stoïcijn is iemand die te allen tijde, zelfs
onder de meest hachelijke
omstandigheden, kalm en onverstoorbaar blijft.
Hij is wijs geworden door een houding van
redelijkheid, waakzaamheid en aandacht voor
zichzelf.

37. Epictetus
‘Niet de dingen zelf maken de mensen van
streek, maar hun denkbeelden erover. Zo is de
dood op zichzelf helemaal niet
verschrikkelijk, - anders had Socrates dat vast
ook gevonden, maar het is de voorstelling van
de dood die ons bang maakt.
We verwachten iets ergs en dus is het erg.
Daarom moeten we wanneer we gedwarsboomd
worden, verontrust of gekwetst, nooit anderen
de schuld daarvan geven, maar alleen
onszelf, dat wil zeggen: onze opvattingen
erover.’ Encheiridion/Zakboekje 5.

38. Montaigne: zelfaanvaarding
Een goed leven draait er uiteindelijk om in te
stemmen met je leven zoals het is.
We kunnen weliswaar niet zonder enig
houvast, maar moeten daar altijd flexibel mee
om blijven gaan.
Niet doodbloeden aan het verleden,
Niet bang zijn voor de toekomst.
De grootste kunst is die van de zelfacceptatie.
Wie zijn grenzen en zijn eindigheid
aanvaardt, kan eindelijk leven in het hier en
nu.

39. Montaigne’s pragmatisch vitalisme
‘Als ik dans, dans ik, als ik slaap, slaap
ik, en zelfs als ik in mijn eentje door
een mooi park wandel en mijn
gedachten een poosje door andere
dingen in beslag worden genomen, richt
ik ze daarna weer op de wandeling, het
park, het genot van de eenzaamheid en
mijzelf. ‘(Over de ervaring, III.13, 1366)

40. Schopenhauers ‘geluksleer’
Het leven is een hel. Maar:
Niet ongelukkig zijn kan!
als u maar in het bezit bent van:
- een opgewekt humeur
- een goede gezondheid
- gemoedsrust
- en een beperkte hoeveelheid goederen of bezit

41. Nietzsche en Kierkegaard (19eeuw)
Voorlopers van het existentialisme:
‘word wie je bent.’
Niemand kan bij zijn levensloop nog uitgaan van een
uitgestippeld pad. Niemand heeft een blauwdruk voor
zijn leven. Iedereen zal zijn weg zelf moeten ontdekken.
Navolgers: Heidegger, Sartre, Taylor en Williams.
In plaats van vinden gaat het daarin om een uitvinden
van jezelf: scheppen, experimenteren, zelf het goede
leven voor jezelf vinden en je leven daarnaar inrichten.

42. Nietzsches lijdensweg (!)
Nietzsche biedt een dieptepsychologie van het
‘lijden’.
We moeten leren omgaan met de onzekerheid
van het bestaan.
Er zijn twee soorten zelven:
een heer-lijk zelf en een slavenzelf.
Nietzsche wil vitaliseren, leren leven uit eigen
kracht, en daarom brengt hij zelf een ethiek
van de voornaamheid, van zelfrespect en
eergevoel.

43. Nietzsches anti-ressentiment
Niet bang zijn, niet lui zijn
Geen slachtofferrol op je nemen.
Blaas jezelf niet op,
maak jezelf niet groter dan je bent.
Wijs jezelf niet af, schat jezelf niet te laag
in, maak jezelf niet klein.
Geef rancune geen kans.
Kortom: voer een levenslange strijd
tegen de slaaf in jezelf.

44. Nietzsches vrije geest
Vrij waarvan?
Wat kan Zarathustra dat nou schelen?
Vrij waartoe!
Jezelf de wet stellen.
Dat is een vrije geest. Kortom: Nietzsche
bepleit soevereiniteit, innerlijke
vrijheid, authenticitei =, eigen rangorde van
waarden.

45. Kierkegaard en de existentie
Sören Kierkegaard (1813-1855)
benadrukte de betekenis van de individuele keuze.
Durf - ik- te zeggen.
Beslissen is een oefening in persoonlijk kiezen. Er is
geen rijk van objectieve waarden te ontdekken dat
onafhankelijk van onszelf zou bestaan.
Kierkegaard is de grondlegger van het existentialisme.
Angst is de grondstemming van de mens.

46. SARTRE
Het existentialisme is een humanisme
Existentie gaat vooraf aan essentie
Elk mens is absoluut verantwoordelijk
Wees niet te kwader trouw!
De hel dat zijn de anderen

47. Simone de Beauvoir
Dubbelzinnige moraal:
Authenticiteit & Solidariteit

48. Ars Vitae
Bildung
Bildung
Het actuele neoliberalisme
Dominante moraal = negatieve vrijheid
Niet- inmenging: ik maak het zelf wel uit.
Risico’s:
Heteronomie
Onverschilligheid
Hedonisme
Gebrekkig engagement
Geen burgerschap
Prof. Dr. J. Dohmen

49. Ars Vitae
Bildung
A life of one’s own in a
runaway world
Prof. Dr. J. Dohmen

50. Ars Vitae
Bildung
Bildung revisited
Prof. Dr. J. Dohmen

51. Ars Vitae
Bildung
Humanistische Bildung
Het eigenlijke kunststuk van iedere
Menschenbildung wordt niet van buitenaf
voltrokken door gespecialiseerde
ambachtslieden of kunstenaars.
De vormgeving is het werk van het
‘kunstwerk’, van de zich vormende mens
zelf.
Kant, Von Humboldt,
Goethe en Schiller, Hegel
Prof. Dr. J. Dohmen

52. Ars Vitae
Bildung
De docent en zelfvorming
‘Je loopt een tijdje met iemand mee die
zichzelf aan het vormen is tot een mens
uit één stuk, iemand die bezig is
specialistische informatie uit
uiteenlopende bronnen te integreren tot
een eigen perspectief op de wereld. Elk
individu zet zelf de cruciale stap
naar de gevormde persoon. (Rene Gude)
Prof. Dr. J. Dohmen

53. Ars Vitae
Bildung
Prof. Dr. J. Dohmen

54. Ars Vitae
Bildung
Twee soorten onderwijs
• op
winst gericht
• op democratie
In het op winst gerichte onderwijs wordt een
mensenleven in de eerste plaats gezien ‘als
middel om winst mee te behalen.’
Nussbaums Bildungprogramma:
Human Development Programm
Prof. Dr. J. Dohmen

55. Ars Vitae
Bildung
1. Socratische pedagogiek: autonomie.
- Kritisch (zelf)-bewustzijn ontwikkelen
- vaardig worden in het debat
- goed kunnen analyseren en argumenteren.
Bildung tot autonome geest =
zelfstandig kunnen oordelen
over wat dan ook.
Prof. Dr. J. Dohmen

56. Ars Vitae
Bildung
2. Socratische pedagogiek:
sensibilisering.
- Je verbeelding ontwikkelen met het oog op
empathie
- Positioneel leren denken =
‘in staat zijn om de wereld te bekijken vanuit
het standpunt van een ander’
Prof. Dr. J. Dohmen

57. Ars Vitae
Bildung
De rol van kunst
Kunst is van eminent belang om onze
verbeeldingskracht te stimuleren.
Kunst leert om ons te verplaatsen in de
ander, ook in die verre en vreemde ander
Prof. Dr. J. Dohmen

58. Ars Vitae
Bildung
Nussbaum
‘An education is truly fitted for freedom
only if it is such as to produce free
citizens, citizens who are free not
because wealth or birth, but because they
can call their minds their own.’
Prof. Dr. J. Dohmen

59. Ars Vitae
Bildung
Prof. Dr. J. Dohmen

60. Michel Foucault
en de levenskunst
Prof. Dr. J. Dohmen

61. Bestaansethiek / Levenskunst / Zelfzorg
Michel Foucault
‘Waarom zou niet ieders leven een kunstwerk
kunnen worden? Waarom is die lamp, dit huis wel
een kunst-werk en mijn leven niet?’

62. - Levenskunst is een relatie onderhouden met jezelf
(rapport à soi)
- Het principe van de levenskunst is zorg voor zichzelf
- Zelfzorg is een gelaagd, complex begrip:
waarvoor,
waarom,
hoe en
waartoe draag je zorg voor jezelf?

63. ZELFZORG ALS VRIJHEIDSPRAKTIJK
1.Vrijheid is altijd gesitueerde vrijheid
2.Vrijheid is altijd relatieve autonomie
Het gaat altijd om graden van vrijheid
3.Vrijheid is bovendien altijd relati-onele
autono-mie
4.Vrijheid is een levenslang leerproces en
een praktijk
5.Vrijheid is altijd onvoltooid en
imperfect

64. HET LEVEN ALS KUNSTWERK

65. Programma van de levenskunst:
Hoe draag ik zorg voor mezelf?
1) Reflectief zelfonderzoek
Wat weet ik?
Waar kom ik vandaan?
Hoe sta ik er voor?
Wat wil ik?
Waarheen leidt de weg?

66. Concept van de levenskunst
2) Oefenen
Du sollst dein Leben ändern
(Bildung tussen vrijheid en
disciplinering)
Prof. Dr. J. Dohmen

67. Concept van de levenskunst
2) Vervolg: Oefenen
Ontwikkel je deugdzaamheid en
goede gewoontes:
geduld, matigheid, discipline, prudentie,
vriendschap etc.
Prof. Dr. J. Dohmen

68. Concept van de levenskunst
3. oriëntatie: wat wil ik?
het zoeken naar, uitvinden en scheppen van je eigen
morele oriëntatie.
Wat zijn mijn verlangens?
Welke verlangens vind ik echt de moeite waard?
Hoe identificeer ik mij met mijn diepste verlangens?
Ben ik werkelijk trouw aan mezelf?

69. Concept
v/d levens
Kunst:
4) Timing
‘Als je niet vrijwillig over het leven
nadenkt, word je er door het leven wel toe
gedwongen. Die ervaring doe ik telkens
opnieuw op in het ziekenhuis waar ik
sinds enkele jaren werk. Daar liggen veel
mensen die plotseling heel diep over het
leven moeten nadenken. Dat hadden ze
ook veel eerder kunnen doen!’
(Schmid, 2000, 21).
Prof. Dr. J. Dohmen

70. CONCEPT VAN DE LEVENSKUNST
5) Context en gesitueerdheid =
Krachten velden / invloeden
Persoonlijke omstandigheden
Maatschappelijke omstandigheden
Dynamiek verleden heden en toekomst

71. ZELFZORG ALS HOLISTISCH CONCEPT
Aandachtig waarnemen,
Reflecteren/ overdenken,
Zich voorstellen / je verbeelden,
Gevoelens hebben,
Verlangens koesteren,
Echt willen,
Oefenen / gewoontevorming
Evalueren,
Besluiten,
Timen
Handelen

72. De grenzen van jouw speelruimte
- maatschappelijke omstandigheden
- persoonlijke omstandigheden (biografie)
- vaardigheden
- motivatie

73. Het handwerk van de vrijheid
De vrijheid van je wil is iets
waaraan je hard moet werken.
Je moet leren jezelf met een van je
verlangens te identificeren

74. Het handwerk van de vrijheid
De vrijheid van je wil is iets
waaraan je hard moet werken.
Articuleer,
begrijp en
keur je motivatie goed

75. Ons leven is zinvoller naarmate we beter
kunnen verwoorden wat we willen, onszelf
daarin beter begrijpen en ook achter onze
motieven staan.
Gemotiveerd leven, daarom gaat het!

76. Martha Nussbaum
Wilsvorming en authenticiteit zijn ‘actieve’
modi van een eigentijdse lifestyle. Ze zijn
onontbeerlijk voor een zinvol leven maar
missen een belangrijke dimensie:
het tragische.
We moeten leren oog te hebben voor ‘the
fragility of goodness’ (Nussbaum, 1986).
Vorming van het zelf is niet alleen kwestie van
goed beheer, maar ook van een besef van de
fundamentele kwetsbaarheid en
oncontroleerbaarheid van het menselijk leven

77. Nussbaum over de breekbaarheid van
het goede
1.
Naarmate we ouder worden, wordt de kans dat onze
wereld van geliefden uiteen valt, steeds groter.
Tegen deze rampspoed kunnen wij ons niet
wapenen.
2.
Ten tweede zijn waardevolle zaken in ons leven niet
per se verenigbaar. Er zijn veel waardevolle zaken
in het leven, maar intussen moeten wij vaak
pertinente afwegingen maken.
3.
Ten slotte kan een mensenleven ook van binnenuit
verwoest worden: redeloze, ongecontro-leerde
passies kunnen onze blik verduisteren, waardoor
wij verkeerde beslissingen nemen of immorele
handelingen verrichten

78. Samenvatting:
Levenskunst gaat over zelfzorg
Zelf mede vormgeven aan je leven
- Reflectie, spiegelen, gesprek en dialoog
- Oefenen in bepaalde gewoontes
- Oriënteren: wat wil je echt?
- Timing
- Rekening houden met tragiek en het
onmaakbare
Het goede leven is het als levenshouding
toegeëigende leven

79. TOT SLOT: CONCRETE TOEPASSINGEN
Levenskunst / zelfzorg voor jongeren
• Verhouding tot gezag
• Indeling van hun tijd: studie, werk, vrije tijd, leeftijd/kairos,
• Genotsmiddelen
• Lichaam: kleding, gezondheid, seksualiteit
• Plaats in de peergroep
• Authenticiteit: wat vinden ze werkelijk van belang?
• deugden (gewoontes) en waarden
• Omgang met internet en techniek (mobieltjes..)
Prof. Dr. J. Dohmen

81. Proeve van een morele levensstijl
voor ouderen
We hebben geen agenda voor de tweede
levenshelft, en zijn er ieder voor ons toe
veroordeeld om, zo goed en zo kwaad als het
kan, op de gok en dus op volstrekt willekeurige
wijze, ouder te worden.
Ik pleit voor een agenda voor de tweede
levenshelft.

82. Sociale Levenskunst
Het goede leven is altijd leven in
afhankelijkheid en kwetsbaarheid;
Juist daarom we leren leven vanuit een eigen
houding en elkaar helpen een goed leven te
leiden.

83. PROGRAMMA
 Neem afstand van jezelf
 Stel je onteigeningen vast en maak je vrij
 Eigen je jezelf toe en ontdek wat je wilt
 Kies een zinvolle oriëntatie
 Ontdek je bindingen en engageer
 Zoek naar de samenhang van je leven en
integreer
 Omhels het lot (amor fati)
 Doe aan rouwverwerking en beoefen de
kunst van het sterven

84. Vindica te tibi
‘neem jezelf in beheer’!
(levensmotto van Foucault,
naar Seneca)