แนวทางเวชปฏิบัติการดูแลรักษาผู้ป่วยโรคสมาธิสั้น , http://www.thaipediatrics.org/cpg_file/CPG_ADHD_Final.pdf

1. ชื่อหนังสือ : แนวทางการดูแลผูปวยสติปญญาบกพรอง ออทิสติก สมาธิสั้นและภาวะบกพรองทางการเรียน
สําหรับระบบเครือขายบริการสาธารณสุข
บรรณาธิการ : แพทยหญิงอนัญญา สินรัชตานันท
เภสัชกรหญิงธีรารัตน แทนขํา
พิมพครั้งที่ 1 : กุมภาพันธ 2556
จํานวนพิมพ : 4,000 เลม
ผลิตโดย : กรมสุขภาพจิต กระทรวงสาธารณสุข… โดย
 โรงพยาบาลยุวประสาทไวทโยปถัมภ จ.สมุทรปราการ โทร. 0 2384 3381-3
 สถาบันราชานุกูล โทร. 0 2245 4601-5
 สถาบันพัฒนาการเด็กราชนครินทร จ.เชียงใหม โทร. 0 5389 0238 -44
 สถาบันสุขภาพจิตเด็กและวัยรุนราชนครินทร โทร. 0 2248 8999
สงวนลิขสิทธิ์ตามพระราชบัญญัติ
หามลอกเลียนแบบสวนหนึ่งสวนใดของหนังสือเลมนี้
โดยไมไดรับอนุญาตจากเจาของลิขสิทธิ์
พิมพที่ : โรงพิมพฟาสตบุคส

2. ก
คํานํา
แนวทางการดูแลผูปวยจิตเวชเด็ก 4 โรค ไดแก พัฒนาการลาชาและสติปญญาบกพรอง ภาวะออทิสติก
โรคสมาธิสั้น และภาวะบกพรองทางการเรียนรูเฉพาะดาน สําหรับระบบเครือขายบริการสาธารณสุข ชุดนี้
จัดทําขึ้นเพื่อใหแพทย พยาบาลและบุคลากรทางการแพทยที่ทําหนาที่ในการดูแลผูปวยเด็กนําไปใชเปนการ
เพิ่มพูนความรูและทักษะในการดูแลผูปวยทั้ง 4 โรค ชวยใหผูปวยเด็กสามารถเขาถึงบริการไดงายขึ้น การดูแล
ติดตามผูปวยหลังไดรับการวินิจฉัยสามารถดําเนินการไดในหนวยบริการสาธารณสุขใกลบาน ซึ่งจะทําใหเด็ก
และวัยรุนของประเทศไทยไดรับการดูแลชวยเหลือและแกไขภาวะที่เปนผลกระทบตอสติปญญาและ
ความสามารถในการเรียนไดอยางทันทวงที ชวยลดปญหาพฤติกรรมในวัยรุนที่เปนผลเกี่ยวเนื่องจากกลุมโรค
ทั้ง 4 โรค
ผูจัดทําแนวทางชุดนี้ยังหวังวาแนวทางชุดนี้จะทําใหเกิดการพัฒนางานการดูแลผูปวยจิตเวชเด็กตามแนว
ทางการพัฒนาคุณภาพระบบบริการสุขภาพจิตและจิตเวชที่มีคุณภาพและมาตรฐานเดียวกันทั่วประเทศอีกดวย
คณะผูจัดทํา
มกราคม 2556

4. ข
สารบัญ
หนา
คํานํา ก
สารบัญ ข
กรอบแนวคิดการสงเสริมพัฒนาการเด็กวัยแรกเกิด – 5 ป 1
แผนภูมิการใหบริการเด็กหรือวัยรุนที่มีปญหาบกพรองทางสติปญญาอายุ 6-18 ป 2
ตารางแสดงแผนการสงเสริมพัฒนาการเด็กวัยแรกเกิด-5 ป 3
ภาวะบกพรองทางสติปญญา / ภาวะปญญาออน
(Intellectual Disabilities / Mental Retardation )
7
แผนภูมิการใหบริการออทิสติก 25
ตารางแสดงแผนการบําบัดรักษาผูปวยออทิสติก 26
กลุมอาการออทิสติก (Autistic Spectrum Disorder) 29
แผนภูมิการดูแลเด็กที่มีปญหาพฤติกรรมและการเรียน 65
ตารางแสดงแผนการบําบัดรักษาเด็กที่มีปญหาสมาธิสั้น (ADHD) 66
โรคสมาธิสั้น (Attention Deficit Hyperactivity disorder) 69
ตารางแสดงแผนการบําบัดรักษาเด็กที่มีปญหาการเรียน (LD) 80
ภาวะบกพรองทางการเรียน (Learning Disability ) 83
ภาคผนวก 89
- แบบคัดกรอง KUS-SI Rating Scales: ADHD/LD/Autism (PDDs) 91
- แบบสอบถาม ADHD Rating Scale-IV 101
- แบบคัดกรองภาวะเสี่ยงตอโรคออทิซึมในเด็กอายุ 1-5 ป 102
- แบบสํารวจพัฒนาการเด็ก(PDDSQ) ชวงอายุ 1-4 ป(12 เดือน - 47 เดือน) 103
คณะทํางาน 105

6. พัฒนาการไมสมวัย  1
กรอบแนวคิดการสงเสริมพัฒนาการเด็กวัยแรกเกิด – 5 ป
หนวยบริการ กระบวนการ Technology
หนวยบริการสาธารณสุข
(รพ.สต.) ทั่วประเทศ
- พยาบาลใน รพ.สต.
- พยาบาลใน รพ.สต.
- ผูปกครอง
- พยาบาลใน รพ.สต.
- พยาบาลใน รพ.สต.
- แนวปฏิบัติของกรมอนามัย
- 2ก 2ล (กรมอนามัยและกรม
สุขภาพจิต)
หนวยบริการสาธารณสุข
(รพช.ทั่วประเทศ)
- พยาบาลใน รพช.
- กุมารแพทย(ถามี)
- พยาบาลใน รพช.
หนวยบริการสาธารณสุข
(รพท./รพศ. ทั่วประเทศ)
- กุมารแพทย
- จิตแพทยเด็กและวัยรุน
(ถามี)
- ทีมสหวิชาชีพ (ถามี)
หนวยบริการสาธารณสุข
(รพจ. กรมสุขภาพจิต)
- จิตแพทยเด็กและวัยรุน
- ทีมสหวิชาชีพที่เกี่ยวของ
อนามัย 55 หมายถึง แบบคัดกรองพัฒนาการอนามัย 55 กรมอนามัย
TDSI 70 ขอ หมายถึง แบบคัดกรองและสงเสริมพัฒนาการเด็กแรกเกิดถึง 5 ป (TDSI) กรมสุขภาพจิต
DSI = Developmental Skills Inventory
สงเสริมพัฒนาการ
ตามวัย
ประเมินและปองกันพัฒนาการลาชา (TDSI 70 ขอ)
ระยะเวลา 1 เดือน : รหัสโรค H9348
ประเมินและแกไขพัฒนาการ (DSI 300 ขอ) ระยะเวลา
3 เดือน: รหัสโรค H9348 และ หรือวินิจฉัยเพิ่มเติม/อื่นๆ
สงกลับ รพ.สต.
ดูแลตอเนื่อง
วินิจฉัยและประเมิน และแกไขพัฒนาการ (DSI 300 ขอ)
และหรือใหการรักษาเพิ่มเติม
คัดกรองพัฒนาการเด็กวัยแรกเกิด ถึง 5 ป
(อนามัย 55) รหัสโรค Z 00.1
วินิจฉัย/ตรวจพิเศษ/ประเมิน และแกไข
พัฒนาการอยางละเอียด (DSI 643 ขอ)
และหรือใหการรักษาเพิ่มเติม(เฉพาะทาง)
พัฒนาการ
สมวัยหรือไม
สมวัย
ไมสมวัย (รหัสโรคR62) - คูมือประเมินและปองกันพัฒนาการ
ลาชาเด็กแรกเกิด-5 ป สําหรับ
บุคลากรสาธารณสุข (TDSI : 70 ขอ)
กรมสุขภาพจิต
- คูมือสงเสริมพัฒนาการเด็กแรก
เกิด-5 ปสําหรับผูปกครอง (TDSI :
70 ขอ) กรมสุขภาพจิต
พัฒนาการดีขึ้น
- คูมือประเมินและแกไข/ฟนฟู
พัฒนาการเด็กแรกเกิด-5 ปสําหรับ
บุคลากรสาธารณสุข (DSI : 300 ขอ)
กรมสุขภาพจิต
ดีขึ้น
ไมดีขึ้น
พัฒนาการดีขึ้น
- ตรวจวินิจฉัยและแกไขปญหา
เพิ่มเติมตามปญหาที่สงตอ
- CPG รายโรค
- คูมือประเมินและแกไข/ฟนฟู
พัฒนาการเด็กแรกเกิด-5 ปสําหรับ
บุคลากรสาธารณสุข (DSI: 300 ขอ)
กรมสุขภาพจิตดีขึ้น
พัฒนาการดีขึ้น
- แบบประเมินและแกไขปญหาของ
แตละวิชาชีพ
- CPG รายโรค
- คูมือประเมินและแกไข/ฟนฟู
พัฒนาการเด็กแรกเกิด-5 ปสําหรับ
บุคลากรสาธารณสุข (DSI : 643 ขอ)
กรมสุขภาพจิต
ไมใช
ดีขึ้น
ไมดีขึ้น
ลาชาเฉพาะ
ภาษา  สังคม ดูแผนภูมิการ
ใหบริการออทิสติก
ใช
ไมดีขึ้น
สงกลับ รพช.
ดูแลตอเนื่อง
ประเมินซ้ํา

7. 2 |ภาวะบกพรองทางสติปญญา
แผนภูมิการใหบริการเด็กหรือวัยรุนที่มีปญหาบกพรองทางสติปญญาอายุ 6-18 ป
หนวยบริการ กระบวนการ Technology and Information
รพ. สต. 1. แบบประเมินความสามารถพื้นฐาน
ในการดํารงชีวิต
การรายงานขอมูล
1. การคัดกรองพัฒนาการ Z00.1
รพช. F1-F3
รพช. M2
และ รพท.
M1
1. คูมือฝกสมรรถนะพื้นฐาน
2. คูมือฝกทักษะการดํารงชีวิต
ประจําวัน (ADL)
การรายงานขอมูล
1. การสงเสริมพัฒนาการรายบุคคล
(H9348)
รพท. S และ
รพศ. A
1.คูมือฝกสมรรถนะพื้นฐาน
2.คูมือฝกทักษะการดํารงชีวิตประจําวัน
(ADL)
การรายงานขอมูล
1. การสงเสริมพัฒนาการรายบุคคล
(H9348)
2.รายงานภาวะโรครวม( Co-morbidity)
- ตรวจวินิจฉัย และรักษาเบื้องตน
- ใหคําแนะนําและแกไขพัฒนาการ (ฝก ADL)
ในกรณีผูบกพรองฯระดับ Moderate, Severe ID แตไม
ยุงยากซับซอน (ไมมีปญหาพฤติกรรมรุนแรง)
-ตรวจวินิจฉัย และรักษา
-ใหคําแนะนําและแกไขพัฒนาการ (ฝก ADL) ผูบกพรองฯระดับ
Moderate, severe ID ที่มีโรครวม
ใช
สงเสริมพัฒนาการ
รายบุคคลระดับ
รพช.
ใช
ติดตาม
พัฒนาการและ
ระดับ ADL
ไมใช
พัฒนาการไมสมวัย
ใหการวินิจฉัยเบื้องตนดวยแบบประเมิน
ความสามารถพื้นฐานในการดํารงชีวิตประจําวัน
สงสัยภาวะบกพรองทางสติปญญา
ใหคําแนะนําเบื้องตน สงตอขอมูล
ไมดีขึ้น /มีปญหา
พฤติกรรม หรือมีโรครวม
ไมดีขึ้น /มีปญหาพฤติกรรม
หรือมีโรครวมที่รุนแรง
ไมใช

8. ภาวะบกพรองทางสติปญญา | 3
หนวยบริการ กระบวนการ Technology and Information
รพ. จิตเวช 1.คูมือฝกสมรรถนะพื้นฐาน
2.คูมือฝกทักษะการดํารงชีวิตประจําวัน
(ADL)
การรายงานขอมูล
1. การสงเสริมพัฒนาการรายบุคคล
(H9348)
2.รายงานภาวะโรครวม ( Co-morbidity)
สงเสริมพัฒนาการ
ในระดับ รพช.
พัฒนาการดีขึ้น ปญหาพฤติกรรม
หรือ Co- morbidity ลดลง
-วินิจฉัย/ตรวจพิเศษ/ประเมินความสามารถ/
- แกไขปญหาพัฒนาการ และใหการรักษาเฉพาะ
ทาง แกผูบกพรองฯระดับ severe ที่มีปญหา
ยุงยากซับซอน โดยทีมสหวีชาชีพ
ใช

9. 4
ตารางแสดงแผนการสงเสริมพัฒนาการเด็กวัยแรกเกิด-5 ป
Service Plan Health Workforce Instrument Knowledge and Technology Information
รพ.สต.
และ well child
clinic
พยาบาล/นักวิชาการ
สาธารณสุข
 แบบคัดกรองพัฒนาการ
(อนามัย55)
 แบบประเมินและปองกัน
พัฒนาการลาชาเด็กวัยแรก
เกิด-5 ป สําหรับบุคลากร
สาธารณสุข (TDSI-70)
 แนวปฏิบัติของกรมอนามัย
 2 ก 2 ล (กรมอนามัย+กรมสุขภาพจิต)
 คูมือประเมินและปองกันพัฒนาการลาชาเด็กแรกเกิดถึง 5 ป
สําหรับบุคากรสาธารณสุข (TDSI-70 ขอ) กรมสุขภาพจิต
 คูมือประเมินและปองกันพัฒนาการลาชาเด็กแรกเกิดถึง 5 ป
สําหรับผูปกครอง (TDSI-70 ขอ) กรมสุขภาพจิต
 การตรวจวัดพัฒนาการดวย DSI-300
 ระบบการสงตอและรับกลับ
 พัฒนาการไมสมวัย R62.0
delayed milestone
 การประเมินพัฒนาการ Z001
 สงเสริมพัฒนาการ H9348
รพช.
F1-3
รพช. M2
รพท. M1
 แพทย/กุมารแพทยที่
ผานการอบรม
พยาบาล
 DSI 300 ขอ  คูมือประเมินและแกไขพัฒนาการเด็กวัยแรกเกิด- 5 ป
สําหรับบุคลากรสาธารณสุข (DSI 300 ขอ) กรมสุขภาพจิต
 ความสามารถในการประเมินและแกไขพัฒนาการเด็ก
 ความสามารถในการระบุและจําแนกผูปวยมีปญหาพัฒนาการ
และสามารถวินิจฉัยไดในระดับ ICD หรือ DSM
 ความสามารถในการติดตามและประเมินผลการรักษาดวยยา
 ระบบฐานขอมูลสงตอ-รับกลับผูปวย
 พัฒนาการไมสมวัย R62.0
delayed milestone
 การประเมินพัฒนาการ Z001
 สงเสริมพัฒนาการ H9348
รพท. S
รพศ. A
กุมารแพทยที่ผานการ
อบรม
จิตแพทยเด็กและ
วัยรุน (ถามี)
พยาบาล PG เด็ก
 DSI 300 ขอ
 CPG รายโรค
 คูมือประเมินและแกไขพัฒนาการเด็กวัยแรกเกิด- 5 ป
สําหรับบุคลากรสาธารณสุข (DSI 300 ขอ) กรมสุขภาพจิต
 ความสามารถในการประเมิน วินิจฉัยใหการบําบัดรักษาผูปวย
ที่มีปญหาพัฒนาการ และปญหาสุขภาพที่เกี่ยวของกับ
พัฒนาการ
 การวินิจฉัยโรคโดยกุมาร
แพทย/จิตแพทย

10. 5
Service Plan Health Workforce Instrument Knowledge and Technology Information
ทีมสหวิชาชีพที่
เกี่ยวของ (ถามี)
 สามารถใหการวินิจฉัย Common disease ที่เกี่ยวของกับ
พัฒนาการ และใหการบําบัดรักษา ติดตามและประเมิน
ผลการรักษา
 ความสามารถในการติดตามและประเมินผลการรักษาดวยยา
 ความสามารถในการใชเครื่องมือคัดกรองมาตรฐาน
 ระบบฐานขอมูลสงตอ-รับกลับผูปวย
รพ.จิตเวช จิตแพทยเด็กและ
วัยรุนหรือกุมารแพทย
ดานพัฒนาการ
พยาบาล PG เด็ก
นักจิตวิทยา
นักสังคมสงเคราะห
สหวิชาชีพ
 นักอรรถบําบัด
 นักกายภาพ/
กิจกรรมบําบัด
อนามัย55
TDSI-70
DSI-300
DSI-643
แบบประเมินและแกไขปญหา
ของแตละวิชาชีพ
CPG รายโรค
 หลักสูตรการใหคําปรึกษา และ Behavior Modification
 สามารถใหการวินิจฉัย บําบัดรักษา และติดตามผลการรักษา
โรคทางจิตเวชที่เกี่ยวของกับปญหาพัฒนาการ
 สามารถประเมินพัฒนาการดวยเครื่องมือที่ไดมาตรฐานสากล
โดยนักจิตวิทยาคลินิก
 ความสามารถในการใชเครื่องมือคัดกรอง/ประเมินมาตรฐาน
 ระบบฐานขอมูลสงตอ-รับกลับผูปวย
 การวินิจฉัยโรคโดยจิตแพทย

11. 6 | ภ า ว ะ บ ก พ ร อ ง ท า ง ส ติ ป ญ ญ า
บันทึก

12. ภาวะบกพรองทางสติปญญา | 7
ภาวะบกพรองทางสติปญญา / ภาวะปญญาออน
(Intellectual Disabilities / Mental Retardation )
คําจํากัดความ
ภาวะบกพรองทางสติปญญา / ภาวะปญญาออน (Intellectual Disabilities / Mental Retardation)
เปนภาวะที่มีพัฒนาการบกพรองซึ่งทําใหมีขอจํากัดดานสติปญญา การเรียนรูและการปรับตัวในการดํารงชีวิต
ประจําวัน ในปจจุบันเริ่มมีการใชคําวา “บกพรองทางสติปญญา” แทน “ภาวะปญญาออน” มากขึ้นใน
องคกรระดับนานาชาติ เชน IASSID (International Association for the Scientific Study of
Intellectual Disabilities) WHO (World Health Organization) WPA (World Psychiatry Association)
รวมทั้ง AAMR (The American Association on Mental Retardation ) หรือสมาคมบุคคลปญญาออนแหง
สหรัฐอเมริกา ซึ่งประกอบดวยสหวิชาชีพจากทั่วโลกและกอตั้งมาเปนเวลานาน 130 ป ก็ไดเปลี่ยนชื่อเปน The
American Association of Intellectual and Developmental Disabilities (AAIDD) เมื่อ 1 มกราคม
พ.ศ. 2550 เพื่อเสนอแนวทางที่จะทําใหสังคมยอมรับบุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญามากขึ้น
คําจํากัดความของภาวะบกพรองทางสติปญญาหรือภาวะปญญาออน
ตามเกณฑของ Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fourth Edition,
Text Revision (DSM- IV-TR) โดย American Psychiatric Association (APA) ในป พ.ศ. 2543 ภาวะ
บกพรองทางสติปญญาหรือภาวะปญญาออน หมายถึง ภาวะที่มี
1. ระดับเชาวนปญญาต่ํากวาเกณฑเฉลี่ย
2. พฤติกรรมการปรับตนบกพรองตั้งแต 2 ดานขึ้นไป จากทั้งหมด 10 ดาน
3. อาการแสดงกอนอายุ 18 ป
ระดับเชาวนปญญาต่ํากวาเกณฑเฉลี่ย หมายถึงระดับเชาวนปญญาต่ํากวาเกณฑเฉลี่ยของคนปกติอยางมี
นัยสําคัญคือ 2 คาเบี่ยงเบนมาตรฐาน (Standard deviation : SD) โดยทั่วไประดับเชาวนปญญาของคนปกติมี
คาอยูระหวาง 90-109 คาเฉลี่ยคือ 100 และคาเบี่ยงเบนมาตรฐานมีคาเทากับ 15
พฤติกรรมการปรับตน หมายถึง การปฏิบัติตนในชีวิตประจําวันทั่วๆ ไป ซึ่งเปนความสามารถของ
บุคคลนั้นที่จะสามารถดํารงชีวิตไดดวยตนเองในสังคม ประกอบดวย
1. การสื่อความหมาย (Communication)
2. การดูแลตนเอง (Self-care)
3. การดํารงชีวิตภายในบาน (Home living)
4. การปฏิสัมพันธกับผูอื่นในสังคม (Social and Interpersonal Skills)
5. การใชแหลงทรัพยากรในชุมชน (Use of Community Resources)
6. การควบคุมตนเอง (Self- direction)
7. การนําความรูมาใชในชีวิตประจําวัน (Functional Academic Skills)

13. 8 | ภ า ว ะ บ ก พ ร อ ง ท า ง ส ติ ป ญ ญ า
8. การใชเวลาวาง (Leisure)
9. การทํางาน (Work)
10. การมีสุขอนามัยและความปลอดภัยเบื้องตน (Health and Safety)
AAMR หรือ AAIDD ในปจจุบัน ไดเปลี่ยนเกณฑการวินิจฉัยและจําแนกภาวะบกพรองทางสติปญญา
มาแลวทั้งหมด 10 ครั้ง ในครั้งที่ 9 เมื่อป พ.ศ. 2535 เปลี่ยนการจําแนกภาวะบกพรองทางสติปญญาตาม
คะแนนระดับเชาวนปญญาซึ่งแบงความรุนแรงเดิมเปน 4 ระดับ ไดแก เล็กนอย (mild) ปานกลาง
(moderate) รุนแรง (severe) และรุนแรงมาก (profound) มาเปนเพียง 2 ระดับ คือ เล็กนอย (ระดับเชาวน
ปญญาเทากับ 50-70) และ มาก (ระดับเชาวนปญญานอยกวา 50) โดยเนนที่ระดับความชวยเหลือที่บุคคลที่มี
ภาวะบกพรองทางสติปญญาตองการ
การแบงระดับความรุนแรงแบบนี้ เพื่อออกแบบและจัดหาบริการสนับสนุนสําหรับแตละบุคคลโดยแยก
กลุมที่ระดับเชาวนปญญาสูงกวา 50 ซึ่งถือวาเปนกลุมที่เรียนได (educable) ใหไดรับประโยชนจากโปรแกรม
การศึกษา สวนกลุมที่ระดับเชาวนปญญาต่ํากวา 50 จะเนนที่การฝกทักษะที่จําเปนตองใชในการดํารงชีวิต
(trainable)
ความชุก
โดยทั่วไปพบบุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญารอยละ 1-3 ของประชากร ในประเทศไทยพบ
ความชุกของภาวะบกพรองทางสติปญญาประมาณรอยละ 0.4-4.7 ตามแตละรายงานซึ่งมีความแตกตางกันใน
ระเบียบวิธีวิจัยและเกือบทั้งหมดศึกษาดวยการวัดระดับเชาวนปญญาโดยที่ไมมีการประเมินพฤติกรรมการปรับ
ตนรวมดวย
Dr.Allen Stroller จากองคการอนามัยโลกสํารวจไวเมื่อ ป พ.ศ. 2500 พบบุคคลที่มีภาวะบกพรอง
ทางสติปญญารอยละ 1 ของประชากร หลังจากนั้นในป พ.ศ.2531-2532 โรงพยาบาลราชานุกูล สํารวจใน 4
ภาค ของประเทศไทย จํานวนประชากร 221,928 คน พบบุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญา รอยละ 0.4
ของประชากร
ป พ.ศ. 2541 อนุรักษ บัณฑิตชาติและคณะ ไดศึกษาระบาดวิทยาของความผิดปกติทางจิตของ
ประชากรไทย จากกลุมตัวอยางจํานวน 7,157 คน พบความชุกของภาวะบกพรองทางสติปญญารอยละ 1.3
ป พ.ศ. 2542 กวี สุวรรณกิจและคณะ ไดศึกษาปญหาการเรียนของนักเรียนชั้นประถมศึกษาใน
กรุงเทพมหานคร จากกลุมตัวอยางจํานวน 1,057 คน พบความชุกของภาวะบกพรองทางสติปญญารอยละ
4.47
ป พ.ศ.2550 สํานักงานสถิติแหงชาติไดสํารวจประชากร 65,566,359 คน ในกลุมคนพิการ 1,319,832
คน พบเปนกลุมปญญาออน 57,193 คน (ไมรวมกลุมสมองพิการและบกพรองทางการเรียนรูอีกประมาณ
58,000 คน) คิดเปนรอยละ 0.09 ของประชากร

14. ภาวะบกพรองทางสติปญญา | 9
สาเหตุของภาวะบกพรองทางสติปญญา
เกิดจากปจจัยตางๆในดานชีวภาพ สังคมจิตวิทยา หรือหลายๆปจจัยรวมกัน ภาวะบกพรองทาง
สติปญญาในบางรายอาจไมทราบสาเหตุโดยเฉพาะในภาวะบกพรองทางสติปญญาระดับเล็กนอย ประมาณรอย
ละ 50 ของภาวะบกพรองทางสติปญญา มีสาเหตุมากกวาหนึ่งอยาง สาเหตุของภาวะบกพรองทางสติปญญา
แสดงในตารางที่ 1
ตารางที่ 1 สาเหตุของภาวะบกพรองทางสติปญญา
สาเหตุ ตัวอยาง รอยละ
ที่พบ
กอนคลอด (Prenatal causes)
ความผิดปกติทางพันธุกรรม
- โครโมโซมผิดปกติทั้งโครโมโซมหรือ
บางสวน การผาเหลาของยีน
ความผิดปกติจากการขาดหายไป
ของยีนบนโครโมโซม ( microdeletions
หรือ Subteleomeric deletions)
กลุมอาการดาวน (Down syndrome), tuberous
sclerosis, phenylketonuria และความผิดปกติทาง
เมแทบอลิกอื่นๆ, กลุมอาการโครโมโซมเอกซเปราะ
(fragile x syndrome), Prader-Willi syndrome,
Williams syndrome, Angelman syndrome
4-28
ความผิดปกติแตกําเนิด
 ความผิดปกติของระบบประสาท
สวนกลาง
กลุมอาการที่มีความผิดปกติหลายระบบ
(multiple malformation syndromes)
อื่นๆ
 การติดเชื้อในครรภ ไดรับสารพิษ
ครรภพิษ หรือรกผิดปกติ
หลอดประสาทไมปด (Neural tube defects),
Cornelia de Lange’s syndrome
การติดเชื้อหัดเยอรมัน (Congenital rubella), การ
ติดเชื้อเอชไอวี (Human Immunodeficiency Virus:
HIV), fetal alcohol syndrome, การเกิดกอน
กําหนด, ไดรับรังสีหรือภยันตรายระยะเกิด
7-17
5-13
ปริกําเนิด (Perinatal causes)
การติดเชื้อ ปญหาระหวางการคลอด
และอื่นๆ
เยื่อหุมสมองอักเสบ ภาวะขาดออกซิเจน bilirubin
ในเลือดสูง
2-10
หลังคลอด (Postnatal causes)
การติดเชื้อ ไดรับสารพิษ ปญหาทางจิต
สังคม และอื่นๆ
สมองอักเสบ พิษจากตะกั่ว ภยันตรายหลังเกิด เนื้องอก
ในสมอง เศรษฐานะยากจน การเจ็บปวยทางจิตเวช
3-12
ไมทราบสาเหตุ (Unknown causes) 30-50

15. 10 | ภ า ว ะ บ ก พ ร อ ง ท า ง ส ติ ป ญ ญ า
การแบงประเภทของภาวะบกพรองทางสติปญญา
อาจแบงตามระดับความรุนแรง สาเหตุหรือความชวยเหลือบุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญาตองการ
ตารางที่ 2 การแบงระดับภาวะบกพรองทางสติปญญาตาม DSM IV และความชุก
ระดับ IQ ระดับความรุนแรงของภาวะ
บกพรองทางสติปญญา
รอยละที่พบ
55-69 นอย
(Mild)
85
40-54 ปานกลาง
(Moderate)
10
25-39 รุนแรง
(Severe)
3-4
<25 รุนแรงมาก
(Profound)
1-2
การแบงระดับภาวะบกพรองทางสติปญญา ตามความชวยเหลือที่บุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญาตองการ
เปนการแบงตาม American of Mental Retardation (AAMR) ซึ่งไมไดเนนที่ระดับเชาวนปญญา
แตพิจารณาพฤติกรรมการปรับตน 10 ขอ แตการแบงวิธีนี้ก็ยังมีความสัมพันธกับความรุนแรงของภาวะ
บกพรองทางสติปญญา ไดแก
• ตองการความชวยเหลือเปนครั้งคราว (intermittent)
• ตองการความชวยเหลือปานกลาง (limited)
• ตองการความชวยเหลือมาก (extensive)
• ตองการความชวยเหลือตลอดเวลา (pervasive)
อาการและอาการแสดง
ไดแก พัฒนาการชา สวนใหญมักมาดวยเรื่องพูดชา ภาวะบกพรองทางสติปญญายิ่งรุนแรงมากเทาใด
พัฒนาการชายิ่งปรากฏใหเห็นเร็วขึ้นเทานั้น โดยเฉพาะภาวะบกพรองทางสติปญญาระดับรุนแรงจะพบวาเด็กมี
พัฒนาการชาทุกดานภายใน 2 ปแรก สวนกลุมบกพรองทางสติปญญาระดับเล็กนอย อาจพบพัฒนาการชาเมื่อ
อายุประมาณ 3–4 ป หรือพบปญหาการเรียนเมื่อเริ่มเขาเรียนในโรงเรียน บางรายมาดวยปญหาพฤติกรรม เชน
ซน สมาธิสั้น บุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญาบางรายอาจมีลักษณะผิดปกติตางๆ (dysmorphic
features) ใหเห็นชัดเจนตั้งแตแรกเกิด เชน กลุมอาการดาวน

16. ภาวะบกพรองทางสติปญญา | 11
ลักษณะทางคลินิก แบงตามระดับไดดังนี้
1. ภาวะบกพรองทางสติปญญาระดับรุนแรงมาก พัฒนาการลาชาชัดเจนตั้งแตเล็กๆ ทั้งในดาน
ประสาทสัมผัสและการเคลื่อนไหว อาจจะฝกการชวยเหลือตนเองไดบาง แตตองอาศัยการฝกอยางมาก สวน
ใหญพบวามีพยาธิสภาพ ตองการการดูแลตลอดเวลา ตลอดชีวิต แมจะเปนผูใหญแลวก็ตาม
2. ภาวะบกพรองทางสติปญญาระดับรุนแรง พบความผิดปกติของพัฒนาการตั้งแตขวบปแรก มักมี
พัฒนาการลาชาทุกดาน โดยเฉพาะพัฒนาการดานภาษา สื่อความหมายไดเพียงเล็กนอยหรือพูดไมไดเลย บาง
รายเริ่มพูดไดเมื่อเขาสูวัยเรียน มีปญหาในการเคลื่อนไหว ในบางรายพบพยาธิสภาพมากกวา 1 อยาง มีทักษะ
การปองกันตนเองนอย มีความจํากัดในการดูแลตนเอง ทํางานงายๆได สวนใหญตองการการดูแลอยางใกลชิด
หรือตองชวยในทุกๆดานอยางมาก ตลอดชีวิต
3. ภาวะบกพรองทางสติปญญาระดับปานกลาง มักไดรับการวินิจฉัยตั้งแตวัยกอนเรียน เมื่ออายุ
ประมาณ 2- 3 ป โดยพบวาอาจมีความแตกตางของระดับความสามารถในดานตางๆ เชน กลุมอาการดาวน
ลาชาในดานการใชภาษา กลุมอาการวิลเลี่ยม (Williams syndrome) บกพรองในทักษะการเรียนรูที่เกี่ยวของ
กับมิติสัมพันธ (visuo-spatial processing skills) และบางรายมีความสามารถทางภาษาเดน ในบางรายพบ
พยาธิสภาพชัดเจน สามารถเรียนไดถึงชั้นประถมศึกษาปที่ 2-3 ในวัยเรียนมักตองการการจัดการศึกษาพิเศษ
สามารถเรียนรูการเดินทางตามลําพังไดในสถานที่ที่คุนเคย ใชชีวิตในชุมชนไดดีทั้งการดํารงชีวิตและการงาน
แตตองการความชวยเหลือปานกลาง ตลอดชีวิต ประมาณรอยละ 20 ดํารงชีวิตอยูไดดวยตนเอง
4. ภาวะบกพรองทางสติปญญาระดับเล็กนอย มักไดรับการวินิจฉัยเมื่อเด็กเขาสูวัยเรียนแลว
เนื่องจากในวัยกอนเรียนพัฒนาทักษะทางสังคมและการสื่อความหมายไดเพียงพอ สวนใหญเรียนไดถึงชั้น
ประถมศึกษาปที่ 6 หรือสูงกวา เมื่อเปนผูใหญสามารถทํางาน แตงงาน ดูแลครอบครัวได แตอาจตองการความ
ชวยเหลือบางเปนครั้งคราวเมื่อมีปญหาชีวิตหรือหนาที่การงาน มักไมพบสาเหตุทางพยาธิสภาพ สวนใหญจะ
สัมพันธกับปจจัยทางสังคมและเศรษฐสถานะยากจนหรือดอยโอกาส ซึ่งแสดงใหเห็นถึงความสําคัญของปจจัย
ดานสิ่งแวดลอมและวัฒนธรรมที่มีผลตอภาวะบกพรองทางสติปญญา
6. ความผิดปกติที่พบรวมดวย
พบความผิดปกติทางจิตเวชในบุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญาไดถึงรอยละ 45 ซึ่งสูงกวา
ประชากรทั่วไป ความผิดปกติเหลานี้จะพบบอยขึ้นเมื่อความรุนแรงของภาวะบกพรองทางสติปญญามากขึ้น
สวนใหญเปนปญหาพฤติกรรม ความผิดปกติที่พบ ไดแก ซน สมาธิสั้น พบรอยละ 8-15 พฤติกรรมทําราย
ตนเอง รอยละ 3-15 นอกจากนี้ยังพบพฤติกรรมกาวราว กระตุนตนเอง เชน ตบมือ เขยงเทา ดื้อ เกเร พบโรค
อารมณสับสนแปรปรวนรอยละ 1-3.5 และโรคจิต (schizophrenia) รอยละ 3 การรักษาโดยการปรับ
พฤติกรรมและการใชยา การทําจิตบําบัดมักไมคอยไดผล
บุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญาจะพบอาการชักไดบอยกวาบุคคลทั่วไปประมาณ 10 เทา
โดยเฉพาะในบุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญาในระดับรุนแรงถึงรุนแรงมาก พบไดถึงรอยละ 30 อาการ
ชักมักควบคุมไดยาก เนื่องจากมีความผิดปกติจากกลุมอาการตางๆ มีพยาธิสภาพของระบบประสาทสวนกลาง
และในผูปวยแตละรายอาจพบอาการชักไดหลายรูปแบบ

17. 12 | ภ า ว ะ บ ก พ ร อ ง ท า ง ส ติ ป ญ ญ า
ภาวะประสาทสัมผัสบกพรอง ไดแก การไดยินบกพรองหรือมีปญหาในการมองเห็นนั้นพบไดบอยใน
บุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญา โดยเฉพาะในกลุมอาการที่มีความผิดปกติของใบหนาและศีรษะ
(craniofacial syndromes) ประมาณรอยละ 50 ของบุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญาในระดับรุนแรงจะ
มีปญหาในการมองเห็น ที่พบบอยไดแก ตาเขและสายตาผิดปกติ
ภาวะบกพรองทางสติปญญาระดับเล็กนอยและรุนแรงพบความบกพรองในดานการเคลื่อนไหวซึ่งเขา
ไดกับสมองพิการ (cerebral palsy :CP) ประมาณรอยละ 10 และ 20 ตามลําดับ และประมาณรอยละ 50
ของเด็กสมองพิการ จะพบวามีภาวะบกพรองทางสติปญญาในระดับความรุนแรงตางๆรวมดวย โดยเฉพาะใน
กลุม spastic CP จะพบภาวะบกพรองทางสติปญญามากกวากลุม dyskinetic CP
ประมาณรอยละ 50-75 ของเด็กออทิสติกมีภาวะบกพรองทางสติปญญารวมดวย พฤติกรรมแบบ
ออทิสติก ไดแก พฤติกรรมซ้ําๆ หรือทํารายตนเองอาจพบไดในบุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญา
โดยเฉพาะในระดับรุนแรง
แนวทางการประเมินวินิจฉัย
การวินิจฉัยภาวะบกพรองทางสติปญญาทําไดโดยการซักประวัติ ตรวจรางกาย ตรวจประเมิน
พัฒนาการ ประเมินระดับเชาวนปญญาและพฤติกรรมการปรับตน ในการประเมินพัฒนาการ ระดับเชาวน
ปญญา และพฤติกรรมการปรับตนนั้นมีแบบประเมินมาตรฐานหลายชนิด
แบบประเมินพัฒนาการและระดับเชาวนปญญา
 Bayley Scales of Infant Development
 Wechsler Preschool and Primary Scale of Intelligence III
 Stanford-Binet Intelligence Scale (5th
Ed)
 Kaufman Assessment Battery for Children II
 Wechsler Intelligence Scale for Children (WICS-IV)
แบบประเมินพฤติกรรมการปรับตน
 Vineland Adaptive Behavior Scale II (VBAS II)
 AAMR Adaptive Behavior Scales-School (ABS-s II)
แบบประเมินระดับเชาวนปญญาที่นิยมใชเปนมาตรฐานในประเทศไทย ไดแก Stanford-Binet
Intelligence Scale และ Wechsler Intelligence Scale for Children สวนแบบประเมินพฤติกรรมการ
ปรับตนที่ใช ไดแก Vineland Adaptive Behavior Scales

18. ภาวะบกพรองทางสติปญญา | 13
การประเมินเพื่อหาสาเหตุของภาวะบกพรองทางสติปญญา มีวัตถุประสงคเพื่อ
1. คนหาความผิดปกติแบบ progressive หรือ degenerative เชน Rett syndrome, Cockayne
syndrome
2. คนหาโรคที่รักษาได เชน phenylketonuria, ภาวะพรองไทรอยดฮอรโมน (hypothyroidism)
3. ใหคําแนะนําปรึกษาผูปกครองเกี่ยวกับอาการ อาการแสดง ภาวะแทรกซอน ความเสี่ยงในการเกิด
ซ้ํา เตรียมการแกไขปญหาที่พบรวมดวย
4. อาจชวยใหทราบพยากรณโรค
5. ลดการสืบคนทางหองปฏิบัติการอื่นๆ ที่ไมจําเปน
ตารางที่ 3 ขอมูลสําคัญในการประเมินภาวะบกพรองทางสติปญญา
ประวัติ
 กอนคลอด การคลอด และหลังคลอด
พงศาวลีของครอบครัว 3 รุน
 ปญหาการเรียน ความผิดปกติทางจิตเวช ภาวะบกพรองทางสติปญญา ความผิดปกติทางระบบ
ประสาท หรือพัฒนาการถดถอย
การตรวจรางกาย
 ประเมินลักษณะผิดปกติ minor physical anomalies
 การเจริญเติบโตและพัฒนาการดานรางกาย
 เสนรอบศีรษะเทียบกับคาปกติ
 ลักษะณะของใบหนา เชน คางเล็ก (micrognathia), ตาหาง (hypertelorism) หรือ ริมฝปากบนบาง
(thin upper lip) เปนตน
 ใชรูปถายหรือวิดีทัศนเพื่อดูลักษณะรางกายและทาเดิน (gait)
 ตรวจทางระบบประสาท
 ลักษณะพฤติกรรมที่แสดงออก (Behavior phenotypes)
 Wood’s light และ dermatoglyphic ตามขอบงชี้
ความผิดปกติที่พบรวมดวย
 ตรวจการไดยิน ตรวจตาและประเมินทางจิตวิทยา
การสืบคนทางหองปฏิบัติการตามขอบงชี้
 ถายภาพรังสีกระดูก
 ตรวจทางเมตาบอลิกเพื่อหา lysosomal, perioxisomal และ mitochondrial disorders
 Muscle biopsies
 ตรวจ ดีเอ็นเอ และอณูพันธุศาสตร

19. 14 | ภ า ว ะ บ ก พ ร อ ง ท า ง ส ติ ป ญ ญ า
 วิเคราะหโครโมโซม
 ตรวจ Fluorescence in situ hybridization
 ตรวจหากลุมอาการโครโมโซมเอกซเปราะ
 ตรวจ organic and amino acids
 ตรวจทางรังสีระบบประสาท (magnetic resonance imaging : MRI and computed tomography : CT)
การตรวจทางเมทาบอลิกทําในกรณีมีประวัติการแตงงานในเครือญาติ มีสมาชิกในครอบครัวที่มีปญหา
คลายๆกัน พัฒนาการถดถอย ตรวจรางกายพบกลามเนื้อออนนิ่ม การเจริญเติบโตชา หรือตับมามโต เปนตน
การใชเทคนิค Fluorescence in situ hybridization (FISH) สามารถตรวจพบความผิดปกติของ
โครโมโซมสวนปลาย (Subtelomeric region rearrangements) ไดประมาณรอยละ 5–10 ของภาวะ
บกพรองทางสติปญญาที่ไมทราบสาเหตุ โดยเฉพาะกลุมบกพรองทางสติปญญาระดับปานกลางและรุนแรง ขอ
บงชี้ในการตรวจความผิดปกติของโครโมโซมสวนปลาย คือ
1. มีประวัติบกพรองทางสติปญญาในครอบครัว
2. การเจริญเติบโตชาตั้งแตอยูในครรภ หลังคลอด หรือเจริญเติบโตเร็วผิดปกติ
3. มีลักษณะใบหนาผิดปกติตั้งแต 2 อยางขึ้นไป
4. มีความผิดปกติที่ไมใชบริเวณใบหนา และ/หรือ ความผิดปกติแตกําเนิดตั้งแต 1 อยางขึ้นไป
แนวทางการดูแลรักษาและฟนฟูสมรรถภาพ
แมวาเมื่อเกิดภาวะบกพรองทางสติปญญาแลว จะไมอาจรักษาสมองสวนที่เสียไปใหกลับคืนมาทํางาน
ไดตามปกติก็ตาม แตก็สามารถจะคงสภาพหรือฟนฟูสภาพทางสมองสวนที่คงเหลืออยูใหทํางานไดเต็มที่ ดังนั้น
การดูแลรักษาภาวะบกพรองทางสติปญญา จึงเนนการฟนฟูสมรรถภาพของสมองและรางกายมากกวาการ
รักษาดวยยาเพียงอยางเดียว การวินิจฉัยใหไดเร็วที่สุดและการฟนฟูสมรรถภาพทันทีที่วินิจฉัยได จะชวย
หยุดยั้งความพิการมิใหเพิ่มขึ้น เปาหมายของการรักษาภาวะบกพรองทางสติปญญาจึงมิใชมุงรักษาใหหายจาก
โรค แตเพื่อใหสามารถดําเนินชีวิตในสังคมไดใกลเคียงกับคนปกติมากที่สุด ใหชวยตัวเองได ไมเปนภาระแก
ครอบครัวและสังคมมากเกินไป และสามารถประกอบอาชีพได
การฟนฟูสมรรถภาพในบุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญา มีดังนี้
1. การฟนฟูสมรรถภาพทางการแพทย (Medical Rehabilitation)
การฟนฟูสมรรถภาพทางการแพทย ไดแก การรักษาโรคที่เกิดรวมกับภาวะบกพรองทางสติปญญา
การแกไขความพิการและการฟนฟูสภาพทางรางกาย เชน โรคลมชัก, Cretinism, Phenylketonuria (PKU),
cerebral palsy นอกจากการใชยารักษาตามอาการแลว ยังตองการบําบัดรักษาดวย ดังนี้

20. ภาวะบกพรองทางสติปญญา | 15
การสงเสริมพัฒนาการ (Early Intervention)
การสงเสริมพัฒนาการ หมายถึง การจัดโปรแกรมการฝกทักษะที่จําเปนในการเรียนรู เพื่อนําไปสู
พัฒนาการปกติตามวัยของเด็ก จากการวิจัยพบวา เด็กที่ไดรับการฝกทักษะที่จําเปนในการพัฒนาแตเยาววัย จะ
สามารถเรียนรูไดดีกวาการฝกเมื่อเด็กโตแลว ทันทีที่วินิจฉัยวาเด็กมีภาวะบกพรองทางสติปญญา เชน เด็กกลุม
อาการดาวน หรือเด็กที่มีอัตราเสี่ยงสูงวาจะมีภาวะบกพรองทางสติปญญา เชน เด็กคลอดกอนกําหนด มารดาตก
เลือดคณะตั้งครรภ เปนตน สามารถจัดโปรแกรมสงเสริมพัฒนาการใหเด็กกลุมนี้ไดทันที โดยไมตองนําเด็กมาไวที่
โรงพยาบาล โปรแกรมการสงเสริมพัฒนาการ คือ การจัดสภาพแวดลอมใหเอื้ออํานวยตอการเรียนรูของเด็ก
บิดามารดา และคนเลี้ยงดูมีบทบาทสําคัญยิ่งในการฝกเด็กใหพัฒนาไดตามโปรแกรมอยางสม่ําเสมอ ผลสําเร็จ
ของการสงเสริมพัฒนาการจึงขึ้นอยูกับความรวมมือ และความตั้งใจจริงของบุคคลในครอบครัวของเด็กมากกวาผู
ฝกที่เปนนักวิชาชีพ (Professional staff)
กายภาพบําบัด
บุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญามักจะมีพัฒนาการดานการเคลื่อนไหวรางกาย (motor
development) ชากวาวัย นอกจากนี้บุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญาขนาดหนักและหนักมาก สวนใหญ
ก็จะมีความผิดปกติของระบบประสาทสวนกลาง (central nervous system) ทําใหมีการเกร็งของแขน ขา
ลําตัว จึงจําเปนตองแกไขการเคลื่อนไหวที่ผิดปกติ เพื่อชวยลดการยึดติดของขอตอ และการสูญเสียกลามเนื้อ
เด็กจะชวยตัวเองไดมากขึ้น เมื่อเจริญวัยขึ้น
กิจกรรมบําบัด
เปนการฝกการใชกลามเนื้อมัดเล็ก ไดแก การใชมือหยิบจับสิ่งของ ฝกการทํางานของตา และมือ ให
ประสานกัน(eye-hand co-ordination) สามารถหยิบจับสิ่งของ เชน จับถวยกินน้ํา จับแปรงสีฟน หยิบชอน
กินขาวซึ่งจะชวยใหการดําเนินชีวิตประจําวัน เปนไปอยางราบรื่นและสะดวกขึ้น
การแกไขการพูด
บุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญาเกินกวารอยละ 70 มีปญหาการพูดและการสื่อความหมาย
กระบวนการฝกในเรื่องนี้ มิใชเพื่อใหเปลงสําเนียงเปนภาษาที่คนทั่วไปเขาใจเทานั้น แตจะเริ่มจากการฝกใช
กลามเนื้อชวยพูด บังคับกลามเนื้อเปลงเสียง ออกเสียงใหถูกตอง ซึ่งการฝกพูดตองกระทําตั้งแตเด็กอายุต่ํากวา
4 ป จึงจะไดผลดีที่สุด
2. การฟนฟูสมรรถภาพทางการศึกษา (Educational Rehabilitation)
ควรเปดโอกาสใหบุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญาเรียนรวมกับบุคคลปกติมากที่สุด การจัดการ
ศึกษาพิเศษเฉพาะบุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญาลวนๆ (Special Education) จะจัดใหเทาที่จําเปน
จริงๆเทานั้นแตจะสงเสริมการจัด การเรียนรวม และ การเรียนรวม (Integration and Inclusion
Education) ใหมากที่สุด
3. การฟนฟูสมรรถภาพทางอาชีพ (Vocational Rehabilitation)
การเตรียมฝกอาชีพใหแกบุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญา อายุ 15-18 ป เปนสิ่งจําเปนมากตอ
การประกอบอาชีพในวัยผูใหญ ไดแก ฝกการตรงตอเวลา รูจักรับคําสั่งและนํามาปฏิบัติเอง โดยไมตองมีผูเตือน

21. 16 | ภ า ว ะ บ ก พ ร อ ง ท า ง ส ติ ป ญ ญ า
การปฏิบัติตนตอผูรวมงานและมารยาทในสังคม เมื่อเขาสูวัยผูใหญควรไดรับการชวยเหลือใหมีอาชีพที่
เหมาะสม อาชีพที่บุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญาสามารถทําไดดี ไดแก อาชีพงานบาน งานบริการ งาน
ในโรงงาน งานในสํานักงาน เชน การรับสงหนังสือ ถายเอกสาร เปนตน
การฟนฟูสมรรถภาพของบุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญา
1. การเตรียมความพรอม การจัดกิจกรรมการสอนตองคํานึงถึงความสามารถของแตละบุคคล
เนื่องจากมีการเรียนรูชา การสอนจึงควรทําซ้ํา ๆ การจัดกิจกรรมการเรียนการสอน ควรมีหลากหลายแตกตาง
กันไปเพื่อไมใหเบื่อ การสอนควรเริ่มจากสิ่งที่งาย ๆ ไปหายาก และใหเรียนกิจกรรมที่เรียนรูไดงายกอน สิ่ง
สําคัญคือ ควรใหมีความพรอมในพัฒนาการในทุกดาน ไดแก ดานการเคลื่อนไหว สติปญญา การใชภาษาพูด
และสื่อความหมาย รวมไปถึงดานสังคม
2. การจัดนันทนาการ การจัดกิจกรรมนันทนาการ ทําใหเกิดความสนุกสนานผอนคลาย และทําให
เกิดประโยชนตอพัฒนาการ เพื่อการบําบัดความบกพรองการจัดกิจกรรมตองคํานึงถึงบุคคลที่มีภาวะบกพรอง
ทางสติปญญาเปนศูนยกลาง และพัฒนาทางดานสังคมใหสามารถเลนกับเพื่อนได รูกฎกติกาของเกมการเลน
และการปฏิบัติตน สามารถนําไปปรับใชในการดําเนินชีวิตประจําวันตอไป
3. การปรับพฤติกรรม เปนกระบวนการในการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมจากพฤติกรรมที่ไมพึง
ประสงค ตลอดจนการสรางพฤติกรรมใหม การปรับพฤติกรรมมีหลายวิธี เชนการใชแรงเสริม การเปน
แบบอยางที่ดี การใหรางวัล การสะสมเหรียญ หรือคะแนนเพื่อนํามาแลกรางวัล อยางใดอยางหนึ่ง
4. การจัดศิลปะบําบัด ศิลปะบําบัดเปนการนําศิลปะมาเชื่อมตอกันโดยตางเพิ่มคุณคาใหแกกันและ
กัน ความสวยงามจากสิ่งที่เปนจริงกับความคิด ความรู ศิลปะบําบัด เปนวิธีการบําบัดจากสิ่งที่เปนจริง เกี่ยวกับ
ความคิด ความรู ความรูสึก เพื่อใหเกิดงานสรางสรรค
การสอนบุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญา
1. ใชหลักการสอนแบบ 3R’ S คือ - Repetition คือ การสอนแบบซ้ําไปซ้ํามา- Relaxation คือ
การสอนแบบไมตึงเครียดนัก- Routine คือ การสอนใหเปนกิจวัตรประจําวัน
2. สอนทีละขั้นจากสิ่งใกลตัวไปหาสิ่งไกลตัว หรือจากงายไปหายาก
3. สอนโดยการกระทําจริง
4. สอนสิ่งที่มีความหมายจริง ๆ
5. ตองพยายามจัดการเรียนการสอนใหบุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญา ไดมีประสบการณใหม ๆ
6. สอนโดยใชของจริง หรืออุปกรณประกอบทุกครั้ง
7. ตองใหเวลาพอสมควรในการเปลี่ยนกิจกรรมอยางหนึ่งไปสูกิจกรรมอีกอยางหนึ่ง
8. การสอนตองอาศัยแรงจูงใจ (Motivation) ทําใหอยากเรียนโดยการใหแรงเสริมทั้งทางบวก และ
ทางลบ
9. ตองคํานึงถึงความพรอมของแตละบุคคล
10. ตองสอนตามความสามารถ และความตองการของแตละบุคคล

22. ภาวะบกพรองทางสติปญญา | 17
11. สอนตามระดับสติปญญา
12. ยอมรับความสามารถ และพยายามสงเสริมความสามารถ
13. พยายามฝกใหชวยเหลือตนเองมากที่สุด
14. สอนโดยการแบงตามหมูตามตารางสอน
15. เมื่อฝกใหเด็กทํากิจกรรมตาง ๆ ตองพยายามแทรกการฝกหลาย ๆ ดานไปดวย
16. ตองชวยใหพัฒนาความเชื่อมั่นในตนเอง
17. ตองมีการวิเคราะหงาน (Task analysis )
18. มีการประเมินผลความกาวหนาอยูตลอดเวลา
วิธีการสอนเพื่อสรางพฤติกรรมที่เหมาะสม
1. ใชการแนะนําโดยการกระทํา คือการชวยใหเกิดการกระทําโดยจับมือใหทําตามพรอม
ทั้งการใชคําสั่ง แลวใหรางวัลหรือชมเชย การจับมือทํานี้จะคอย ๆ ลดการชวยเหลือเมื่อบุคคลที่มีภาวะ
บกพรองทางสติปญญาเริ่มพยายามทําดวยตนเอง
2. ใชวิธีการเลียนแบบ โดยการทําใหดูเปนตัวอยางแลวใหทําตาม ชมเชยหรือใหรางวัลเมื่อทําได การ
สอนใหเลียนแบบจะตองทําเปนขั้น ๆ เพื่อเปนการงาย จึงควรแบงงานออกเปนขั้นยอย ๆ จากงายไปหายาก ให
รางวัลชมเชย เมื่อทําไดดีในแตละขั้นแลวจึงสอนเพิ่มขึ้นในขั้นตอไปจนสําเร็จทั้งหมด
3. ใชแรงจูงใจ ใหบุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญาไดใชความสามารถที่มีอยูใหเต็มที่ มีการ
ปรับพฤติกรรมที่ไมเหมาะสม
การรักษาดวยยา
บุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญาอาจไดรับการรักษาดวยยาในกรณีที่มีโรคทางกายที่จําเปนตอง
ไดรับการรักษาดวยยา เชน ผูที่มีโรคลมชักรวมดวยก็จะไดรับยากันชัก หรือในกรณีที่มีปญหาพฤติกรรมหรือโรค
ทางจิตเวชรวมดวยก็จะไดรับการรักษาดวยยาทางจิตเวช
ตารางที่ 4 ยาที่ใชในบุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญาที่มีปญหาทางจิตเวช
ประเภทของยา ตัวอยาง ขอบงชี้
Short-acting
stimulants
Methylphenidate (Ritalin) สมาธิสั้น ไมอยูนิ่ง การนอนผิดปกติ
Long-acting
stimulants
Methylphenidate (Concerta) สมาธิสั้น ไมอยูนิ่ง
Antipsychotics:
- Convetional
- Atypical
Haloperidol (Haldol)
Clozapine (Clozaril),
Risperidone (Risperdal)
โรคจิตเภท กาวราว พฤติกรรมทําราย
ตนเอง โรคอารมณสองขั้ว (bipolar
disorders)

23. 18 | ภ า ว ะ บ ก พ ร อ ง ท า ง ส ติ ป ญ ญ า
ประเภทของยา ตัวอยาง ขอบงชี้
Antidepressants Fluoxetine (Prozac) ซึมเศรา วิตกกังวล โรคย้ําคิดย้ําทํา
ความอยากอาหารมากผิดปกติ
(bulimia) ตื่นตกใจรุนแรง (panic
disorder) กาวราว premenstrual
dysphoric disorder
sertraline (Zoloft) ซึ ม เ ศ ร า ตื่ น ต ก ใ จ รุ น แ ร ง
premenstrual dysphoric disorder
โรคย้ําคิดย้ําทํา วิตกกังวล กาวราว
fluvoxamine โรคย้ําคิดย้ําทํา
Mood stabilizers Lithium โรคอารมณสองขั้ว กาวราว ซึมเศรา
- Sodium valproate (Depakine)
- carbamazepine (Tegretol)
- Oxcarbazepine (Trileptal)
- Lamotrigine (Lamictal)
- topiramate (Topamax)
ชัก โรคอารมณสองขั้ว กาวราว
พฤติกรรมทํารายตนเอง
Other medications Antihypertensives: clonidine
(Catapress)
ความดันโลหิตสูง สมาธิสั้น ไมอยูนิ่ง
ควบคุมอารมณไมได
การวางแผนดูแลตอเนื่อง
การติดตามการดูแลบุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญาตามวัยตางๆควรไดรับการวางแผนและ
ทบทวนเปนระยะๆรวมกับครอบครัว และประสานงานกับเครือขายบริการตางๆในชุมชนโดยติดตามระดับ
ความสามารถที่กาวหนาขึ้น ภาวะของความผิดปกติที่พบรวมดวย ปญหาการเรียน การปรับตัวในครอบครัว
สังคม ปญหาพฤติกรรม อาการทางจิตเวช การรับประทานยาสม่ําเสมอและผลขางเคียงจากยา
ผลที่คาดวาจะไดรับ
1. บุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญาไดรับการวินิจฉัย ประเมิน ดูแลรักษา และฟนฟูสมรรถภาพให
สามารถดํารงชีวิตไดอยางอิสระ (independent living) พึ่งพาตนเองได และสามารถใชชีวิตในสังคมได
ใกลเคียงกับคนปกติ (normalization)
2. ผูปกครองและครอบครัวไดรับคําแนะนําในการดูแลบุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญา

24. ภาวะบกพรองทางสติปญญา | 19
การสงตอ
1. สงตอเพื่อการตรวจหาความผิดปกติที่พบรวมดวยและไมมีบริการนั้นๆในหนวยบริการ เชน การสงตอเพื่อ
ตรวจตา การตรวจคลื่นสมองไฟฟา เปนตน
2. สงตอเพื่อรับบริการอื่นๆ เชน การศึกษาในโรงเรียน บริการในชุมชน เปนตน
การใหคําแนะนําและความรู
ผูดูแลบุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญาควรไดรับคําแนะนําในการฝกสอนบุคคลที่มีภาวะบกพรอง
ทางสติปญญาซึ่งมีจุดมุงหมายสูงสุด เพื่อใหไดมีความเปนอยูใกลเคียงคนปกติ และจะประสบความสําเร็จ
หรือไมเพียงใดนั้น ขึ้นอยูกับตัวแปรตอไปนี้ คือ
1. ระดับของภาวะบกพรองทางสติปญญา ผูที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญาขนาดนอย มีโอกาสจะ
พัฒนาใหสามารถดําเนินชีวิต ใกลเคียงบุคคลปกติไดดีกวา ผูที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญาขนาด
ปานกลางหรือขนาดหนัก
2. อาการแทรกซอนตางๆ ที่เปนอุปสรรคตอการฟนฟูสมรรถภาพ ทําใหไมประสบผลดีเทาที่ควร
3. การสงเสริมพัฒนาการ ถาเด็กไดรับการสงเสริมพัฒนาการในวัยเยาว จะมีความพรอมในการเรียน
รวมกับเด็กปกติในโรงเรียนทั่วไป มากกวาการฝกเมื่อเด็กโตแลว
4. ความรวมมือของครอบครัว ครอบครัวมีความสําคัญตอบุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญา
มากที่สุด ตั้งแตแรกเกิดจนตลอดชีวิต จึงควรจะเตรียมครอบครัวใหเขาใจความบกพรอง ขอจํากัด
ของความสามารถ ความตองการพิเศษ ความคาดหวัง ตลอดจนวิธีการอบรมเลี้ยงดูและฝกสอนใน
ทิศทางที่ถูกตอง
บุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญาสามารถเรียนรู และดําเนินชีวิตอยางทัดเทียมและมีความสุขใน
สังคมไดเชนเดียวกับบุคคลปกติ ถาสังคมเปดโอกาสและใหความชวยเหลือที่เหมาะสม อันจะเอื้ออํานวยให
บุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญาไดใชชีวิตอยางมีศักดิ์ศรีและมีคุณคา
เอกสารอางอิง
1. นพวรรณ ศรีวงศพานิช. แนวเวชปฎิบัติเรื่องภาวะบกพรองทางสติปญญา สถาบันราชานุกูล กรมสุขภาพจิต, 2551.

25. 20 | ภ า ว ะ บ ก พ ร อ ง ท า ง ส ติ ป ญ ญ า
แนวทางการบริการผูบกพรองทางพัฒนาการและสติปญญา อายุ 6-18 ป
โรงพยาบาลสงเสริมสุขภาพตําบล
 กิจกรรม
1. ประเมินปญหาความตองการของผูบกพรองฯและสงตอพรอมขอมูล
1.1 สรางสัมพันธภาพดวยทาทีที่นุมนวลเพื่อใหเกิดความไววางใจและการประเมินปญหาและความ
ตองการของผูบกพรองทางพัฒนาการและครอบครัว
1.2 ประเมินความสามารถพื้นฐานในการดํารงชีวิตประจําวัน ตามขั้นตอนดังนี้
ขั้นเตรียมการ
- เตรียมอุปกรณตามทักษะที่จะประเมิน
- เตรียมสถานที่ฝก
ขั้นประเมิน
- สนทนาเตรียมความพรอม สรางความคุนเคย
- จัดทาเด็ก
- บอกเรื่องที่จะประเมินและวัตถุประสงคในการประเมิน
- บอกใหเด็กทํากิจกรรมโดยไมใหการชวยเหลือ
- ภายใน 5 วินาที เมื่อเด็กไมทําหรือทําไมถูกตอง บอกหรือสาธิตวิธีการทํากิจกรรมนั้นใหเด็กดู 1 ครั้ง
(เฉพาะทักษะที่เกี่ยวของกับการเลียนแบบ)
- บอกใหเด็กทํากิจกรรมนั้นซ้ําอีกครั้ง ดวยคําพูดที่งายๆ กระชับ ชัดเจน โดยไมใหการชวยเหลือ
(เฉพาะทักษะที่เกี่ยวของกับการเลียนแบบ)
- หยุดการประเมินเมื่อเด็กไมทําหรือทําไมถูกตองภายใน 5 วินาที
สังเกตการทํากิจกรรมของเด็กและบันทึกคะแนนในแบบประเมิน ตามเกณฑการประเมิน ดังนี้
0 = ทําไมได
1 = ทําไดโดยตองชวยทําทุกขั้นตอน
2 = ทําไดโดยตองชวยทําบางสวน
3 = ทําไดแตตองกระตุนดวยวาจา
4 = ทําไดเองทุกขั้นตอน
1.3 วิเคราะหคะแนนความสามารถในการปฏิบัติกิจกรรมทักษะการดํารงชีวิตประจําวัน โดยคํานวณ
จากคาคะแนนเฉลี่ยดังนี้
ระดับคะแนน
2.67 - 4.00 = มีความสามารถในการปฏิบัติกิจกรรม ระดับมาก
1.34 - 2.66 = มีความสามารถในการปฏิบัติกิจกรรม ระดับปานกลาง
0.0 - 1.33 = มีความสามารถในการปฏิบัติกิจกรรม ระดับพอใช

26. ภาวะบกพรองทางสติปญญา | 21
2. แพทยตรวจวินิจฉัยเบื้องตน
3. ใหคําแนะนําในการดูแล และ สงตอพรอมขอมูล
3.1 ใหขอมูลผูปกครองเกี่ยวกับความสามารถของเด็กที่ประเมินได ขอมูลที่ควรมีเพื่อการสงตอ ชื่อ-สกุล
อายุ การวินิจฉัยโรค ของเด็ก อาการและอาการแสดง/ลักษณะพัฒนาการ ผลการประเมิน
ความสามารถ การรักษาและคําแนะนําเบื้องตน
3.2 ใหความรูเพื่อสรางความเขาใจแกครอบครัวเกี่ยวกับภาวะบกพรองทางพัฒนาการและสติปญญา แนว
ทางการมีสวนรวมในการดูแลผูบกพรองทางพัฒนาการและสติปญญา
3.3 สงตอผูบกพรองทางพัฒนาการและสติปญญาพรอมขอมูลแก รพช. รพท. เพื่อรับการดูแลตอเนื่อง
 เครื่องมือ
- แบบประเมินความสามารถพื้นฐานในการดํารงชีวิตประจําวัน
- คูมือการลงคะแนนสรุปผลการประเมินความสามารถ
 การติดตามและประเมินผล
- นัดติดตาม
โรงพยาบาลชุมชน และ โรงพยาบาลทั่วไป
 กิจกรรม
1. แพทยตรวจวินิจฉัย และรักษาเบื้องตน
2. ใหคําแนะนําและแกไขพัฒนาการ(ฝกทักษะการดํารงชีวิตประจําวัน)
2.1 รวบรวมขอมูลที่เกี่ยวกับผูบกพรองทางพัฒนาการและสติปญญา บิดา มารดา หรือผูดูแล ขอมูลที่
รวบรวมประกอบดวย ขอมูลทั่วไป ความคาดหวังของครอบครัว การทําหนาที่ของครอบครัว แบบ
แผนการสื่อสารของผูบกพรองทางพัฒนาการและสติปญญา ขอมูลในการประเมินรางกาย ปญหา
พฤติกรรม
2.2 ประเมินภาวะสุขภาพที่เกี่ยวกับพัฒนาการดานการดูแลตนเองดานกิจวัตรประจําวัน ดานสติปญญา
และการไดรับการศึกษา พัฒนาการทางภาษาและสังคม สุขภาพอนามัยและความปลอดภัย 3.
ประเมินความสามารถในการปฏิบัติทักษะดํารงชีวิตประจําวัน ดังนี้
ขั้นเตรียมการ
- เตรียมอุปกรณตามทักษะที่จะประเมินเตรียมสถานที่ฝก
ขั้นประเมิน
- สนทนาเตรียมความพรอม สรางความคุนเคย
- จัดทาเด็ก

27. 22 | ภ า ว ะ บ ก พ ร อ ง ท า ง ส ติ ป ญ ญ า
- บอกเรื่องที่จะประเมินและวัตถุประสงคในการประเมิน
- บอกใหเด็กทํากิจกรรมโดยไมใหการชวยเหลือ
- ภายใน 5 วินาที เมื่อเด็กไมทําหรือทําไมถูกตอง บอกหรือสาธิตวิธีการทํากิจกรรมนั้นใหเด็กดู 1
ครั้ง (เฉพาะทักษะที่เกี่ยวของกับการเลียนแบบ)
- บอกใหเด็กทํากิจกรรมนั้นซ้ําอีกครั้ง ดวยคําพูดที่งายๆ กระชับ ชัดเจน โดยไมใหการชวยเหลือ
(เฉพาะทักษะที่เกี่ยวของกับการเลียนแบบ)
- หยุดการประเมินเมื่อเด็กไมทําหรือทําไมถูกตองภายใน 5 วินาที
- สังเกตการทํากิจกรรมของเด็กและบันทึกคะแนนในแบบประเมิน ตามเกณฑการประเมิน ดังนี้
0 = ทําไมได
1 = ทําไดโดยตองชวยทําทุกขั้นตอน
2 = ทําไดโดยตองชวยทําบางสวน
3 = ทําไดแตตองกระตุนดวยวาจา
4 = ทําไดเองทุกขั้นตอน
2.3 วิเคราะหคะแนนความสามารถในการปฏิบัติกิจกรรมทักษะการดํารงชีวิตประจําวัน โดยคํานวณจากคา
คะแนนเฉลี่ยดังนี้
ระดับคะแนน
2.67 - 4.00 = มีความสามารถในการปฏิบัติกิจกรรม ระดับมาก
1.34 - 2.66 = มีความสามารถในการปฏิบัติกิจกรรม ระดับปานกลาง
0.00 - 1.33 = มีความสามารถในการปฏิบัติกิจกรรม ระดับพอใช
2.4 วางแผนการดูแลรวมกับบิดา มารดา หรือผูดูแลตามปญหาที่ประเมินได
2.5 ใหการดูแลชวยเหลือและแกไขพัฒนาการโดยการฝกทักษะการดํารงชีวิตประจําวัน
2.5.1 ฝกทักษะการดํารงชีวิตประจําวันตามขั้นตอนการฝก 3 ขั้นตอน ดังนี้
ขั้นนํา
- สรางสัมพันธภาพกับเด็ก เชน ชวนพูดคุยเรื่องทั่วๆ ไป
- อธิบายเรื่องที่จะฝก เชน บอกเด็กวา “เรามาใสเสื้อกันนะ”
- บอกวัตถุประสงคของการฝก เชน บอกเด็กวา “หนูจะไดใสเสื้อไปเที่ยวเองได”
- ใหเด็กดูอุปกรณที่ใชในการฝก เชน จับมือเด็กชี้เสื้อและพูดวา “เสื้อ”
- จัดทาของเด็กและผูฝกใหเหมาะสม เชน ถาเด็กอยูไมนิ่ง ใหผูฝกนั่งดานหลังของเด็กขณะฝกใสเสื้อ แต
ถาฝกพูดใหนั่งตรงขามกับเด็กเพื่อใหเด็กมองเห็นปากขณะผูฝกพูด
ขั้นฝก
- ผูฝกสาธิตใหเด็กดู
- ผูฝกใหเด็กเลียนแบบผูฝกทีละขั้นตอน
- ผูฝกใหเด็กปฏิบัติเองตั้งแตขั้นตอนแรกจนขั้นตอนสุดทาย ขณะฝกถาเด็กทําไมไดใหการชวยเหลือโดยจับ