Presentatie 3 door Koen De Groote, Agentschap Onroerend Erfgoed: Uit de praktijk gegrepen. Bouwmaterialen in archeologische context: mogelijkheden en betekenissen. Verdiepende opleiding ‘Petrografie en muurwerkarcheologie’ georganiseerd te Brugge op 24/09/2020 door het Agentschap Onroerend Erfgoed, Raakvlak en Musea Brugge in samenwerking met de Universiteiten Gent en Leuven.

1. Uit de praktijk gegrepen.
Bouwmaterialen in archeologische context:
mogelijkheden en betekenissen.
Koen De Groote
Brugge, 24 september 2020
Verdiepende opleiding petrografie en
muurwerkarcheologie

2. Romeinse dakpantype:
tegula en imbrex
Laatmiddeleeuws dakpantype:
platte pan (met nokje en nagelgat)
bovenzijde onderzijde

3. -VAN HOVE M.-L., CHANTINNE F. & WILLEMS D. 2014: Dans la clôture d’une
grande abbaye : premiers résultats des recherches archéologiques
menées sur la place de Nivelles (2009-2011), Medieval and Modern
Matters 3-2012, 165-209.
-ECH-CHAKROUNI S., HUS J. & SPASSOV S. 2012: Etude archéomagnétique
d’un grand four de tuiller mis au jour sur la Grande Place de Nivelles
(Brabant Wallon), Archaeologia Mediaevalis 35, 141-142.
Nijvel,
Sint-Gertrudiskerk:
ovens voor de productie van
tegulae en imbrices,
10de eeuw

5. Afbeelding van de abdij
van Ename in de Viel
Rentier (ca. 1275), met
afbeelding van de
oorspronkelijke
zaalkerk uit de
portusperiode (ca.
1000), bedekt met
dakpannen van het
Romeinse type
(© Veil Rentier, Koninklijke
bibliotheek Brussel. Digitale
afbeelding copyright Daniël
Pletinckx – Visual Dimension
bvba)
Reconstructie van de
oudste fase van de
abdij van Ename ca.
1100
(reconstructie Daniël Pletinckx –
Visual Dimension bvba)

6. 950-1070 1070-1150 1125-1175 1150-1200 1175-1225 1200-1300 totaal
Ename tegula 63 14 26 16 58 1 178
daktegel 3 8 105 20 136
Aalst SMP tegula 88 88
daktegel 57 57
Aalst ST tegula 3 1 0 4
daktegel 1 8 9 18
63 14 29 173 172 30
n 950-1070 1070-1150 1125-1175 1150-1200 1175-1225 1200-1300 totaal
tegula/imbrex 63 14 26 107 59 1 270
daktegel 3 66 113 29 211
63 14 29 173 172 30 481
% 950-1070 1070-1150 1125-1175 1150-1200 1175-1225 1200-1300
tegula/imbrex 100 100 89,7 61,8 34,3 3,3
daktegel 0 10,3 38,2 65,7 96,7
100 100 100,0 100,0 100,0 100,0
100 100
89,7
61,8
34,3
3,3
10,3
38,2
65,7
96,7
950-1070 1070-1150 1125-1175 1150-1200 1175-1225 1200-1300
evolutie tegula/imbrex – daktegel in %
n = 481
tegula/imbrex daktegel
12de eeuw: overgang van het gebruik van het Romeinse dakpantype (tegula en imbrex) naar het
laatmiddeleeuwse platte pantype met nokje (daktegel).
Ongepubliceerde data uit goed gedateerde contexten uit Ename en Aalst ( © Koen De Groote, agentschap Onroerend Erfgoed)

7. Romeinse bouwmaterialen uit de vicus van Kester

8. WARRY P. 2006: Tegulae, Manufacture, typology and use in
Roman Britain, BAR British Series 417, Oxford.
CLERBAUT T. in voorbereiding: Ceramic building materials in
the Roman North: production, distribution and (re)use,
Doctoral dissertation Ghent University.
DE GROOTE K., MOENS J. & CLERBAUT T. 2017: Resten van
een Romeinse villa in de Pattattestraat te Kester (Prov.
Vlaams-Brabant). Rapportage van een archeologisch
onderzoek naar aanleiding van een vondstmelding,
Onderzoeksrapporten agentschap Onroerend Erfgoed 62,
Brussel.
Zicht op de dominante vorm van
onderhoek bij de tegulae van het type
Warry C, te dateren in de periode 160-260
(Uit: De Groote K., Moens J. & Clerbaut T. 2017, fig. 31.)

9. Plan van de Ter Duinenabdij te Koksijde door
Pieter Pourbus, 1571
(https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Pieter_Pourbus_-
_1571_Plan_for_Ten_Duin_Abbey_in_Koksijde.jpg)

10. nokpan
kilpan

11. Lucht- of ventilatiepan

12. 10 cm
Lucht- of ventilatiepan uit de abdij van Ename
(uit: DE GROOTE K. 2008: Middeleeuws aardewerk in Vlaanderen. Techniek, typologie, chronologie en evolutie van het
gebruiksgoed in de regio Oudenaarde in de volle en late middeleeuwen (10de-16de eeuw), Relicta Monografieën 1, twee delen,
Brussel, fig. 231 en pl. 135: 2).
Ventilatiepan uit Valenciennes, daar verkeerdelijk geïnterpreteerd als vuurklok voor een muurhaard.
(Uit: KORPIUN P. 2007: Vaisselle et objets médiévaux en terre cuite à Valenciennes. Apports récents de l’archéologie urbaine, Valenciennes, p. 135 fig. 112.)

13. Nokversieringen
DE GROOTE K., MOENS J., CALUWÉ D., COOREMANS B., DEFORCE K., ERVYNCK A., LENTACKER A. & VAN NEER W. 2009: Op zoek naar de oudste middeleeuwse bewoning aan de Grote
Markt te Aalst (prov. Oost-Vlaanderen). Het onderzoek van afval- en beerkuilen uit de 12de tot de 14de eeuw, Relicta 4, 135-204.
Aalst Aalst
Gent
(collectie STAM)

14. Nokversieringen
(uit: Verhaeghe F. 1987, 16 )
Aalst, Hopmarkt
Uit: DE GROOTE K. 2018: Laatmiddeleeuws aardewerk. In: DE GROOTE K. & MOENS J. (red.), Archeologie en geschiedenis
van een middeleeuwse woonwijk onder de Hopmarkt te Aalst, Relicta Monografieën 16, Brussel, 95-196.

15. Nokversieringen
Gent
(collectie STAM)
Gent
(collectie STAM)
Gent
(collectie STAM)
Aalst, Hopmarkt
Uit: DE GROOTE K. 2018: Laatmiddeleeuws aardewerk. In: DE GROOTE K. & MOENS J. (red.), Archeologie en geschiedenis van
een middeleeuwse woonwijk onder de Hopmarkt te Aalst, Relicta Monografieën 16, Brussel, 95-196.

16. Ventilatiekoepel
Uit: DE GROOTE K., MOENS J., JENNES N.,
LENTACKER A., ERVYNCK A., COOREMANS
B., DEFORCE K. & WOUTERS W. in
voorbereiding: Laat- en
postmiddeleeuwse sporen aan de
Klapstraat te Aalst (Oost-Vlaanderen).
Eindverslag van een toevalsvondst,
Onderzoeksrapporten agentschap
Onroerend Erfgoed, Brussel.
Voorbeeld uit Aalst van de
fragmentaire staat waarin
ventilatiekoepels in
afvalcontexten doorgaans
worden aangetroffen

17. 0 10
cm0 10
cm
Ventilatiekoepel
Aalst - Hopmarkt Moorsel
Uit: DE GROOTE K. 2018: Laatmiddeleeuws aardewerk. In: DE GROOTE K. & MOENS J. (red.),
Archeologie en geschiedenis van een middeleeuwse woonwijk onder de Hopmarkt te Aalst,
Relicta Monografieën 16, Brussel, 95-196.
Uit: PIETERS M., DE GROOTE K., ERVYNCK A. & CALLEBAUT D. 1999: Tussen kapel en kerk : een
archeologische kijk op de evolutie van de dorpskern van Moorsel (10de-20ste eeuw) (Aalst, prov.
Oost-Vlaanderen), Archeologie in Vlaanderen V-1995/96, 131-157.

18. 3D-opnames van de ventilatiekoepel uit Moorsel

19. Gebruik en
hergebruik van
bouwmaterialen voor
andere doeleinden
Voorbeeld van
secundaire
gebruikssporen op
baksteen en daktegels

20. Haardvloer van
verticaal geplaatste
daktegels,
13de-14de eeuw,
Ieper - De Meersen
(foto: Monument Vandekerckhove)

21. Centrale haardvloeren
van vakwerkwoningen,
13de-14de eeuw,
Ieper - De Meersen
(foto’s: Monument Vandekerckhove)
Centrale haard van een
vakwerkwoning,
14de eeuw,
Aalst-Hopmarkt
(Uit: DE GROOTE K. & Moens J. 2018:
De laatmiddeleeuws bewoning. In: DE
GROOTE K. & MOENS J. (red.),
Archeologie en geschiedenis van een
middeleeuwse woonwijk onder de
Hopmarkt te Aalst, Relicta
Monografieën 16, Brussel, 45-80)

22. Utrecht, 14de-eeuwse vloer in
een mozaïek van geel en
zwart geglazuurde tegels
(Afdeling Erfgoed gemeente Utrecht
https://www.canonvannederland.nl/nl/u
trecht/stad/tegelvloeren)
Tegelvloeren

23. Abdij van Ename, vloer van gerecupereerde tegels in een bijgebouw achter de keuken.
Naast heel wat ritstegels zijn ook fragmenten van stempeltegels (rode pijlen) gebruikt.

24. Ritstegel (uiterst links) en
stempeltegels met
loodglazuur uit Gent
Tegelvloeren
(collectie STAM)
(collectie STAM)
Beschilderde tegel met
tinglazuur

25. Opstelling tentoonstelling ‘Gelieve de werf te betreden. 25 jaar archeologie in de Aalsterse binnenstad’, Stedelijk Museum Aalst, 11 maart-28 mei 2006

26. Aalst-Hopmarkt: kuil gevuld met een pakket van verbrande leembrokken,
afkomstig van een afgebrande vakwerkwoning, 14de eeuw.
Speuren naar houtbouw, woningen met lemen wanden/vakwerk

27. Speuren naar houtbouw, woningen met lemen wanden/vakwerk
Brokken verbrande leem
van vakwerkwoningen uit
Aalst
(Uit: DE GROOTE K., MOENS J., JENNES N.,
LENTACKER A., ERVYNCK A., COOREMANS
B., DEFORCE K. & WOUTERS W. in
voorbereiding: Laat- en
postmiddeleeuwse sporen aan de
Klapstraat te Aalst (Oost-Vlaanderen).
Eindverslag van een toevalsvondst,
Onderzoeksrapporten agentschap
Onroerend Erfgoed, Brussel)
(Uit: DE GROOTE K. & Moens J. 2018:
De laatmiddeleeuws bewoning. In:
DE GROOTE K. & MOENS J. (red.),
Archeologie en geschiedenis van
een middeleeuwse woonwijk onder
de Hopmarkt te Aalst, Relicta
Monografieën 16, Brussel, 45-80)

28. (Uit: DE GROOTE K. & Moens J. 2018:
De laatmiddeleeuws bewoning. In:
DE GROOTE K. & MOENS J. (red.),
Archeologie en geschiedenis van
een middeleeuwse woonwijk onder
de Hopmarkt te Aalst, Relicta
Monografieën 16, Brussel, 45-80)
Funderingsresten
van liggerbouw
(vakwerkwoningen)
op de Hopmartkt te
Aalst

29. Aalst-Oude Vismarkt
Natuurstenen fundering van een bakstenen gebouw (de Nederstove).
De fundering staat in een opgevulde gracht en is daarom op houten
paaltjes geplaatst (rode pijlen).
Drainagebuizen in grijs aardewerk
Profieltekening uit: DE GROOTE K. & MOENS J. 2010: De Nederstove op de Oude Vismarkt
te Aalst. De archeologie van een badhuis in de middeleeuwse rosse buurt. In: DEWILDE
M. , ERVYNCK A. & BECUWE F. (red.): Cenulae recens factae. Een huldeboek voor John De
Meulemeester, Novi Monasterii 10, Koksijde-Gent, 121-140.

30. Drainagebuizen
Oudenaarde
(uit: De Groote 2008,
fig. 232)
Brugge
(foto Raakvlak)
Aalst-Hopmarkt
Aalst
(uit: De Groote 2018, plaat 63: 9-10)

31. © Maire & Schwien 2000, 159Roth Heege 2012: 209; De Langhe 2015, 89
Kachelovens en kacheloventegels

32. De Langhe 2015, fig. 55
-RICHARD A. & SCHWIEN J.-J. (ed.) 2000: Archéologie du poêle en céramique du Haut Moyen Age à l'époque Moderne.
Technologie, décors, aspects culturelles. Actes de la table ronde de Montbéliard, 23-24 Mars 1995, Revue Archéologique de
l'Est, quinzième supplément, Dijon.
-ROTH HEEGE E. 2012: Ofenkeramik und Kachelofen. Typologie,Terminologie und Rekonstruktion im deutschsprachigen Raum
(CH, D, A, FL), Basel.
-HALLENKAMP-LUMPE J. 2006: Studien zur Ofenkeramik des 12. bis 17. Jahrhunderts anhand von Bodenfunden aus Westfalen-
Lippe, Denkmalpflege und Forschung in Westfalen 42, Mainz.
-DE LANGHE K. 2015: Beyond the Beam. Evaluation and Application of Handheld X-ray Fluorescence in Archaeology,
Doctoraatsthesis UGent.
-GEYSKENS L. 2013 : Kachelovens. Alleen voor de 16de eeuwse elite? Antwerpen vertelt een ander verhaal, Rapporten van het
Stedelijk informatiecentrum archeologie & monumentenzorg 8, Antwerpen.
pottegel paneeltegelnistegel of
half-cilindrische tegel
Kachelovens en kacheloventegels

33. Brussel
Antwerpen
Mechelen

34. De Langhe 2015, 92, fig. 57

35. De Langhe 2015, 95-123
Middelburg

36. De Langhe 2015, 92, fig. 57
Kortrijk
Werfen, Duitsland Bürglen, Zwitserland
Antwerpen

38. (Foto’s uit: DE GROOTE K. & Moens J. 2018: De laatmiddeleeuws bewoning. In: DE GROOTE K. &
MOENS J. (red.), Archeologie en geschiedenis van een middeleeuwse woonwijk onder de
Hopmarkt te Aalst, Relicta Monografieën 16, Brussel, 45-80)

39. Bokrijk

40. Bokrijk