Pawari gyandeep - Written by Dr. D. Tembhare Nagpur

(uûoy® ÌæËNÿºm)
uÆÊ|Nÿ : œÄçºy rçŒtyœ
ÁçzQNÿ : gç}. rçŒz¾çº bõ§ºz, ŒçTœìº
ÌæËNÿºm : uûoy® - 2014
œwÉe : 280
ªîÁ®: 300
ŸNÿçÆNÿ : uÒªçÁç®ç œu£ÁçuÆæT ÒçHÌ, ªìæ¤F|
ISBN : 978-93-5024-980-2

@@ œÄçºy rçŒtyœ @@
®ŸtzÆ Nÿç ªÒçNÿç{ÆÁç Ìæ§çT çz ŸçYyŒ NÿçÁç TçõgÄçŒç ®ç ^çgy œcy
NÿÒÁççoç sç, NÿF| Ìut®çõÿ Ìz œÄçºçõ Nÿç Täj ºÒç Ò{@ œÄçº Ìªç ¤{ŒTæTç osç Ä‡ç| Œut®çõ Nzÿ ÌìœyNÿ ŸtzÆ ªõÿ
VŒy Eç¤çty ªõ uŒÄçÌ Nÿº ºÒç Ò{@ FÌ qzÞ Nzÿ œÄçº Ìªç Œz <ŸTuoÆyÁç NwÿÊNÿ Ìªç> Nÿy EÁçç{uNÿNÿ
ŸuoÉeç œç®y Ò{@ œÄçº Ìªç ¤yÌÄy Ìty œîÄ| Ÿç®: uŒºqº LÄª½ EuÆuqo sç @ Äz NzÿÄÁç FoŒç çŒoz sz uNÿ Äz
quÞ® Äm| Nzÿ ªçÁçÄç-‡çº Nzÿ ªîÁç uŒÄçÌy Òøÿ@ E¤ Äz FÌ qzÞ Nzÿ TÀçªym ÌçªçuNÿ, ÌçæËNwÿuoNÿ ÁççzNÿ-yÄŒ
ªõÿ œìºy oºÒ VìÁçuªÁç T®z Òø@
FÌ œuºœzß® ªõ Ì©œîm| œÄçº Ìªç qzÞçõ Nÿç §Àªm Nÿº ÁçzQNÿ osç ÌÒ®çzuT®çõ Œz ÌVŒ ÌÄz|qm
uNÿ®ç LÄª½ ÌªçŒçõ Ìz œÄçº çuo Nÿy Gnœuð, NìÿÁçtzÄoç, œº©œºç®õ, ºyuouºÄç, ËsçŒçæoºm, uÄËoçº
Eçut uÄu§‘ç qzÞçõ ªõ çŒNÿçºy ÌæNÿuÁço Nÿy @ œÄçº Ìªç Nzÿ §çbçõ Ìz œçzus®çå Ÿç›o Nÿº, GŒNÿç ÌQçzÁç
E†®®Œ Nÿº oá®çõ Nÿçz GçTº uNÿ®ç T®ç @
œÄçºçõ Nzÿ ÌæËNÿçº œyäjy-tº-œyäjy NÿçÁççæoº Ìz YÁçoz Eç ºÒz Ò{@ ºyuo-uºÄç, ªç‹®oçLå Òªçºy
ÌçæËNwÿuoNÿ ‡ºçzÒº Ò{@ Òªçºy ÌæËNwÿuo Òy Òªçºy œÒYçŒ Nÿç uÄÆìò œuºY® utÁççoy Ò{@ ÌçªçuNÿ Tç{ºÄ-
Tuºªç Nÿç Ë¢ÿubNÿ tÆ|Œ Nÿºçoy Ò{@ ÁçzQNÿ Œz EsNÿ Ÿ®çÌ Nÿº Òªçºz ¤ììT| ÌªçŒçõÿ Ìz Òªçºy çuo ªõ
uÆÆì ‹ª, Zby, ¤çºÌç, tçäjy uŒNÿçÁçŒç, Tì¿ tyqç, £®çÒ, ªwn®ì, n®ç{Òçº Eçut EŒzNÿ ÌæËNÿçº osç E‹®
çuo ºyuo-uºÄççõÿ Nÿy çŒNÿçºy ÒçuÌÁç Nÿº FÌ ºYŒç ªõ EæuTNwÿo ÿNÿy Ò{@ Òªçºz ŒõT-tËoìº Ìª®çŒìÌçº
¤tÁç ºÒz Ò{@ qzÞy® Ÿ§çÄçõ Ìz GŒªõ uÄuÄ‡oç Nÿy EŒì§îuo Òçzoy Ò{@ œçu³çªçn® ÌæËNwÿuoÿ Nÿç EçTç Òçz ºÒç Ò{
Eo: EçTz YÁçNÿº NÿÒë Äz QçzŒz Ìz §y Œº ŒÒy Eç®õTz @ FÌ EÄ‡çºŒç Nÿçz ªŒ ªõ ºQ ÁçzQNÿ Œz F‹Òz FÌ
ºYŒç Nÿç EæT ¤ŒçNÿº §çÄy œyuj®çõNzÿ uÁçL ÌçæËNwÿuoNÿ uÄºçÌo Nÿç ÌæTÀÒ uNÿoç¤ ¿œy ÌæTÀÒçÁç® ªõ uNÿ®ç Òø@
œÄçºçõ Œz EœŒy ªçow§çÊç Nzÿ ¿œ ªõ ªçÁçÄç Ìz FÌ qzÞ <œÄçºy ¤çzÁçy> EœŒz Ìçs ÁççF| @ Ìut®çõ oNÿ
ÄÒ Òªçºz ÌæÄçt Nÿy ÌÆOÿ §çÊç ºÒy@ Òªçºy EMqì‘ç œÒYçŒ, ÌìQ-tìQ Nÿy VuŒÉe Ìçsy ºÒy @
§çºo ÌºNÿçº, TwÒ ªæÞçÁç® Nÿy ÄÊ| 2001 Nÿy ŒTmŒç Nzÿ Eç‡çº œº o{®çº Nÿy TF| ÌîYy ªõ uÒæty
Nÿçz 6Äz osç Gœ§çÊç Nzÿ ¿œ ªõ œÄçºy ¤çzÁçy Nÿçz 42 Äz ËsçŒ œº ºQç T®ç Ò{@ œÄçºy ¤çzÁçŒzÄçÁçz ŒÌªìtç®
Nÿy ŒÌæP®ç 4,25,745 ty TF| Ò{@ FÌy ŒTmŒç Nzÿ Eç‡çº œº œÄçºçõ Nÿy NìÿÁçÿ ŒÌæP®ç 38-40 ÁççQ
EçæNÿy TF| Ò{@ Eo: ªçÞ tÌ ŸuoÆo œÄçºŒ Òy œÄçºy ¤çzÁçoz Òø !
FÌ ºYŒç ªõ œÄçºy ¤çzÁçy œº oyŒ E†®ç® - §çÊçuÄrçŒ (Ã®çNÿºm), ÁççzNÿÌçuÒn® osç Æ£tNÿçzÆ
ut®z T®z Ò{ oçuNÿ Òªçºy FÌ ÌçªçuNÿ ÌçæËNwÿuoNÿ, LzuoÒçuÌNÿ ‡ºçzÒº Nÿç tqoçœîm| oŒ (Ìæºqm) uNÿ®ç
ç ÌNzÿ çz §çÄy œyäuj®çõ Nzÿ uÁç®z tœ|m Nÿy §îuªNÿç uŒ§çLTç @
FÌ ºYŒç Nzÿ Eæo ªõÿ tçz E†®ç® - 1. œÄçº NìÿÁççutn® ºçç §çz, 2. œÄçº NìÿÁçtzÄy - ªÒçªç®ç,
ŸËoìo uNÿ®z T®z Ò{ oçuNÿ ÄçYNÿ Äwæt ºYŒç Nÿy œîm|oç Nÿy EŒì§îuo Nÿº ÌNzÿ @
ªÒçºçÉb~ Nÿç uÄt§| LÄª½ ª†
3. œÄçº ªÒ®çzTy - §ow|Òuº, 4. ÌçzÁçÒ ÌæËNÿçº LÄæ œÄçº Ìªç osç 5. œÄçº Ìªç ªõ ŸYuÁço NìÿZ ÿÆçÍç-
ÌæTo ªç‹®oçLå
280œwÉe
gç}.rçŒz¾çº bõ§ºzdbtembhare@gmail.com
ISBN 978-935024-980-2 uûoy® ÌæËNÿºm - 2014 300/-
About Book
(Preview)

@@ œÄçºy rçŒtyœ @@
Contents
(Preview)
1. œÄçºçõNÿç FuoÒçÌ
2. œÄçºy ÌæËNÿçº LÄæ ÌæËNwÿuo
3. œÄçºy §çÊç-uÄrçŒ
4. œÄçºy ÁççzNÿ ÌçuÒn®
5. œÄçºy Æ£tNÿçzÆ
6. œÄçº NìÿÁççutn® ºçç§çz
7. œÄçº NìÿÁçtzÄy ªÒçªç®ç NÿçuÁçNÿç
8.
9.
10.
œÄçº ªÒç®çzTy, §ow|Òuº
ÌçzÁçÒ ÌæËNÿçº LÄæ œÄçº Ìªç
œÄçº Ìªç ªõ ŸYuÁço NìÿZ ÿÆçÍçÌæTo ªç‹®oçLå
œuºuÆÉb 1-6

(Pawari Gyandeep)
gç}.rçŒz¾çº bõ§ºzgç}.rçŒz¾çº bõ§ºzgç}.rçŒz¾çº bõ§ºzgç}.rçŒz¾çº bõ§ºzgç}.rçŒz¾çº bõ§ºz M.Sc., Ph.D
DAAD Fellow (Germany), SIO Fellow (Netherlands)
MNYASc (USA), MNASc (INDIA)
uÒªçÁç®ç œu£ÁçuÆæT ÒçHÌ
ªì©¤F| . utÁÁçy . ŒçTœìº . ¤øTÁççzº . Ò{tºç¤çt
œÄçºy rçŒtyœ
œÄçºy rçŒtyœ (PAWARI GYANDEEP)
ISBN 978-93-5024-980-2
Ÿsª ÌæËNÿºm : 2011,
uûoy® ÌæËNÿºm : 2014,
Ÿuo®çå : 1000.
F|-¤ìNÿ
(C)Author
No part of this publication may be reproduced, stored in retrieval system, or
transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photo-
copying, recording and/or otherwise without the prior written permission of
the Publisher.
ŸNÿçÆNÿ: Ìç{. ªyŒç œçlgz®, uÒªçÁç®ç œu£ÁçuÆæT ÒçHÌ, <ºçªtîo> gç}. §çÁçzºçÄ ªçT|,
uTºTçæÄ, ªì©¤F|-400 004, tîº§çÊ :23963763 / 23860170,
¢{ÿMÌ :022-23877178
Email : himpub@vsnl.com * Website : www.himpub.com
ÆçQç -
utÁÁçy : <œîç Eœçb|ªõÿb>,4¤y, ªìºçºy ÁççÁçËb~yb, EæÌçºy ºçzg, tuº®çTæ,
ŒF| utÁÁçy-110002 tîº§çÊ : 23270392 ¢{ÿMÌ : 011-23256286
ŒçTœºì : NìæÿtŒÁççÁç YçægNÿ FlgËb~y®Áç Ëbzb, Vçb ºçzg, ŒçTœìº-440018,
tîº§çÊ : 2721216, ¢{ÿMÌ : 0712-2721215
¤ÿø TÁççºz : Œæ. 16/1, îŒç 12/1 œÒÁçç ªæuÁçç Òç}bÁç Òç®Áçøÿg ÄÁç, ªç‡ÄŒTº
ºzÌNÿçzÌ| ºçzg, ¤øTÁççzº -560009 tîº§çÊ : 2281541 /3285461,
¢{ÿMÌÿ :080-22281541
Ò{tºç¤çt : Œæ. 2-2-1 167/2 LY. ¢ÿËb| ¡Áççzº, ºzÁçÄz u¤À Nzÿ œçÌ, uoÁçNÿ
ŒTº, ªzŒ ºçzg, Ò{tºç¤çt-500044 tîº§çÊ : 55501745,
¢{ÿMÌ : 040-27560041
ªìüNÿ : Èy TçŒŒ L‹bºŸçF|zÌ, 21, Ììºz‹üŒTº, ŒçTœîº-15
tîº†ÄŒy - 0712-2234104
ªÁî ® : ¿.200/-
ªìQœwÉe : §çzÆçÁçç, §çz, ªæTÁçtyœ LÄª½ ¤{ŒTæTç-Ä‡ç| ªîÁç œÄçºy qzÞ.
A B
quÞ® œÄçº
FuoÒçÌ
1 ÌæËNwÿuo
1 §çÊç-¤çzÁçy
1

œÄçºy rçŒtyœ /œÄçºy rçŒtyœ /œÄçºy rçŒtyœ /œÄçºy rçŒtyœ /œÄçºy rçŒtyœ / œÄçºy rçŒtyœ /œÄçºy rçŒtyœ /œÄçºy rçŒtyœ /œÄçºy rçŒtyœ /œÄçºy rçŒtyœ /2
ÌçªçuNÿ GnsçŒÌçªçuNÿ GnsçŒÌçªçuNÿ GnsçŒÌçªçuNÿ GnsçŒÌçªçuNÿ GnsçŒ
ªõ EçyÄŒ ÌÄ|ËÄªõ EçyÄŒ ÌÄ|ËÄªõ EçyÄŒ ÌÄ|ËÄªõ EçyÄŒ ÌÄ|ËÄªõ EçyÄŒ ÌÄ|ËÄ
‹®çøäZçÄº NÿºŒzÄçÁçz‹®çøäZçÄº NÿºŒzÄçÁçz‹®çøäZçÄº NÿºŒzÄçÁçz‹®çøäZçÄº NÿºŒzÄçÁçz‹®çøäZçÄº NÿºŒzÄçÁçz
Ìªç ÌzuÄ®çõ NÿçzÌªç ÌzuÄ®çõ NÿçzÌªç ÌzuÄ®çõ NÿçzÌªç ÌzuÄ®çõ NÿçzÌªç ÌzuÄ®çõ Nÿçz
Ìçtº Ìªuœ|o @Ìçtº Ìªuœ|o @Ìçtº Ìªuœ|o @Ìçtº Ìªuœ|o @Ìçtº Ìªuœ|o @
C D
ƒÁStzƒy (Ã∫Àƒoy)
Œªçz ÄçStzÄoz oì¥®æ ŒªËoì¥®æ ÌºËÄuo @
Äçum §çÊz ŒªËoì¥®æ ÄçuW½ª oì¥®æ Œªçz Œª:@@

@@ ŸçMNÿsŒ @@
ªÒçºçÉb~ Nÿç uÄt§| LÄª½ ª†®ŸtzÆ Nÿç ªÒçNÿç{ÆÁç Ìæ§çT çz
ŸçYyŒ NÿçÁç TçõgÄçŒç ®ç ^çgy œcy NÿÒÁççoç sç, NÿF| Ìut®çõÿ Ìz œÄçºçõ
Nÿç Täj ºÒç Ò{ @ œÄçº Ìªç ¤{ŒTæTç osç Ä‡ç| Œut®çõ Nzÿ ÌìœyNÿ ŸtzÆ ªõÿ
VŒy Eç¤çty ªõ uŒÄçÌ Nÿº ºÒç Ò{ @ FÌ qzÞ Nzÿ œÄçº Ìªç Œz <ŸTuoÆyÁç
NwÿÊNÿ Ìªç> Nÿy EÁçç{uNÿNÿ ŸuoÉeç œç®y Ò{ @ œÄçº Ìªç ¤yÌÄy Ìty
œîÄ| Ÿç®: uŒºqº LÄª½ EuÆuqo sç @ Äz NzÿÄÁç FoŒç çŒoz sz uNÿ Äz quÞ®
Äm| Nzÿ ªçÁçÄç-‡çº Nzÿ ªîÁç uŒÄçÌy Òøÿ@ Äz FÌ qzÞ Nzÿ TÀçªym ÌçªçuNÿ,
ÌçæËNwÿuoNÿ ÁççzNÿ-yÄŒ ªõÿ œìºy oºÒ VìÁçuªÁç T®z Òø@
u¤ÀubÆ NÿçÁç ªõ §çºoy® çuo®çõ Nzÿ LzÿuoÒçuÌNÿ, ÌçªçuNÿ LÄæ
ÌçæËNwÿuoNÿ œuºÄzÆ Nÿç uÄËowo ÌÄz|qm uNÿ®ç T®ç @ NwÿNÿ, ºÌzÁç, ÒyºçÁççÁç
EçutuÄûçŒçõÿŒzŸç›oçŒNÿçºyNÿyÌQçzÁçÌªyqçNÿºuÁççºçœÞçõ
(uguËb~Mb TzubEÌ|) osç <§çºoy® çuo-Œçuo> ŒçªNÿ EçæSÁç§çÊy.
uÄÆzÊ TÀæsçõ ªõ ut®ç T®ç ÌuÄËoº uÄÄºm LNÿ EŒçzQç uYºËªºmy®
ÌæNÿÁçŒ ¤Œ T®ç Òø @ FŒ ÌçuÒn®-ÌçªTÀy Ìz Òªõ Òªçºy çuo Nÿy Gnœuð,
ÌæËNwÿuoÿ, ÌçªçuNÿ Ä{§Ä, ËsçŒçæoº Eçut Nÿç ¤çz‡ ÒìEç @ Òªçºz çuo Nzÿ
NìÿÁçtzÄy-tzÄoç, NìÿÁçŒçª (Surname), çuouÄÆzÊ œº©œºçLå, çuoºyuo,
Æçty-uÄÄçÒ Nzÿ ºËª uºÄç Eçut Ì§y œº FŒ ºYŒçEçõÿ Œz uÄÒæTª twuÉb
Ìz ŸNÿçÆ gçÁçç Òø @ onNÿçÁçyŒ Òªçºz œìºQçõ Œz ÆçÌNÿy® Eu‡Nÿçuº®çõ Nÿçz
çz çŒNÿçºy ty Eç{º GÌ Ìª® œÄçºçõ Nzÿ FuoÒçÌ œº ŸçYyŒ TÀæsçõ Ìz çz
uÄÄºm ÒçuÌÁç Òçz ÌNÿç GÌz ºçœÞçõ LÄª½ FŒ TÀæsçõ ªõ ŸËoìo uNÿ®ç T®ç
Ò{ @ Òªçºy çuo œº ut®ç T®ç Eu‡Nÿoº onNÿçÁçyŒ uÄÄºm œºªçº ®ç
ªºçeç œÄçºçõ Nÿç FuoÒçÌ tçzÒºçoç Ò{ @ uNÿ‹oì œºªçº osç ªºçeç œÄçº
Ìªççõ Ìz Òªçºz Ìªç Nÿçz çzägŒzÄçÁçy Nÿuäg®çå Ÿç®: Œtçºo Ò{ @ FÌ
Nÿçºm FŒ uÄÄºmçõ Nÿy uÄ¾çÌuŒ®oç Ÿªçumo NÿºŒç ¤Òìo NÿueŒ Nÿç®| Ò{@
Eo: Ìn® oá®çõ Nÿy Qçzä Òy ÌÒy FuoÒçÌ Nÿçz GçTº Nÿº ÌNÿoy Òø @
Òªçºz tçz utÄæTo Nÿª|e ÌªçÌzuÄ, Èy tçªçztº bõ§ºz, Eu‡ÄOÿç,ÿ
¤çÁççVçb Eç{º Èy œ‘ççÁççÁç u¤ÌzŒ, Eu‡ÄOÿç, œyœº^ºy/¤çÁççVçb Œz
NÀÿªÆ: <œÄçº çuo Nÿç FuoÒçÌ> 1967 F|. osç <§çz œÞ> 1984 F|. ªõÿ
ŸNÿçuÆo uNÿ®ç @ onNÿçÁçyŒ GœÁç£‡ ÌçuÒn®-ÌçªTÀy Nzÿ Eç‡çº œº œÄçº
çuo Nÿç FuoÒçÌ Nÿy ºYŒç Nÿy TF| çz Eu‡NÿçæÆ ªçÁçÄç‡yÆ œºªçºçõ Nzÿ
FuoÒçÌ Nÿy œìŒºçÄwuð Òy çŒ œägoy Òø @ FŒ ºYŒçEçõ ªõ FÌ qzÞ Nzÿ œÄçº
Ìªç Ìz ìägy ÒìF|, ÌçªçuNÿ ŒçTºm, ŸTuo, uÆqç, Œ-ŸuouŒu‡,
ÌçªçuNÿ ÌæËsçEçõ œº Eç‡çuºo uÄÄºm çzägç T®ç Ò{ @ tçzŒçõ uNÿoç¤z
œÄçºçõ Nzÿ ¤yÌÄy Ìty Nÿy ÌçªçuNÿ Ÿuo§ç Nÿç tÆ|Œ EÄÅ® Nÿºçoy Ò{
uNÿ‹oì FÌNzÿ œîÄ| Nÿç œÄçºçõÿ Nÿç yÄŒNÿçÁç Eæ‡Nÿçº ªõ Òy Zçzäg ut®ç T®ç
Òø @
FÌ œuºœzß® ªõ Ì©œîm| œÄçº Ìªç qzÞçõ Nÿç §Àªm Nÿº ÁçzQNÿ
osç ÌÒ®çzuT®çõ Œz ÌVŒ ÌÄz|qm uNÿ®ç LÄª½ ÌªçŒçõ Ìz œÄçº çuo Nÿy
Gnœuð, NìÿÁçtzÄoç, œº©œºç®õ, ºyuouºÄç, ËsçŒçæoºm, uÄËoçº Eçut
uÄu§‘ç qzÞçõ ªõ çŒNÿçºy ÌæNÿuÁço Nÿy @ œÄçº Ìªç Nzÿ §çbçõ Ìz œçzus®çå
Ÿç›o Nÿº, GŒNÿç ÌQçzÁç E†®®Œ Nÿº oá®çõ Nÿçz GçTº uNÿ®ç T®ç @ FÌ
Nÿç®| ªõ Fæu. Èy. §çzºç ºçmç (ÌçæÄTy-YætŒœìº/¤õTÁççzº) LÄª½ Fæu.
EÆçzNÿ ¤çzœYz, ŒçTœìº Nÿç EªîÁ® ÌÒ®çzT Ÿç›o ÒíEç@
œÄçºçõNzÿÌæËNÿçºœyäjy-tº-œyäjyNÿçÁççæoºÌzYÁçozEçºÒzÒ{@
ºyuo-uºÄç, ªç‹®oçLå Òªçºy ÌçæËNwÿuoNÿ ‡ºçzÒº Ò{ @ Òªçºy ÌæËNwÿuo Òy
Òªçºy œÒYçŒ Nÿç uÄÆìò œuºY® utÁççoy Ò{ @ ÌçªçuNÿ Tç{ºÄ-Tuºªç Nÿç
Ë¢ÿubNÿ tÆ|Œ Nÿºçoy Ò{ @ ÁçzQNÿ Œz EsNÿ Ÿ®çÌ Nÿº Òªçºz ¤ììT|
ÌªçŒçõÿ Ìz Òªçºy çuo ªõ uÆÆì ‹ª, Zby, ¤çºÌç, tçäjy uŒNÿçÁçŒç,
Tì¿ tyqç, £®çÒ, ªwn®ì, n®ç{Òçº Eçut EŒzNÿ ÌæËNÿçº osç E‹® çuo ºyuo-
uºÄççõÿ Nÿy çŒNÿçºy ÒçuÌÁç Nÿº FÌ ºYŒç ªõ EæuTNwÿo ÿNÿy Ò{ @ Òªçºz
ŒõT-tËoìº Ìª®çŒìÌçº ¤tÁç ºÒz Ò{ @ qzÞy® Ÿ§çÄçõ Ìz GŒªõ uÄuÄ‡oç Nÿy
EŒì§îuo Òçzoy Ò{ @ œçu³çªçn® ÌæËNwÿuoÿ Nÿç EçTç Òçz ºÒç Ò{ Eo: EçTz
YÁçNÿº NÿÒë Äz QçzŒz Ìz §y Œº ŒÒy Eç®õTz @ FÌ EÄ‡çºŒç Nÿçz ªŒ
ªõ ºQ ÁçzQNÿ Œz F‹Òz FÌ ºYŒç Nÿç EæT ¤ŒçNÿº §çÄy œyuj®çõ Nzÿ uÁçL
ÌçæËNwÿuoNÿ uÄºçÌo Nÿç ÌæTÀÒ uNÿoç¤ ¿œy ÌæTÀÒçÁç® ªõÿ uNÿ®ç Òø @
œÄçºçõ Œz EœŒy ªçow§çÊç Nzÿ ¿œ ªõ ªçÁçÄç Ìz FÌ qzÞ <œÄçºy
¤çzÁçy>EœŒzÌçsÁççF|@Ìut®çõoNÿÄÒÒªçºzÌæÄçtNÿyÌÆOÿ§çÊç
ºÒy@ Òªçºy EMqì‘ç œÒYçŒ, ÌìQ-tìQ Nÿy VuŒÉe Ìçsy ºÒy @ GÌz ªÒçŒ
EçæSÁç §çÊçuÄt½ Ìº ç| E¤ÀçÒª uTºÌŒ, ºÌzÁç Eçut Œz ÌºçÒç,
Ÿç. gç}. Ìì. ¤ç. NìÿÁçNÿmy| (1974F|.) Œz œyLY.gy. Ÿ¤‹‡ (ŒçTœìº uÄùçœye)
Òzoì E†®®Œ Nÿº §çÊç uÄrçŒ Nÿy twuÉb Ìz GÌªõÿ EŒzNÿ EÁçæNÿçº, ÈæwTçº,
E F

uÄÆçÁç Æ£t-§ægçº Nÿy Qçz LÄæ Ìªyqç Nÿy osç gç}. ªæì EÄËsy,
¤çÁççVçb (1999F|.) Œz FÌz EœŒz gy.uÁçb½. Ÿ¤‹‡ (ºç®œìº uÄ¾çuÄùçÁç®)
Nÿç uÄÊ® ¤ŒçNÿº œÄçºy ÁççzNÿTyoçõ Nÿç ªç{uÁçNÿ ÌwŒ uNÿ®ç @ uNÿ‹oì
Eã¢ÿÌçzÌ! Òªçºç Ìªç EœŒy ªçow§çÊç Nÿçz oz º¡oçº Ìz œuºn®çT Nÿº
ºÒç Òøÿ @ NÿÒoz Ò{ <§çÊç Ìªç Nÿç EçF|Œç Òçzoç Ò{, ÌæËNwÿuo Nÿy YÁçoy
u¢ÿºoy ^çæNÿy Òçzoy Ò{,> uÆÆì Nzÿ ¤çŒ Nÿçz Æ£tçæuNÿo Nÿº Ót® Nÿy
§çÄŒçEçõÿ Nÿç ªæYŒ ŸËoìo Nÿºoy Ò{ @ ÄÒ Ìªç Nÿç tœ|m Òª oçzäg ºÒz
Ò{, Äçmy ªºçzäg ºÒz Ò{ osç ÆŒ{: ÆŒ{: Òªçºy ÌçªçuNÿ yÄŒ-[®çzuo Ÿç®:
¤ì^Œz Nÿy ºçÒ œº Ò{ @ Eç ÄÒ TÀçªym œÄçº œuºÄçºçõ Nÿy œìºçŒy œyäjy Nÿy
ªçÞ <Vº Nzÿ Yç{Qb Nÿy ¤çzÁçy> ¤ŒNÿº ºÒ TF| Ò{ @ ÒªŒz uÆqç Áçy, ¤çzÁçy
Zçzägy; Qzoy Zçzägy, ¤çzÁçy Zçzägy; TçæÄ Zçzägç, ¤çzÁçy Zçzägy osç Eç‡ìuŒNÿoç Nÿy
‡îæt ªõ EœŒy ÄzÆ§îÊç Zçzägy oçz œÄçºy §y Zçzäg ty @
uÌ oºÒ Qägy ¤çzÁçy ªõ <Nÿçªç®Œy> ŸÌçt Œz uÁçQy, ¤À§çÊç
ªõ <ÌîºÌçTº> Ìæo ÌîºÌçTº Œz ÌçNÿçº Nÿy osç EÄ‡y ¤çzÁçy ªõ <ºçªYuºo
ªçŒÌ> Nÿy oìÁçÌytçÌ Œz ºYŒç Nÿy, NÿçÆ! NÿçzF| ŸTÁ§ ÌçuÒn®Nÿçº œÄçºçõ
ªõ ÒìEç Òçzoç oçz Òªçºy ªçow§çÊç œÄçºy §y Eªº Òçz TF| Òçzoy !
§çºo ÌºNÿçº, TwÒ ªæÞçÁç® Nÿy ÄÊ| 2001 Nÿy ŒTmŒç Nzÿ
Eç‡çºœº o{®çº Nÿy TF| ÌîYy ªõ uÒæty Nÿçz 6Äz osç Gœ§çÊç Nzÿ ¿œ ªõ
œÄçºy ¤çzÁçy Nÿçz 42 Äz ËsçŒ œº ºQç T®ç Ò{ @ œÄçºy ¤çzÁçŒzÄçÁçz
ŒÌªìtç® Nÿy ŒÌæP®ç 4,25,745 ty TF| Ò{ @ FÌy ŒTmŒç Nzÿ
Eç‡çº œº œÄçºçõ Nÿy NìÿÁçÿ ŒÌæP®ç 38-40 ÁççQ EçæNÿy TF| Ò{ @ Eo:
ªçÞ tÌ ŸuoÆo œÄçºŒ Òy œÄçºy ¤çzÁçoz Òø !
FÌ ºYŒç ªõ œÄçºy ¤çzÁçy œº oyŒ E†®ç® - §çÊçuÄrçŒ (Ã®çNÿºm),
ÁççzNÿÌçuÒn® osç Æ£tNÿçzÆ ut®z T®z Ò{ oçuNÿ Òªçºy FÌ ÌçªçuNÿ
ÌçæËNwÿuoNÿ, LzuoÒçuÌNÿ ‡ºçzÒº Nÿç tqoçœîm| oŒ (Ìæºqm) uNÿ®ç ç
ÌNzÿ çz §çÄy œyäuj®çõ Nzÿ uÁç®z tœ|m Nÿy §îuªNÿç uŒ§çLTç @ FŒ E†®ç®çõ
Nÿy ºYŒç ªõ Èy. ºçªuNÿÆçzº bõ§ºz, Eu§®æoç, Tçõut®ç, Ÿç. ¤çÁççºçª
ÆºmçTo,ŒçTœìº osç Èy ÒyºçÁççÁç u¤ÌzŒ, ŒçTœìº Nÿç ÌuNÀÿ®ÿ ÌÒ®çzT
Ÿç›o ÒìEç @ ÁçzQNÿ Eçœ Ì§y ªÒçŒì§çÄçõ Nÿç ªŒ:œîÄ|Nÿ Eç§çºy Ò{ @ FÌy
oºÒ Èyªoy Ì®Œ¤çF| u®çÁççÁç bõ§ºz (ªõjç,uoºçzgç), Èyªoy üç{œty¤çF|
uŒÁççºçª ºÒçæTgçÁçz (¤bçŒç/Tçõãut®ç), Èyªoy §TÄoy¤çF| oìÁççºçª bõ§ºz,
(ªõjç/uoºçzgç), Ìç{.®ç rçŒz¾çº bõ§ºz (ŒçTœìº), Nìÿ. gç}. ªæTÁçç NÿgÄz
(uÌºçeç/œçæjìmç|), Ìç{. Æçz§ç ªçzÒŒ ºÒçæTgçÁçz (ŒçTœìº), ÌÄ|Èy oìÁççºçª
bõ§ºz (ªõjç/uoºçzgç), ª‡ìNÿº eçNìÿº (ŒçTœìº), Ÿç. Eçz.Ìy.œbÁçz (EçªTçæÄ),
ÌìºzÆ ªÒçtzÄºçÄ tzÆªìQ (¤çzºy/Nÿçºæç), ÈçÄm ŒçªtzÄ ¢ÿºNÿçgz (‡oy|/
Nÿçºæç), ÆæNÿººçÄ œÄçº, uYNÿçŒz (ªçÁçzTçæÄ Nÿçºæç), Nÿ‹Ò{®çÁççÁç ¤çzÄçägz
(¤{oìÁç), TçzœyŒçs NÿçÁç§çzº (QægÄç) Eçut ªÒçŒì§çÄçõ Nÿç ÌçuÒn® ÌæNÿÁçŒ
LÄª½ ŸËoìuo ªõÿ ®çzTtçŒ Òzoì Òçut|Nÿ ‡‹®Äçt !
FÌ ºYŒç Nzÿ Eæo ªõÿ œçåY E†®ç® - 1. œÄçº NìÿÁççutn® ºçç §çz,
2. œÄçº NìÿÁçtzÄy - ªÒçªç®ç, 3. œÄçº ªÒ®çzTy - §ow|Òuº, 4. ÌçzÁçÒ
ÌæËNÿçº LÄæ œÄçº Ìªç osç 5. œÄçº Ìªç ªõ ŸYuÁço NìÿZ ÿÆçÍç-
ÌæTo ªç‹®oçLå ŸËoìo uNÿ®z T®z Ò{ oçuNÿ ÄçYNÿ Äwæt ºYŒç Nÿy œîm|oç Nÿy
EŒì§îuo Nÿº ÌNzÿ @
ÁçzQNÿ §çÊçuÄt½, ÌçuÒn®Nÿº, FuoÒçÌNÿçº ŒÒy Eç{º Œ Òy
ÌçæËNwÿuoNÿ, ‡çuª|Nÿ, ÌçªçuNÿ ºyuo-uºÄç, ŒõÿT-tËoîº Nÿç rçoç Ò{ @ çz
§y Ìçº-ÌçuÒn® uÄu§‘ç ËçÀçzoçõ Ìz Ÿç›o ÒíEç GÌz ®sç®çzS® EœŒy NÿÁœNÿ
¤ìuòÌzNÿÁçª¤òuNÿ®çÒ{@
Èy. Ìì§çÊ œbÁçz, ŒçTœìº Nÿç <ªìQœwÉe> ÌæºYŒç ªõ ÌÒ®çzT Òzoì
Òçut|Nÿ ‡‹®Äçt ! Òªçºz Ìªuœ|o ÌªçÌzuÄ®çõ Œz FÌ ºYŒç Nzÿ ŸNÿçÆŒ Òzoì
EçTz ¤jNÿº Eçus|Nÿ ÌÒ®çzT ªìOÿ ÒËo Ìz ut®ç Eo: ºYŒç Nÿç ŸNÿçÆŒ
Ìæ§Ä Òçz ÌNÿç @ ÁçzQNÿ Eçœ Ì§y ªÒçŒì§çÄçõÿ Nÿç oÒz utÁçz Ìz Eç§çºy Ò{@
FÌ ºYŒç Nÿç Nÿ©›®îbº œº ¤çº-¤çº Æ£tçæNÿŒ, œìŒ:ÁçzQŒ, §çÊç
ÆìuòNÿºm Eçut ªõ To LNÿ ÄÊ| Nÿy Áç©¤y NÿçÁççÄ‡y Ìz ªz. Èy TçŒŒ
FæbºŸç®zÌ Nÿuª|®çõ Nÿç EsNÿ œuºÈª ºÒç Ò{ @ ÁçzQNÿ Eçœ Ì§y Nÿç
ŸtyV| LÄª½ œîm| ÌÒ®çzT Òzoì ÌÓt® Eç§çºy Ò{ @ Eæo ªõÿ ŸNÿçÆNÿ Èy
y.LŒ.œçlgz®, uÒªçÁç®ç œu£ÁçuÆæT ÒçHÌ Nzÿ Ìª® Ìª® œº ut®z T®z
ªîÁ®ÄçŒ Ìì^çÄ osç ŸNÿçÆŒ ªõÿ Eu§¿Yy Òzoî ª{ GŒNÿç Ót® Ìz Eç§çºy
Òåî @
gç}.rçŒz¾çº bõ§ºz
44, uÄ®ŒTº, tuqm E©¤ç^ºy ªçT|,
ŒçTœìº - 440 022 (ªÒçºçÉb~)
¢ÿçzŒ 9096088436
Email : dbtembhare@gmail.com
G H

Eæ o ºæ T
GGGGG Ÿç²ÿsŒÿ
GGGGG quÞ® œÄçº Tç{ºÄ Tyo 1
GGGGG NìÿÁçyŒ œÄçº (NÿuÄoç) 4
1. œÄçºçõNÿç FuoÒçÌ 5-24
1. ¤{ŒTæTç Vçby Nzÿ œÄçº / 5
2. Gnœuð / 9
3. NìÿÁçtzÄoç / 11
4. ºçÄ{§Ä / 12
5. ËsçŒçæoº LÄæ uÄËoçº / 15
2. œÄçºy ÌæËNÿçº LÄæ ÌæËNwÿuo 25-46
1. uÆÆì ‹ª / 25
2. äZby tËoìº / 26
3. ¤çºÌç / 26
4. uÆÆì Nÿçz Qyº YbçF| / 27
5. tçäjy uŒNÿçÁçŒz Nÿy Ÿsç / 27
6. Tì¿tyqç / 28
7. uÄÄçÒ ÌæËNÿçº / 29
8. tçÒ ÌæËNÿçº / 40
9. Èçò / 41
10. œÄçºçõã Nzÿ ªìP® n®ç{Òçº / 41
11. œÄçºçõÿ Nzÿ NìÿäZ QçÌ ºyuouºÄç / 44
3. œÄçºy §çÊç-uÄrçŒ 47-108
1. Äm| / 48
2. Æ£t / 56
3. GœÌT| / 59
4. Ÿn®® / 59
5. Ìærç / 59
6. uÁçæT / 63
7. ÄYŒ / 66
8. NÿçºNÿ / 68
9. ÌÄ|Œçª / 71
10. uÄÆzÊm / 77
11. uNÀÿ®ç / 82
12. EÃ®®: uNÀÿ®ç uÄÆzÊm / 96
13. ÌªçÌ / 100
14. ÄçM® / 102
15. œÄçºy §çÊç uÄrçŒ Nÿy Ìªyqç / 104
16. œÄçºy ¤çzÁçy œº qzÞy® Ÿ§çÄ / 105
4. œÄçºy ÁççzNÿ ÌçuÒn® 109-168
1. ÁççzNÿTyo / 109
1.1. uÄÄçÒ Tyo / 109
1.2 Y²ÿy ÁççzNÿTyo / 126
1.3 E‹® ÁççzNÿTyo / 136,
1.4. Eç‡ìuŒNÿ Tyo / 140,
2. œÄçºy Tù ºYŒçLå / 147
3. ªìÒçÄºz, NÿÒçÄoz, œÒõuÁç®çå / 159
5. œÄçºy Æ£tNÿçzÆ 169-202
6. œÄçº NìÿÁççutn® ºçç§çz 203-218
1. §çz Nÿç ÄæÆ / 203
2. §çz Nÿç ‹ª LÄæ ºçÄ{§Ä / 205
3. §çz Nÿç uÄ® Eu§®çŒ / 207
4. §çz ¤Œçª TŒ¤y / 210
5. §çz Nÿç Ã®uOÿnÄ / 212
6. œæugoç ªæugoç ÌÄz| §çzºçz §ìÄæToz / 213
7. §çz Nÿç Äç®ì®çŒ ÆçËÞ / 214
8. §çz Nzÿ yÄŒ Nzÿ EçtÆ| / 215
9. §çz Nÿy ªwn®ì / 217
7. œÄçº NìÿÁçtzÄy ªÒçªç®ç NÿçuÁçNÿç 219-223
ÁçQz Nÿ Nÿç ÌçuÒn® ŸNÿçÆŒ 266-267
Ìæt§| TÀæs 268-269
I J
8.
9.
10.
œÄçº ªÒç®çzTy, §ow|Òuº
ÌçzÁçÒ ÌæËNÿçº LÄæ œÄçº Ìªç
œÄçº Ìªç ªõ ŸYuÁço NìÿZ ÿÆçÍçÌæTo ªç‹®oçLå
œuºuÆÉb 1-6
224-230
231-240
241-251
252-265

œÄçºy ÁççzNÿTyo
1.1 uÄÄçÒ Tyo
E. ¤{ŒTæTç oby® œÄçºy uÄÄçÒ Tyo
1. ªægœ ÌìoçF| tËoìº œº Tyo - 109
2. NÿçNÿŒ ¤æ‡çF| tËoìº œº Tyo - 110
3. Nìÿ©ÒçºyŒ tËoìº œº Tyo - 110
4. ozÁçYäjçF| tËoìº œº Tyo - 111
5. ªçÒz tÌçF| tËoìº œº Tyo - 111
6. gzºy œîŒ tËoìº œº Tyo - 112
7. EÒzº EÄÌº œº Tyo - 113
8. ¤çºço ŸËsçŒ Nzÿ EÄÌº œº Tyo - 114
E. œºŒì çÌz œºç®çz tzÆ
¤. tzTç ¤çº ªçzºçz tì‡ Nÿçz tçª
9. œçæÄ œQçºŒz Nzÿ tËoìº œº Tyo - 116
10. tÒz Nzÿ EÄÌº œº Tyo - 117
E. tÒz QºytŒz Nÿy Eçoìºoç
¤. Ìîª Nÿy Tçzo gçÁçŒz Nzÿ Ìª® œº Tyo
Nÿ. tÒz tç{ºçŒ Tç®z çŒz ÄçÁçç Tyo
g. tÒz ÌªçœŒ œº Tyo
F. Ìîª Nÿy Tçzo Zçzgoz Ìª® œº Tyo
11. ¤çÁç Nzÿ QzÁç œº Tyo - 118
12. NÿçNÿŒ ZìgçF| tËoìº œº Tyo - 119
13. œçŒ uQYçF| tËoìº œº Tyo - 120
E. Ìªty Nÿy uQYçF|
¤. ÌªtŒ Nÿy uQYçF|
14. ÌìÒçuÌuŒ®çõÿ œº Tyo - 121
15. u¤tçF| Tyo - 121
E. Ÿçºu©§Nÿ Tyo
¤. ÁçägNÿy ÌçzœŒz Nzÿ Ìª® œº Tyo
16. ¤çºço Äº œq Nzÿ Vº EçTªŒ œº Tyo - 122
¤) Ä‡ç| oby® œÄçºy uÄÄçÒ Tyo
1. ¤ììTçz| Nÿç Ëªºm - 123
2. tìÁÒŒ ŒÒÁççoz Ìª® Nÿç Tyo - 123
3. Tç{ºy œîŒ œº Tyo - 124
4. ¤çºço ŸËsçŒ œº Tyo - 124
5. ¤çºço EçTªŒ œº Tyo - 124
6. ¤çºço ËÄçTo œº Tyo - 125
7. Ä‡î u¤tçF| œº Tyo - 125
8. ¤çºço ÄçœÌy œº Tyo - 125
1.2 Y²ÿy/Ycy ÁççzNÿTyo
E) Ä‡ç| oby® Ycy Tyo 1-22 - 126
¤) ¤{ŒTæTç qzÞy® Y²ÿy Tyo
1. tºŒ uª tºÌî - 135
2. ...Œç ¤çF| çoçz ÒÁçNÿçz §®Ä - 135
1.3. E‹® ÁççzNÿ Tyo
1. œ¶Òç TgÌz Tç ¤çF| TägÌz - 136
2. ªçÒzº Nÿçz ÁçìTägç - 137
3. ÄçY GŒNÿy NÿçÆy Ÿ®çT - 137
4. œÄçºuÒŒ Áçç ªçzeçz Eu§ªçŒ - 138
5. tzQçz ¤çägy Nÿy ÆçŒ - 139
6. ¢îÿ ¤çF| ¢îÿ, ¢ìÿTgy ¢îÿ - 139
7. œÄçºy œNÿÄçŒ - 140
1.4. Eç‡ìuŒNÿ Tyo
E) ¤{ŒTæTç qzÞy® Eç‡ìuŒNÿ Tyo - 140
1. Eçªºy œÄçºy ÌæËNwÿuo ‹®çºy Ìz - 140
2. oìŒD Nÿç œîæ[®çz - 141
3. ®zŒD ÌçÁç œºT®çz ÌìNÿç - 142
4. œçzÄçºy ¤çzÁçy Nÿçz œºÒz ŒçzNÿçz Nÿºçz - 143
5. ®z Ì¤ uNÿºÌçŒ Nÿç Eço ÌæTy §çF| - 143
¤) Ä‡ç| qzÞy® Eç‡ìuŒNÿ Tyo
1. u¤tçF| Tyo - 144
2. tzÄº-§ç§y ÌæÄçt - 145
3. oìÁçÌy Nÿçz ºX®çz Ò®½ u¤ÒçÄ - 145
4. Yç{Nÿç ¤Ìçz ¤çºy tìÁçÒŒ Eçz - 146
5. ªõÿÒty Nÿç Tyo - 146
6. tçº D ª gçÁç{ œçŒy ºz - 147
K L

œÄçºy rçŒtyœ /œÄçºy rçŒtyœ /œÄçºy rçŒtyœ /œÄçºy rçŒtyœ /œÄçºy rçŒtyœ / œÄçºy rçŒtyœ /œÄçºy rçŒtyœ /œÄçºy rçŒtyœ /œÄçºy rçŒtyœ /œÄçºy rçŒtyœ /71 2
quÞ® œÄçº Tç{ºÄ Tyo
@@ÌÄ{®ç @@
Èy TmzÆ Nÿçz Ÿsª ŒªçHå, Òço çzägNÿº Nÿ¿ Ÿmçª @
uÄUŒ Òºçz uÄUŒz¾çº ªzºz, Òº Áççz Ÿ§î ªzºz uÄUŒ oªçª @@
tîz ŒªçHå ÌºËÄoy Nÿçz, ËÄ ªõã ÆuOÿ Nÿºz ŸtçŒ @
Ìt{Ä ¤ìuò tzŒzÄçÁçy, LzÌç tz ªçå oî ÄºtçŒ @@
Nÿ¿Ÿçºæ§ozºyNwÿœçÌz,quÞ®œÄçºçõÿNÿçTç{ºÄTçŒ@
YÁççz Tçsç GŒNÿy TìmTìmçLå, ®z Ò{ FuoÒçÌ Nÿy ÆçŒ @@
@@ Äyº Zæt @@
E¤ì|tuTºy-ÌoœìägçNÿy‡ºoy,Œª|tç-¤{ŒTæTçNÿy‡çº@
®ìTçõ-®ìTçõ Ìz Ò{ Äçz Tçoy, œÄçº Æç{®| Tçsç Nÿç Ìçº @@‡w@@
ªÒuÊ| œºÆìºçª Œz uNÿ®ç, NÀÿçzÿ‡ ªõ quÞ®çõ Nÿç ÌæÒçº @
o¤ ®Ò ‡ºoy ÒìF| uŒquÞ, ªY T®ç ÌÄ|Þ ÒçÒçNÿçº @@
§çºo §î œº ºÒç Œ NÿçzF|, Geç ÌNzÿ ºqç Nÿç §çº @
®r Eç¤î œº Nÿº ªìuŒ®çõ Œz, uNÿ®ç ŸTb <quÞ® œÄçº> @@1@@
EuSŒNìæÿg Ìz ŸTb ÒìL o¤, Nÿy ®ìò T|Œç <ªçº-ªçº> @
EuSŒNìÿÁç Nzÿ quÞ® NÿÒÁççLæ, NìÿÁç Nÿç Œçª ºQz œºªçº @@
LNÿ Òçs Ìz Ttç YÁççLæ, tîz Òço YÁçy oÁçÄçº @
tìÉbŒçõÿNÿçuÄŒçÆNÿº,Œ-yÄŒÒ{ut®çÌåÄçº@@2@@
NìÿÁçt{Äo uÆÄ, TŒçºç®m, ªçå E©¤z ªÒçªç®ç Œçª @
ÆuOÿ ®ìÿuOÿ GÌ ªçå Ìz uªÁç TF|, §çºo §î œº YªNÿç Œçª @@
tzÄy ÌºËÄuo ŸÌ‘ç GŒ œz, ÌçuÒn® ªõÿ ty ŸTuo Nÿºç® @
œÄçº oçz ÌÒy quÞ® sz Òy, E¤ Äçz ¤ÀÖ-quÞ® NÿÒÁçç® @@3@@
FÌç œîÄ| œçæY Ìç{ ªõ ÒìL, ªÒçŸoçœy <Eçutn® œÄçº> @
uÄNÀÿªçutn®§ºoºyÌzÒìF|, G[{ŒyŒTºyuÄP®ço@@
EçeÄë Ìty ªõ NwÿÉmºç Œz, G[{Œy Nÿç Ì©ÒçÁçç ºç @
tÌÄë Ìty ªõ ¤{uºuÌæÒ Œz, ¤ÌçF| Ììætº ŒTºy ‡çº @@4@@
ªìæ- §çz Œz ¤çÒì¤Áç Ìz, ut®ç ªçÁçÄç Nÿçz ÌçªÀç[® ¤Œç® @
rçŒŸÌçº Nzÿ uÁçL ‡çº ªõ, §çz Œz ty §çzÆçÁçç ¤ŒÄç® @@
ºç - Ä{§Ä, ÌçuÒn® NÿÁççLå, ¤Œ TF| ªçÁçÄç Nÿy œÒYçŒ @
ËÄm|®ìT §çºo ªõ Áçç®ç, ‡‹® ‡çºç ŒTºy Nzÿ œÄçº @@5@@
Ìut®çõÌzuNÿLºçuÄt§|œº,ªçÁçÄç‡yÆœÄçºÌºtçº@
‡çº Ìz EçLæ rçŒy TtzÄ, YçÁçìM® ºçç Nzÿ tº¤çº @@
uÄNÀÿªçÿutn® ÊÉbª Œz ¤Œç®ç, ¤Œ TL ŒTº‡Œ Nzÿ Ìºoç @
Æç{®|, Ä¢ÿçtçºy Ìz ¤Œz u¢ÿº, TtzÄ Yçætç Nzÿ ªÒçºç @@6@@
ªìTÁççõÿ Nzÿ ¤ ÒìL EçNÀÿªm, Òçz TL ªçÁçÄç Nzÿ ¤zÒçÁç @
Yçºçz utÆç EçNÀÿçæo Òçz TF|, u¤Qº TL ªçÁçÄç Nÿz œÄçº @@
uªÞÌzŒ o¤ Eç®ç ‡çº Ìz, ŒTº‡Œ tÁç-¤Áç Áçz Nzÿ Ìçs @
¤Ìz œÄçº ¤{ŒTæTç uNÿŒçºz, §îuªÒº ¤Œ T®z ®Òçå uNÿÌçŒ @@7@@
¤ uNÿ®ç ªìÒ©ªt Tçzºy Œz, tìºçYçº Eç{º En®çYçº @
œÄçº œäg TL GÁç^Œ ªõ Ì¤, ªçÁçÄç ZçzägŒz uNÿ®ç uÄYçº @@
œÄçºçõ Œz Zçzägç ‡çº Nÿçz, Eç®z Œª|tç Nzÿ FÌ œçº @
NÿçzF| ¤Ìz ¤{ŒTæTç uNÿŒçºz, NÿçzF| ¤Ìz Ä‡ç| Nzÿ Òy œeçº @@8@@
Ìoºç Ìç{ ªõ u¢ÿº Ìz Eç®z, E¾çtÁç ÁçzNÿº EœŒz Ìçs @
Eç{ºæTz¤ ¤ ÒìEç œºçuo, Òço Ìz uZŒç uÄt§| Nÿç ºç @@
Tçõg ºçç ¤Po Nÿçz utÁçç®ç, Ìçºç uÄt§| Nÿç ºçœçb @
¤Po ¤ìÁçæt Œz utÁç Ìz uNÿ®ç, œÄçºçõ œº Òy √ƒ¡¡ Œç @@9@@

œÄçºçõ Œz oçzäg Nzÿ æTÁç, oçÁç oÁççÄ utL ¤ŒÄç® @
uNÿL NwÿuÊ uÄËoçº ®Òçå œº, Qzoy Nÿº Nzÿ E‘ç Gœç® @@
ŸÌ‘ç ÒçzNÿº ¤Po ÆçÒ Œz, tz utL œÄçºçõÿ Nÿçz TçæÄ @
uNÿÌy Nÿçz uªÁç TF| TÀçª œbzÁçy, ªëtçºy ¤äãgt ªÒçTçÄ @@10@@
ªºçeç Ìoºç Ìç{ F²ÿçÄŒ ªõÿ, TL NÿbNÿ ÌzŒç Nzÿ Ìçs @
Áçägy ÁçägçF| œÄçºçõ Œz, EœŒy ubNÿç ºQy Ò{ ÌçQ @@
ŒçTœìº Nÿç ºVìy §çõÌÁçç, ªŒ ªõ ¢ìÿÁçç ŒÒë Ìªç® @
¤ ŒÄçç ªçÁçTìçºy, o¤ œÄçº TL ÒÊç|® @@11@@
EæTÀz Œz ºQy ªçÁçTìçºy, ¤äj T®ç œÄçºçõ Nÿç Ì©ªçŒ @
Eççty Nÿç YÁçç ÌæVÊ|, ÒìL œÄçº ÆuÒt Nìÿ¤ç|Œ @@
¤yÌÄëÿ Ìty ªõ ÒìEç œuºÄo|Œ, EœŒç §çºo ÒìEç uŒÒçÁç @
œÄçºÌªçÌYzoÒìEçÒ{,uÆqçœçNÿºuNÿ®çNÿªçÁç@@12@@
ŒL ®ìT Nÿy E¤ ‡ìŒ ªõ EçNÿº, ŸTuo ªõ Ò{ uNÿ®ç ŸÄzÆ @
uNÿÌçŒ Nÿy uNÿÌçŒy Gägy, œägy Œç{Nÿºy œº Œº uÄÆzÊ @@
E¤ oçz Œç{Nÿºy Ÿ‡çŒ Òçz TF|, u¢ÿº Ã®çœçº ÒìEç Ò{ uÒozÆ @
œÄçºçõ Nzÿ ¤Œz Fºçtz, YªNÿ ºÒõÿ Ò{ tzÆ uÄtzÆ @@13@@
@@ ÌÄ{®ç @@
NìÿÁçt{Äo E©¤z ªÒçªç®ç, LzÌç tz ªçå oî ÄºtçŒ @
uÆÄTŒçºç®mNÿyNwÿœç,ÌªçNÿçzuªÁçzÌÒyÌ©ªçŒ@@
ªçow§îuª §çºo œz uŒÉeç, ÒçzÄz ÌæËNwÿuo Nÿç TìmTçŒ @
ÒçzÄz Nwÿœç Ìtç oì©Òçºy, quÞ® œÄçºçõÿ Nÿç GnsçŒ @@
Tç{ºÄTçsç ®Ò œÄçºçõ Nÿy, tzoç Òåî FÌz ª{ ®Òçå uÄºçª @
Nÿ¿ Eœ|m ª{ Æ£t ÌìªŒ Ìz, ªçoç oì^ Nÿçz Nÿ¿ Ÿmçª @@
- rçŒz¾çº
NìÿÁçyŒ œÄçº
Æçæo uYð, Æìò EçYºm
ŒªÀÃ®ÄÒçº,ÌçuÜÄNÿyÄŒ
NìÿÁçyŒ œÄçº Nÿçz yÄŒ tœ|m @@1@@
ÌìçŒ rçŒy, ªìOÿÒËo tçŒy
uŒª|Áç ªŒ, Ìç‡çz yÄŒ @
ÌçzY-u¤Yçºy, tq Ÿ§çºy
tyŒ t®çÁçî, ¤{ºçTy yÄŒ
E¢ÿçb ÆuOÿ, F|¾çº §uOÿ,
NìÿÆçTÀ ¤ìuò, Nÿª|e yÄŒ
- rçŒz¾çº
^ ^
^ ^

œÄçºçõ Nÿç FuoÒçÌ
1. ¤{ŒTæTç-Ä‡ç| Vçby Nzÿ œÄçº : u¤ÀubÆ NÿçÁç Ìz EçoNÿ Nzÿ
ÆçÌNÿy® ŒTmŒç GœNÀÿªçõÿ Œz œÄçº çuo Nÿy ªÒçºçÉb~ Nzÿ ŒçTœìº, Ä‡ç|,
§ægçºç, Tçõut®ç Eç{º ª†®ŸtzÆ Nzÿ uŒNÿbÄuo| ¤çÁççVçb, uÌÄŒy, uZætÄçgç,
¤{oìÁç uÁççõÿ ªõ ¤ÒíÌæP®ç ªõ ¤Ìçœo tÆç|®y Ò{ @ ®Ò Ìªç TÀçªçõ ªõ ¤Ìç
Ò{ osç GŒNÿç ŸªìQ Ã®ÄÌç® qzÞ NwÿuÊ ºÒç Ò{ @ ÄÊ| 2001 ŒTmŒç Nzÿ
uÄuÄ‡ ËçÀçzÞçõ Ìz çŒNÿçºy Ÿç›o Òçzoy Ò{ uNÿ ¤{ŒTæTç Vçby Nzÿ œæÄçºçõÿNÿy
ŒÌæP®ç 22,13,874 osç Ä‡ç| Vçby Nzÿ œæÄçºçõÿ Nÿy ŒÌæP®ç
16,40,250 LÄª½ tçzŒçõ Nÿç çzäg uªÁççNÿº NìÿÁç 38,54,124 (EgoyÌ
ÁççQ, Yç{œŒ Òçº, LNÿÌç{ Yç{¤yÌ) Òøÿ @
§ægçºç uÁçç TzubEº (Ÿsª ÌæËNÿºm,1908) œwÉe 201-202
œº uÄÆzÊ ¿œ Ìz GÁÁçzQ uNÿ®ç T®ç Ò{ uNÿ << They are a handsome race
with intelligent faces, usually fair, with high forehead, grey eyes. They
are not, as a rule above middle height but they are active and hardworking
and by no means deficient in courage and animal spirit or sense or
humour.>> ºÌzÁç Œz §y œç®ç uNÿ <<Original Rajput strain is still perfectly
apparent in their fair complexions, high foreheads and in many cases,
grey eyes.>> G‹ÒçõŒz EçTz uÁçQç Ò{ uNÿ <<Thought they have lived for
centuries among a marathi speaking people, the Panwar’s retain a dia-
lect of their own, the basis of which is Bagheli or eastern Hindi. When
the Marathas established themselves at Nagpur in the eighteenth cen-
tury some of the Panwars took military service under them and accom-
panied a general of the Bhonsla ruling family on an expedition to Cuttack.
In return for this they were rewarded with grants of the waste and forest
lands in the valley of the Wainganga river and here they developed great
skill in the construction of tanks and the irrigation of rice land, and are
the best agricultural caste in this part of the country. Their customs
have many points of interest, and, as in natural, they have abandoned
many of the caste observances of the Rajputs (castes and Tribes of the
Central Provinces of India, 1916, pp.339-340). >>
GœºçzOÿ EæTÀzy œuºXZztçõÿ Nÿç §çÄçs| ®Òy Ò{ uNÿ ªîÁço®ç œÄçº
Qì¤Ììºo ÒçzuÆ®çº, Tçzºz, GåYç ªçsç, Vçºy EçåQz, ª†®ª GåYçF| Nzÿ ÌuNÀÿ®,
ªzÒŒoy Eç{º ÌçÒÌy osç EçNÀÿªNÿ ŸÄwuð Nzÿ ÁççzT Òçzoz Ò{ @ Eç §y
ªîÁç§îo ºçœîo Tìm GŒNÿç Tçzºç ºæT, GåYç ªçsç osç Vçºy EçåQz ËœÉb
tÆç|oz Òøÿ @ ®ùuœ Äz ªºçeç ¤çÒìÁç qzÞ ªõ Ìut®çõ Ìz ¤Ì YìNzÿ Ò{ÿ, œÄçºçõÿ
Œz EœŒy ¤çzÁçy (œÄçºy ¤çzÁçy) oŒ Nÿy Ò{ çz ¤VzÁçy ®ç œîÄ| uÒæty §çÊç Ìz
¤Œy Òø @ ¤ ªºçeçõ Œz ŒçTœìº qzÞ ªõ EeçºÄy Ìty ªõ EœŒz-Eçœ Nÿçz
ŸËsçuœo uNÿ®ç o¤ NìÿZ œÄçº GŒNÿy ÌzŒç ªõ §ºoy Òì®z Eç{º NÿcNÿ Nÿy
ÁçägçF| Áçägy @ ¢ÿÁçËÄ»œ, G‹Òz ¤{ŒTæTç Vçby ªõ uŒNÿçªy osç Ä‹®§îuª tçŒ
ªõ uªÁçy uÌz G‹ÒçõŒz §çºy œuºÈª Ìz uÄNÿuÌo uNÿ®ç, oçÁçç¤ ¤çæ‡z Eç{º
uÌæuYo ‡çŒ Nÿy Qzoy ®çzS® ªyŒ o{®çº Nÿy @ G‹ÒçõŒz FÌ qzÞ Nzÿ ÌÄçz|ðª
uNÿÌçŒ Nzÿ ¿œ ªõÿ EœŒz Eçœ Nÿçz ŸËsçuœo uNÿ®ç @ GŒNzÿ çuo ºyuo
uºÄççõÿ ªõ EŒzNÿ ÈzÉe LÄª½ EçNÿuÊ|o NÿºŒzÄçÁçz ªîÁ® twuÉbTo Òçzoz Òø
ÒçÁççæuNÿ ¤Òìo Ìz quÞ® ºyuouºÄç (ËsçŒçæoºm LÄª½ Ìª®çŒìÌçº)
Eçz^Áç Òçz YìNzÿ Òøÿ @ Äz ¤ägy-¤ägy ªìåZz ºQŒz Ä uÆNÿçº NÿºŒz Nÿçz quÞ® ‡ª|
Nÿç ŸuoNÿ ªçŒoz Òø @
Ä‡ç| uÁçç TzubEº ªõ œÄçºçõ Nzÿ uÄÊ® ªõ uÁçQç T®ç Ò{ uNÿ
<<They are of light colours and have good features and are strong and
hardy>> Esç|o Äz Tç{m| Äm| Nzÿ, ÿEXZz ŒçNÿ-ŒMÆ LÄª½ ÓÉe-œìÉe œuºÈªy
ÁççzT Ò{ @ Russel Œz §y GÁÁçzuQo uNÿ®ç Ò{ uNÿ ¤{oìÁç Nzÿ §çz®º ÁççzT NÿÒoz
Òøÿ uNÿ GŒ Nzÿ œìÄ| ‡çº Nzÿ œÄçº sz osç ¤çÁççVçb Nzÿ œÄçº §y ®Òy oá®
ªçŒoz Ò{ çz tçzŒçzæ ÌªìÒçõÿ ªõ <œÄçº QîŒ> ÒçzŒç tÆç|oç Ò{ (Castes and
Tribes of the C.P. of India, 1916, pp. 340). tçzŒçõ qzÞçõ Nzÿ œÄçº E¤ LNÿ
Òy <œÄçº> ŒÌªîtç® ªçŒoz Ò{ Eç{º ºçzby-¤zby Nÿç EçœÌy Ã®ÄÒçº Nÿy
YÁçŒ utŒ-¤-utŒ oz Òçz ºÒy Ò{ @
ºÌzÁçŒz<<NÿçËbÌ½L‹gb~çF£ÌEç}¢ÿtyÌõb~ÁçŸçuÃÒæÌzÌEç}¢ÿ
Fæug®ç (1916, œwÉe 335) ªõ Äm|Œ uNÿ®ç Ò{ uNÿ ÆÒç¤ìuñŒ LÄª½ ªçzÒ©ªt
Tçzºy Nzÿ EçNÀÿªm LÄª½ o¤çÒy Ìz oæT ÒçzNÿº œÄçº ‡çº Ä ªçÁçÄç Nzÿ E‹®
qzÞçõÿ Ìz Gðº Ä tuqm §çºoy® ŸtzÆçõ ªõ œÁçç®Œ Nÿº T®z @ FuoÒçÌNÿçºçõ
Nzÿ EŒìÌçº Äz œæç¤-Òuº®çmç osç œu³çª ªÒçºçÉb~ ŸtzÆçõ ªõ ç ¤Ìz @
5 6
1

ÁçzQNÿ LÄª½ ÌÒ®çzuTEçõ ûçºç NìÿZ Òy utŒçõÿ œÒÁçz FuoÒçÌ, ‡çuª|Nÿ Ä E‹®
ŸçYyŒ TÀæs osç §çbçõ Nÿy œçzus®çõ Nÿç E†®®Œ uNÿ®ç T®ç Eç{º Nÿºy¤ 12
NìÿÁççõNÿy ÄæÆçÄuÁç®çõ Nzÿ uÄšzÊm Ìz ¤Òìo Òy ªÒnÄœîm| oá® GçTº ÒíEç
uNÿ œÄçº Eç{ºæTz¤ Nÿy tªŒNÿçºy Œyuo®çõ Nzÿ Nÿçºm TçõgÄçŒç (tzÄTäj) Nzÿ
ºçç ¤Po ¤ìÁçætÆçÒ Nzÿ ÌÒ®çzT Ìz F.Ì. 1670-1700 NÿçÁç ªõÿ ªçÁçÄç
(ºçËsçŒ) Ìz TçõgÄçŒç ºç[® ªõ ËsçŒçæouºo Òì®z @ çz œÄçºŒ ªçÁçÄç
Nzÿ œu³çª qzÞ Ìz Eç®z Äz ŒTº‡Œ uNÿÁçç (ŒçTœìº-ºçªbzNÿ Ìªyœ) Eç{º çz
œÄçº Œ ªçÁçÄç Nzÿ œîÄ| ÌyªçÄuo| qzÞ Ìz Eç®z Äz §çzØºTj (¤{oìÁç Ìªyœ)
uNÿÁçz ªõ eÒºç®z T®z @ ¤çt ªõ ŒTº‡Œ uNÿÁçç uŒÄçÌy ¤{ŒTæTç Vçby osç
§çzØºTg uNÿÁçç uŒÄçÌy œÄçº Œ Ìªìtç® NÀÿªÆÿ: ¤{oìÁç, uZætÄçgç, Ä‡ç|,
ŒçTœìº osç §ægçºç, Tçõut®ç, ¤çÁççVçb, uÌÄŒy uÁççõ Nzÿ TÀçªym EæYÁççõÿ
ªõ uÄËoçuºo Òì®z (œÄçº ÌætzÆ, ÄçuÊ|Nÿ œuÞNÿç, 2011, EæNÿ 26).
œÄçºçõ Nzÿ Nîÿº : çuo §çËNÿº Nzÿ EŒìÌçº §çz-ªìæ NÿçÁç ªõ œÄçº çuo
Nÿy NìÿÁç ZðyÌ ÆçQçLõÿ (Nîÿº) sy ®Ò ÆçQçLæ uŒ©Œ ŸNÿçº Ìz sy -
1. ªçzºy 2. Ìçzgç 3. ÌçæNÿÁçç 4. Q{º 5. Gªºç 6. Ììªºç 7.
ÄzuÒÁç 8. u¤uÒÁç 9. ªzœçÄo 10. ¤ìÁÒº 11. Nÿç¤ç 12. Hªb 13. ºzÒÄº
14. oìlgç 15. Ìçzºub®ç 16. ÒºzÁçNzÿ 1ÿ7. Yçõtç 18. Qzîº 19. ÌìTgç
20. ¤ºNÿçzbç 21. œîŒy 22. Ì©œÁç 23. §yÄç 24. NÿçÁçœìÌº 25.
NÿÁçªçzÒ 26. NÿçzÒyÁçç 27. œîÌ®ç 28. NÿÒçzuº®ç 29. ‡ìætç 30. tzÄç 31.
¤ºÒº 32. yŸç 33. œç{Ìºç 34. ‡ìæðç 35. ubNìæÿ¤ç 36. byNÿç. FŒªõ ªçzºy
Nzÿ YæüTì›o ªç{®|, u¤uÒÁç (¤çTg) Nzÿ Gœz‹ü, ªìæ, §çz, Eçut TuÄP®ço
ºçç Òì®z @ ¤{ŒTæTç Vçby Nzÿ œæÄçºçõÿNzÿ NìÿÁçtzÄoçEçõÿ ªõ LNÿ ÌçæNÿÁçtzÄ Ò{
osçuÄûçŒçõNÿç®ÒªçŒŒçÒ{NÿyœÄçºçõNÿzFÌŒÌªîÒNÿyÌçæNÿÁçtzÄ
Œçª Nzÿ ÆçQç Nzÿ uNÿÌy œìºQz (Eçùœì»Ê) Ìz GÜœuð ÒìF| ÒçzTy @
Ä{ŒTæTç ŸtzÆ ªõ ºÒŒz ÄçÁçz œÄçº §y ZðyÌ ÆçQçEçõ (Nîÿº) ªõÿ
uÄ§Oÿ Ò{ osç GŒªõ §y LNÿ ÆçQç Nzÿ œì»Ê-Íçy®çõÿªõ <Æçty-£®çÒ> Äu|o
Ò{ @ FŒNÿy NîÿÁç ÆçQçLæ (Nîÿº) uŒ©Œ ŸNÿçº Ìz Ò{ @
1. E©¤ìÁçz 2. Nÿbºz 3. NÿçzÁÒz 4. Tç{oª 5. Yç{ÒçŒ 6. Yç{‡ºy 7.
z®ðÄçº/{oÄçº 8. eçNìÿº/eçNÿºz 9. bõ§ºz 10. gçÁçç 11. oìºNÿº 12.
œbÁçz 13. œuºÒçº 14. œçº‡y 15. œì‹g 16. ¢ÿºyt 17. ¤VzÁçz 18. u¤ÌzŒ
19. ¤çzœYz 20. §To 21. §{ºª 22. §çz®º 23. Lägz 24. ºæÒçÌ 25.
ºæutÄç 26. ºÒªo 27. ºçŒç 28. ºçGo 29. ºçÒçæTgçÁçz 30. uºŒçF|o
31. ÆºŒçTo 32. ÌÒçºz 33. ÌçzŒÄçŒz 34. ÒŒÄo 35. ÒuºmQzägz 36.
qyºÌçTº.
Ä‡ç| Vçby œÄçºçõ Nzÿ uÄu§‘ç Nîÿºçõ (TçzÞ) Nÿçz uŒYz tÆç|®ç T®ç Òø-
1. uTºçºz/uT¶Òçºz 2. œ¶Øçg/œºçgNÿº/œuºÒçº 3. Yçzœgz 4. ¤gŒTºz/
¤‘çŒTºz 5. VçTºz 6. ZzºNzÿ/ÆzºNzÿ 7. NÿgÄz 8. u¤ºTgz 9. œçez/œçezNÿº
10. gçõTºut®z/gçõTºz 11. ‡çºœgz/‡çºœìºz 12. Yç{‡ºy 13. ªçbz 14.
¢ÿºNÿçgz 15. TçTg®ç/TçgTz 16. tzÆªìQ 17. Qç{Ìy/QÄÌz/Nÿç{uÆNÿ 18.
utTºÌz/ugTºÌz 19. §çtz 20. ¤çºæTz 21. ºçGo 22. NÿçbçzÁçz/Ttgz 23.
gçz¤Áçz/jçz¤çpz/jÄpz 24. uNæÿNÿº/uNÿŒNÿº/uNÿŒzNÿº 25. º¤gz, 26. Nÿçzºgz/
NÿçzgÁçz 27. ªçŒªçzgz 28. ÌÄçF| 29. Tçzºz/tìQy/tìÄz|/Tçz¶Òz, 30. gçÁçç 31.
GNÿçº/EçõNÿçº, 32. GNÿgz/GNæÿgzÿ 33. GVgz 34. NÿgÄz 35. Nÿºtçoz/tçoz
36. NÿºæNÿº/NzÿÌçF|/NÿÌÁçyNÿº 37. Nÿçªgy 38. NÿçÁç§çzº/NÿçÁç§ìo,
39. NìÿugNzÿ/NìÿF|Nzÿ/NìÿF|Áçz 40. Qœºz/Qœuº®ç 41. QÌçºz 42. QìÌQìÌz/
QÌçºz 43. Tçgºz 44. TçNÿºz 45. TçzuÒoz 46. uYNÿçŒz 47. bçzœÁçz 48.
eÄºz/eìÌy 49. jçzÁçz 50. gÒçºz 51. gæjçºz/tæjçºz 52. tzÄçÌz 53. ‡çzbz 54.
‡çõgy 55. Œçgyoçzg 56. œeçºz/œõ‡z /uœæçºz 57. ¤ºQgz/¤ºQzgz 58. ¤çº
¤çzÒºz 59. ¤çøTŒz/¤{TŒz 60. ¤çz¤gz/¤çz¤çb 61. ¤çzÄçgz, 62. §ìÌçºy 63. ªìŒz
64. ºª‡ª 65. ºçQgz 66. ºçzgÁ®ç 67. Áç¤çg/ÁççgNzÿ/ÁççgM®ç 68.
Ìºçz†®ç/Ìºçztz 69. Òçºz 70. uÒæTÄz 71. u¤ÌzŒ, 72. ¤çTÄçŒ/§çz®º,
Fn®çut @
NÿçÁç œuºÄo|Œ EŒì¿œ œÄçºçõ ªõ §y ÌçªçuNÿ YzoŒç ¤yÌÄë Ìty
Nzÿ Æì§çºæ§ Ìz çT Gey @ uÆqç TÀÒŒ Nÿº Œç{Nÿºy osç NwÿuÊ Nzÿ EÁççÄç
GùçzT, Ã®ÄÌç®, Ã®çœçº, ezNzÿtçºy Eçut qzÞçõÿ Nÿy Eçzº EçTz ¤jz @ ÆŒ{:
ÆŒ{: TÀçªym œÄçº Ìªç ÌªyœËs ÆÒºçõ ªõ ËsçŒçæouºo ÒçzŒz ÁçTç @
Äo|ªçŒ ªõ œÄçº ¤çÒíÁç qzÞçõ Nzÿ uÄu§‘ç Zçzbz ÆÒº, uÁçç ËsÁç {Ìz -
¤{oìÁç, uZætÄçgç, uÌÄŒy, ¤çÁççVçb, Tçõut®ç, §ægçºç, Ä‡ç|, Yæüœîº, TguYºçzÁçy,
EªºçÄoy, ®ÄoªçÁç, ºçŒçætTçæÄ, tìT|, u§ÁççF| osç ªÒçŒTº - utÁÁçy,
ªìæ¤F|, ŒçTœìº, §çzœçÁç, ºç®œìº, ¤Áçœìº, Fætç{º, œìŒç, Ò{üç¤çt, Eçut ªõ
§çºy oçtçt ªõ ¤Ì T®z @ NìÿZ ÿœuºÄçº Œ uÄtzÆy ŒçTuºNÿ §y ¤Œ YìNzÿ
Ò{ @
7 8

œÄçº çuo Nÿçz uœäZägç ÄT| (Foº ªçTçÌÄTy|® / Etº ¤}NÿÄg|
MÁççÌzÌ/Eçz.¤y.Ìy.) ªõ NÀÿªçæNÿ 189- ªÒçºçÉb~, NÀÿªçæNÿ 13- ª†®ŸtzÆ
osç ZðyÌTj LÄª½ NÀÿªçæNÿ 165 œº Nzÿ‹üy® ÆçÌŒ Nÿy Eçºqm ÌîYy ªõ
ÌªçÄzÆ uNÿ®ç T®ç Òøÿ @
2. Gnœuð : EuSŒœìºçm, œöTì›o ºuYo <ŒÄÌuÒÌçæNÿ Yuºo>, Yæü¤ºtç®y
ºuYo <<œwáÄyºç ºçÌçz>>, bç}g Nwÿo <Lu‹buÿub Llg LŒÁÌ Eç}¢ÿ
ºçËsçŒ>, ºÌzÁç Nwÿo <NÿçËb½Ì Llg b~çF£Ì Eç}¢ÿ Ìy.œy.Eç}¢ÿ Fæug®ç>,
œºªçºNÿçÁçyŒuÆÁççÁçzQosçŸÆuËo®çæœÄçºçõÿNÿyGnœuðEuSŒNìæÿgÌz
¤oçoy Òøÿ @ Gnœuð Nÿy VbŒç Nzÿ Ìçs §TÄçŒ œºÆìºçª ûçºç ‡ºoy Ìz
quÞ®çõ Nÿç ÌæÒçº ®ç uÄ¾ççuªÞ ûçºç ÄuÆÉe Nÿy EçÈª Ìz ŒæutŒy (Nÿçª‡zŒì)
Tç{-Òºm Eçut EŒzNÿ œç{ºçumNÿ NÿÒçåuŒ®ç çzäg ty TF| Ò{ @
EuSŒœìºçm -
<<LNÿuËªŒŒzÄ NÿçÂzoì Nÿç‹®Nìÿ£çõ uûçzðª:
E¤ì|tæuÆQºæŸç›®¤ÀÒª½ÒçzªªsçNÿºçzo@@45@@
ÄztªæÞ Ÿ§çÄç³çnÄçºy quÞ®ç: @
Ÿªº: ÌçªÄztyY YœÒçuŒ®|ìuÄ|t: @@46@@
uÞÄztyY osç ÆìMÂçzßÄç|Ì œuºÒçºNÿ: @
LºçÄo NìÿÂz çoç‹TçŒç »Òn®z œwsNÿ @@47@@>>
TtzÄNÿçÂyŒ {Œg Eu§ÂzQ u. EçutÂç¤çt (Eçæ‡ÀŸtzÆ) ªõ uŒ©ŒçuNÿo
ÇÂçzNÿ Ÿªçº ÄæÆ tÆç|oç Ò{ -
EçÌytçÆyÃÄ|Yçzu§: ËNÿÂªìuŒŒ{©ªç|uŒoçz ªzutŒëü{
ºçç ªìüçæ ÄÒtu§: uÆºuÌ Ä¤óuŒ‡{£¤çz u‡oÅYçbìÄçt{:
uÄ¾ççuªÞŸoçœ Ã®œŒ®uŒœìm: Ÿç›o‹ªçÄuÌÉe
†®çŒçt½‡îªçXY uÞ§ìÄŒuÄuto: ÌnÄÌçº Ÿªçº: @@4@@
Esç|o - uÄ¾ççuªÞ Nÿçz ÄuÌÉe ûçºç œºçuo NÿºŒz ªìuŒ®çõŒz EuSŒ Nzÿ Ÿoçœ
Ìz ¤ÂÆçÂy Ÿªçº Äyº Nÿy Gnœuð Nÿy çz uÞ§ìÄŒ ªõ uÄP®ço óEç@
E¤ìÁç ¢ÿÁç Nwÿo EçFŒz ENÿ¤ºy ªõÿ ¤ç{ò ‡ª| ŸYçº Ìz ºççEçõ
ªõ uŒuÉNÀÿ®oç ¤joy tzQ Ìæo ªÒç¤çÒ ûçºç <<‡Œy>> œºªçº Nÿy EuSŒNìæÿg
Ìz Gnœuð ¤oçF| TF| Ò{ @ çŒz-ªçŒz FuoÒçÌNÿçº TtyÆ Œçºç®m uÌæÒ
Nwÿo <FuoÒçÌ Nÿç Áççzbç> ªõÿ GÁÁçzQ uªÁçoç Ò{ uNÿ YæüÄæÆy ºçç <<EçuTœçÁç>>
çz Eç¤ì Ìªyœ YæüçÄoy ºç‡çŒy Ìz ºç[® Nÿºoç sç GÌz IÿuÊ ªìuŒ®çõ Œz
EuSŒNìæÿg ÿªõ EuSŒ Ÿ[ÄuÁço Nÿº ªæÞçzœYçº, ®ruÄu‡uÄ‡çŒ Nÿº GÌNÿy
quÞ® ÆuOÿ®çõÿ Nÿçz çTwo uNÿ®ç, tzÄoçEçõ Nzÿ EÿçuÆÄç|t Ä tzÄy ªÒçªç®ç
Nzÿ œìl®Ÿoçœ Ìz GÌŒz EÌìºçõ Nÿç ŒçÆ uNÿ®ç Eç{º GÌÌz EuSŒÄæÆ Gt½Tª½
ÒçzNÿº EçTz ŸÄçuÒo ÒíEç @
NìÿZ FuoÒçÌNÿçº (§çægçºNÿº, TçæTìÁçy, §çub®ç) ªçŒoz Ò{ uNÿ
uÄtzÆy Æîº çuo®çõÿ Nzÿ ŒÄÄçŒçõÿ Nÿçz ({Ìz ÒîŒ, ®ÄŒ Eçut) EuSŒNìæÿg
ÒÄŒ, ªæÞçzœYçº Ìz quÞ® ‡ª| Nÿy tyqç utÁçç®y TF| Eç{º œÄçº ÄæÆ Nÿç
Gt® ÒìEç @ ºçç ªì‹ NÿçÁçyŒ ÒÁçç®ì‡ ŒçªNÿ ªÒçNÿuÄ Œz <<uœæTÁç
ÌîÞÄwuð>> ªõÿ œÄçºçõ Nÿçz <¤ÀÖqÞ> ÄæÆ NÿÒç Ò{ @ NìÿZ ÿuÄûçŒ GÌNÿç Es|
¤ÀçÖmçõ Nÿç quÞ® Ämçúoºm ¢ÿÁçËÄ¿œ œÄçº ÄæÆ Nÿy Gnœuð ªçŒoz Òø @
NìÿZ ÿŸÆçuËo®çæ <œÄçº> ÄæÆ Nÿy Gnœuð Ìî®|ÄæÆy ºçç Ìz EuSŒÄæÆy ¤ŒŒz
œº ¤oçoz Ò{ oçz LNÿ ŸÆuËo tîº tºç Nzÿ ÌìŒ tzÆ Ìz §çºo EçŒzÄçÁçy
çuo Ìz ¤oçoz Ò{ @ Esç|o ¤çt ªõÿ œÄçºçõ Nÿy EuSŒNìæÿg ÿÌz Gnœuð Nzÿ Ìçs
YÃÒçŒ, œuºÒçº, ÌçzÁçæNÿy ÄæÆ §y çzäg ut®z T®z @ >>
Eç‡ìuŒNÿ FuoÒçÌNÿçºçõ Nzÿ EŒìÌçº ÌçªçuNÿ œuºÄo|Œ Ìª® Nÿy
ªçæT sy @ ŸçYyŒ Eç®| ŒwœuoTmçõ Nÿç ÌçªÀç[® u¤Qº T®ç sç @ Yæü Ä
Ìî®|ÄæÆçõ Nÿy ºç‡çuŒ®ç} - E®çz†®ç Eç{º ÒuËoŒçœìº, uÄNwÿo ÿ¿œ ªõ §çºo
Nzÿ §îœwÉe œº ubªubªç ºÒy sy @ E‹® ¤¤|º çuo®çõ Nÿy LNÿ Nzÿ ¤çt LNÿ
YäjçF®çõã Œz Eç®| ÌæËNwÿuo LÄª½ yÄŒ Nÿçz ÒÁççNÿçŒ Nÿº Zçzägç sç @ u‡º-
G‡º E¢ÿºço¢ÿºy, Áçîb-œçb Eç{º ¤¤|ºoç ªYy ÒíF| sy @ NÿÒë Eç§yº Eç{º
NÿÒë ¤ÀçÖm ºçç ¤Œ ¤{ez sz @ FÌNÿç ŸªìQ Nÿçºm Eç®|§îuª œº Eçæ‡y Nÿy
oºÒ ¤ç{ò ‡ª| Nÿç uÄËoçº LÄª½ quÞ® ‡ª| Nÿç Vçzº œoŒ @ ºçÌî® Eç{º
E¾çªz‡ Eçut ÆuOÿ ¤äjçŒzÄçÁçy uNÀÿ®çEçõÿNÿç uÄ›ÁçÄ osç <<EuÒæÌç Òy ‡ª|
Ò{>> Nÿç ŸYçº @ œuºmçª ®Ò ÒíEç uNÿ LNÿ Eçzº §çºo Nÿy Gðºy Ìyªç Ìz
ÁçTy uÄtzÆy çuo®çõ Nÿçz §çºo ªõ EçNÿº GœuŒÄzÆ Ësçuœo NÿºŒz Nÿç
GnÌçÒ ¤äjŒz ÁçTç LÄª½ tìÌºy Eçzº quÞ®Tm ºçtæg Nÿçz ¤Òío §çºy osç
EËÞ-ÆËÞçõ Nÿçz uÒæÌNÿ Ìª^Nÿº GŒNÿy TÒ œ-YNÀÿ Òçs ªõ ºQŒz
ÁçTz@ Ä{utNÿ ‡ª| |º Òçz T®ç @ ‡ª| Nÿy ºqç NÿºŒz ªõ GnÌçÒy ¤ÀçÖmçõ Nÿçz
E¤ì|tçuTuº œº LNÿ ®r NÿºŒç œägç oçuNÿ çz quÞ® ÄæÆ EœŒz NìÿÁç Nÿy Nÿª|
Ä ª®ç|tç §îÁç YìNzÿ qçÞ‡ª| Nÿy G‹Òz tyqç, ÆËÞ, uÄùç, EçYºm, ÆçÌŒ,
ÌçuÒn®, ÌæËNwÿuo Nÿy uÆqç LÄª½ tzÆ§uOÿ Nÿç œçe uÆQç Nÿº ÌÆOÿ ºçÉb~
9 10

ŒzownÄ uŒªç|m NÿºŒç @ Eo: FŒ quÞ®çõÿ Nÿçz EuSŒ Nÿçz Ìçqy ºQ ªæÞ, oœ,
œ Ìz ÌìÌæËNwÿo ¤ŒçNÿº Yçº ÆçQçEçõÿ Nzÿ ºçœìoçz Nÿç Gt® ÒíEç @ NìÿÁç
Nÿç Œçª EuSŒNìÿÁç Eç{º œºªçº, œuºÒçº, ÌçzÁçæNÿy, Yç{ÒçŒ Eçut Œ®z
ºçœîo ŸTb Òì®z @ ®Ò ‡ª|NÀÿçæuo §çºo ªõÿ o¤ ÒíF| ¤ {Œ oys|Nÿº
œç¾ç|Œçs ÒìL @ uŒNÿç Ìª® F|Ìç Ìz Eçe Ìç{ ÄÊ| œÒÁçz ªçŒç çoç Ò{ @
TçõgÄçŒç qzÞ Nzÿ œæÄçº ÁççzT NÿF| œyuäj®çõ oNÿ uÆqç Ìz tîº ºÒz @
GŒNzÿ §çbçõ Œz çz ¤oç®ç ÄÒy Ÿªçm ªçŒoz sz @ NìÿZ ÿLzuoÒçuÌNÿ ÁççzNÿçzuOÿ®çæ
LNÿ œyäjy Ìz tìÌºy œyäjy ªõ YÁçoz ºÒoy sy @ ÌçªçuNÿ ÌÄz|qm Ìz rço
ÒíEç uNÿ ¤ Eç¤î-EYÁçTäj œº Eç®çzuo ®r Nzÿ uÁç®z JÿuÊªìuŒ®çõÿ ûçºç
oyŒ bçNÿçõÿ ªõ Vy ÌæNÿuÁço uNÿ®ç T®ç sç o¤ ªç{Nÿç œçNÿº EÌìºçõ Œz §{Ìç
Nÿç ¿œ ‡çºm uNÿ®ç Eç{º oyŒçz bçNÿçõ Nÿç Vy œyNÿº bçNzÿ QçÁçy Nÿº ut®z@
JÿuÊ-ªìuŒ®çõ Œz onNÿçuÁçŒ YæüçÄoy Nzÿ ºÿçç Nÿçz uÄŒæoy Nÿy uNÿ FŒ §{Ìçõ
Nÿçz ªçº §TçÄ @ ¤ ®ìò Nÿº ºçç ÒoçÆ ÒíEç o¤ GÌŒz NÿçÁçy ªçæ Nzÿ
ÌçªŒz EœŒç uÌº Nÿçb ºOÿ Yjç®ç o¤ tzÄy ŸÌ‘ç ÒçzNÿº uÌº Ìz œÄçº,
‡g Ìz ‡çNÿg, ¤çÒçõÿ Ìz Yç{ÒçŒ Eç{º ºOÿ¤ìætçz Ìz ¤ìætzÁççõÿ Nÿçz ‹ª ut®ç @
œç{ºçumNÿ EuSŒNìæÿg Eç¤ì-EYÁçTj œº Eç §y ªç{ìt Ò{ Eç{º LNÿ Äyº Nÿy
ªîuo| §y Ò{ @ bçNÿçõ Nzÿ EÄÆzÊ §y ªç{ìt Ò{ @
FŒ œç{ºçumNÿ NÿsçEçõÿ Nzÿ ªñzŒº Òª NzÿÄÁç FoŒç Òy NÿÒ ÌNÿoz
Òøÿ uNÿ œÄçº EuSŒNìÿÁçyŒ quÞ® Ò{ @ œºªçº ®ç ªºçeç œÄçº EœŒç TçzÞ
ÄuÆÉe ªçŒoz Òø @ ¤uNÿ Òªçºz œìºQz œÄçºçõ Nÿç TçzÞ NÿÅ®œ ¤oçoz Òø @
3. NìÿÁçtzÄoç : FÌy oºÒ ÌÄz|qm Ìz œoç YÁçç uNÿ Òªçºç œÄçº Ìªç
oyŒ NìÿÁçtzÄoç - 1. tìÁÒçtzÄ, 2. Œçºç®m tzÄ Eç{º 3. ÌçNÿº tzÄ
(ÌçæNÿÁçtzÄ) Ò{ @ FŒNÿy YYç| ºÌzÁç Œz §y Nÿy Ò{ @ Äz tzÄVº ªõ œçzbÁçy ªõ
¤çæ‡ Nÿº ºQz çoz Ò{ Eç{º œîŒ Òzoì ÄÊ| ªõ tçz Ìª®-ÒºzÁçy EªçÄÌ
(uÄoy) osç ªçV ÆìMÁç œîum|ªç ®ç ªæTÁçÄçº/ÆuŒÄçº Nÿçz Goçºz çoz Ò{
@ G‹Òz ÌìNìÿgz-EeF|-Qyº F. Nÿç Œ{Äzù Yjç®ç çoç Ò{ @ GŒNÿy ªÒçœîç
[®zÉeœîÞ Nzÿ ‹ª/uÄÄçÒ Nÿy QìÆy ªõÿ ¤Nÿºz Nÿy ¤Áçy YjçNÿº Nÿy çoy Ò{
uÌz <¤‡F|> NÿÒoz Òø @ œÄçº ÁççzT EœŒy NìÿÁçtzÄy NÿçÁçy ªçæ (ªÒçªç®ç
NÿçuÁçNÿç) Nÿçz ªçŒoz Òø @ tzÄVº ªõ NÿçÁçytzÄy Nÿy ªîuo| Œ ÒçzNÿº ªçÞ ty®ç
Áçç®ç çoç Ò{ @ ŒÄºçuÞ®çõ ªõ œÄçº œuºÄçºçõ ªõ Vb ËsçœŒç Ä tzÄy Æ
TçŒç, GœÄçÌ NÿºŒç, Ìæ§çzT Ìz tîº ºÒŒç Eçut œá® Nÿeçzºoç Ìz œçÁçç
çoç Ò{ @ œæÄçº ªuÒÁççEçõ Nÿçz Vº ªõ ®ç ªæutºçõ ªõ NÿçÁç§{ºÄ, ÒŒìªçŒ,
NÿçÁçy ªçæ ªîuo|œîŒ ®ç tÆ|Œ Äu|o Ò{ osç Vº ªõ §y FŒ tzÄy-tzÄoçEçõ Nÿy
ªîuo| ËsçœŒç ŒÒy Nÿy çoy @ FÌ LzÄ ªõ uœæägy (uÆÄuÁçæT) ºçª-Ìyoç-
ÒŒìªçŒ, tìTç| ®ç Tç®Þy ŸuoªçEçõ Nÿy œîç Nÿºoz Òø @
Òº œÄçº œuºÄçº ªõ tzÄVº Ësçuœo NÿºŒz Nÿy œº©œºç YÁçy Eç
ºÒy Ò{ @ FÌ tzÄVº ªõ YÄºy Eç{º ty®ç Eç{º LNÿ œçb ºÒoç Ò{ @ ªç‹®oç
Ò{ uNÿ YÄºy œº œîÄ|, ty®ç [®çzo ªõ NÿçÁçy tzÄy Eç{º œçb œº tzÄTm
uŒÄçÌ Nÿºoz Ò{ @ œÄçºçõ ªõ tzÄVº ªõ EMÌº ÄuºÉe ªuÒÁçç uŒ®uªo œîç
Nÿºoy Ò{ Eç{º E‹® œuºÄçº Œ ¤zÁç-¢ìÿÁç, Eqoç Ìz œ{º œägoz Ò{ @ EçæTŒ
ªõ oìÁçÌy ÄwætçÄŒ osç çz uÆÄºçÞy ªÒçtzÄ ®çÞç ªõ Œæty Nzÿ Ìçs çoz Òø
ªÒçtzÄ ¤çzÄÁçç (Y¤ìoºç) Nÿy EçæTŒ ªõ ËsçœŒç Nÿºoz Òø @ Òº n®ç{Òçº Nÿçz
Vº Nzÿ tzÄy-tzÄoç Nÿy œîç, Œ{Äzù Eœ|Œ uNÿ®ç çoç Ò{ @ ªuÒÁçç®õÿ Yoìsy|,
LNÿçtÆy osç FÌy oºÒ Nÿy NìÿZ uous®çõÿ œº GœÄçÌ Nÿºoy Ò{ @ Ìì¤Ò,
Æçª, tzÄVº ªõÿ ty®ç ÁçTçoy Ò{ @ œÄçº œì»Ê ÄT| ªçÞ ‡ª| uÄu‡ uÄ‡çŒ
ªõ QçÌ »uY ŒÒy Áçzoç @ œÄçºçõ ªõ ªæÞçzœYçº, uœoçæ¤º ‡çºm, œ-oœ
Eçut ‡çuª|Nÿ EŒìÉeçŒçõ Nÿy Ÿsç ŒÒy Ò{ @
FÌ Nzÿ EÁççÄç oìºNÿº œuºÄçºçõ ªõ <<tçÄº-œyº>> Nÿy tzÄVº ªõ
YÄºy ¤ŒçNÿº ŸËsçœŒç Nÿy çoy Ò{ @ Äz ¤ç¤ç ¢ÿºyt Nzÿ ªÿçº, uTºg u.
Ä‡ç| ªõ GÌ| Áçz çoz Òø @ Äz ÒÁççÁç Nÿº ªìTç|/¤Nÿºç Nÿçboz Òø Eç{º Ÿsª
ªçæÌ-TçzËo tçÄº œyº Nÿçz Yjç®ç çoç Òø @
u¤ÌzŒ œuºÄçºçõ ªõ <<ÌyªÁçç tzÄy>> Nÿy ªç‹®oç Ò{ @ Æçty Nzÿ
EÄÌº œº u¤ÌzŒ Äºœq Ä‡îœq Ìz œyäjç ZìœçNÿº EœŒz Vº ¤çºço ÄçœÌy
Nzÿ Ìçs Áççoz Ò{ @ uÌNÿy ¤çt ªõÿ œîç Nÿy çoy Òø @ tìÁÒç, tìÁÒŒ œçb
Nzÿ Eÿqoç NìæÿNìÿ Ìz œçæÄ œgoz Ò{ Eç{º EçuÆÄç|t Áçzoz Ò{ @
4. ºçÄ{§Ä : Eç¤ì uÆÁççÁçzQ Nÿy 33 Äy œæuOÿ ËœÉb Nÿºoy Òøÿ uNÿ -
<<Èy‡îªºç:Ÿsª¤§îª§îÄçÌÄËoÞŒºzÆÄæÆz>>
Esç|oœºªçºÄæÆNÿç<<‡ìªºç>> ŸsªºççÒíEç@
E¤ìÂ ¢ÿÂ Œz EçFŒz ENÿ¤ºy (English translation by H.S.
Jaret, Revised by J. N. Sarkar) ªõ EçTz uÂQç Ò{ Nÿy ‡Œy Nÿy œçæYÄy
11 12

œyäjy Nÿç ÄçuºÆ ªÒçºçç œìbºç u¤Œç ÌæoçŒ Nÿçz ‹ª ut®z ËÄT| uÌ‡çº
T®z osç ªæuÞ®çõ Œz œÄçº (Puar) çuo Nzÿ <Eçutn® œÄçº½> ŒçªNÿ ÆîºÄyº
Nÿçz Gðºçu‡Nÿçºy YìŒNÿº Tñy œº u¤eçÂç LÄª½ œÄçº ÄæÆ EçTz ¤jç @
Eçutn®œÄçºÌzÌªÀçbuÄNÀÿªçutn®oNÿEŒzNÿºççó®z@
Eçutn® œÄçº Nÿy ÄæÆçÄÁçy : (F|ÌçœîÄ| 400 Ìz F|ÌÄy ÌŒ 583 oNÿ )
1. Eçutn®œÄçº, 2. ¤wÒªºç, 3. Euo¤ÀÖç, 4. ÌVÀçzËŒç, 5. Òzªs|,
6. T‹‡Ä|, 7. uÄNÀÿªçutn®, 8. YæüÌzŒ, 9. QºTÌzŒ, 10. uYoçºNÿçzb,
11. NÿŒNÿÌzŒ, 12. Y‹üœçÁç, 13. ªÒõüœçÁç, 14. NÿºªYæt, 15. uÄ®Yæt,
16. ªì‹œçÁç, 17. §çzœçÁç, 18. ®Yæt, 19. uoœçÁç, Eçut @
uÒ‹ty To Nzÿ uÄP®ço ÌçuÒn®Nÿçº ®ÆæNÿº ŸÌçt (1931) Œz
EœŒy ºYŒç <YæüTì›o> ŒçbNÿ Nzÿ Ÿçºæ§ ªõ <ªç{®|ÄæÆ> Eo|To œwÉe 10 œº
uÁçQç Ò{ uNÿ - <bçg Œz EœŒz ºçËsçŒ ªõ uÁçQç Ò{ uNÿ uÌ YæüTì›o Nÿy
ªÒçŒ ŸuoÉeç Nÿç Äm|Œ §çºo Nzÿ FuoÒçÌ ªõ ËÄmçúqºçõ Ìz uÁçQç Ò{, GÌ
YæüTì›o Nÿç ‹ª œæÄçº NìÿÁçÿ Nÿy ªç{®| ÆçQç ªõ ÒíEç Ò{ @ Ìæ§Ä Ò{ uNÿ uÄNÀÿª
ÿNzÿ Ìç{ ®ç NìÿZ ÄÊ| œÒÁçz ¤ ªç{®úÿ Œwœuo Nÿy ºç‡çŒy œçbÁçyœîÞ Ìz Gey
o¤ FŒ ÁççzTçõÿ Œz G¦ç{u®Œy Nÿçz Ÿ‡çŒoç ty Eç{º ®Òë œº LNÿ ŸçtzuÆNÿ
ÆçÌNÿ Nÿy TÒ ºçç Nÿy oºÒ ºÒŒz ÁçTz @> (ºçNÿªÁç œzœº¤}Nÿ
ÌæËNÿºm, 2010).
EçTz FÌ ÄæÆ ªõ Gœz‹üºç Ìz ªÒçÁçNÿtzÄ oNÿ EŒzNÿ ºçç Òí®z -
1) NwÿÉmºç G¢|ÿ Gœz‹ü, 2) Ä{uºuÌæÒtzÄ Ÿsª (uÆÄºç), 3) Ìy®NÿtzÄ
Ÿsª (Eªçz‡ÄÊ|tzÄ), 4) ÄçMœuoºçtzÄ Ÿsª (¤œ{œºç), 5) Ä{uºuÌæÒtzÄ
uûoy® (ÄÀbËÄçªy), 6) Ìy®NÿtzÄ uûoy® (ÒÊ|tzÄ), 7) ÄçNÿ½œuo uûoy® ®ç
ªìåtzÄ, 8) uÌ‹‡ìÂºçtzÄ ®ç ŒÄÆæÆçNÿ, 9) ºçç §çztzÄ Ÿsª,10)
®uÌæÒtzÄ,11) Gt®çutn®tzÄ,12) ŒºÄª|ŒtzÄ,13) ®ÆçzÄª|ŒtzÄ,14)
®Äª|ŒtzÄ,15) uÄæ†®Äª|ŒtzÄ,16) Ìì§çoÄª|ŒtzÄ,17) Eì|ŒÄª|ŒtzÄ,18)
tzÄœçÂtzÄ, 19) ®oìTç|tzÄ, 20) ®Äª|ŒtzÄ uûoy®, 21) ®uÌæÒtzÄ
13 14
owoy®,22) Eì|ŒÄª|ŒtzÄ uûoy® 23) §çztzÄ uûoy® - 24) ªÒÂNÿ tzÄ@
Gt®œîº ŸÆuËo ªõ Òª œçoz Ò{ uNÿ “When Bhoja’s son Jayachand
(Jayasimha)’s reign was ended, none of the Powar caste found worth to
succeed. Then Jitpal of landlord family of the Powar caste was elected
to the throne.” (§yÂÌç- Gt®œìº ŸÆuËo LuœTÀçu¢ÿEç Fæug®ç, Qæg-1, œwÉe -
236)
R. V. Russel and Hiralal Œz EœŒy uÄP®ço ºYŒç Caste and Tribes
of the C.P. India (Part -II, Vol. IV, 1916 ) pp 330-351. ªõ ¤{ŒTæTç Vçby Nzÿ
œÄçºçõ Nzÿ uÄÊ® ªõ Äm|Œ ªõ ªçÂÄç ªõ œÄçºçõ Nÿç ÆçÌŒ ËœÉb uNÿ®ç Òø -
“The Kings of Malwa or Ujjain who reigned at Dhar and flourished from
the ninth to the twelfth centuries were of the Panwar clan. The seventh
and ninth kings of this dynasty rendered it famous. “Raja Munja, the
seventh king (974-995), renowned for his learning and eloquence, was
not only a patron of poets, but was himself a poet of no small reputation,
the anthologies including various works from his pen. He penetrated in a
career of conquest as far as the Godavari, but was finally defeated and
executed there by the Chalukya king. His nephew, the famous Bhoja,
ascended the throne of Dhara aboutA.D. 1018 and reigned gloriously for
more than forty years. Like his uncle he cultivated with equal assiduity the
arts of peace and war. Though his fights with neighbouring powers,
including one of the Muhammadan armies of Mahmud of Ghazni, are
now forgotten, his fame as an enlightened patron of learning and a
‘skilled author remains undimmed, and his name has become proverbial
as that of the model king according to the Hindu standard. Works on
astronomy, architecture, the art of poetry and other subjects are
attributed to him. About A.D. 1060 Bhoja was attacked and defeated by
the confederate kings of Gujarat and Chedi, and the Panwar Kingdom
was reduced to a petty local dynasty until the thirteenth century.”
œÄçºçõ Nzÿ §çb ºçËsçŒ Ìz ¤{ŒTæTç Ä‡ç| qzÞ ªõ ¤ §y EçNÿº Vºçõ
ªõ ŸÄzÆ Nÿºoz Ò{ o¤ œÒçgy EçÄç ªõ uŒ©ŒçæuNÿo Tyo Tçoz Òø -
Nÿuº ¤‹tŒ ÌìQ Nzÿ ÌtŒ, Tç{ºyŒ‹t TŒzÌ @
Nÿsîå ÌìÌ œìåÃÄçº NìÿÂ, ¤º tz ¤ìuò u¤ÌzÌ @@1@@
ªçÂÄ ‡ºŒy ªçæÒ, ‡çº ŒTº º‡çŒy @
¤yº oQo œìåÄçº, Nÿyºo TtzÄ NÿÒçŒy @@2@@
uÄNÀÿªÌç Œº¤yº, ŒTº G[zum ªõ Œçªy @
ªì‹ E¿ Œwœ §çz, Yoìt|Ì-uÄùç rçŒy @@3@@
‹ª uÂ®çz §ºoºy Æç, tzÌ §®çõ Yóå tlg @

Tì¿ TçzºQ uÌº Nÿº ‡¶®çz, Eªº Œçª EQæg @@4@@
œwáÄy eçÄy G[zumœìº, ‡ºç eçuÄ Täj ‡çº @
NìÿÂ Ämì| œî¿ ºç® Nÿçz, œìÒªy ¤ägç œìåÄçº @@5@@
Eo: œÄçºçõ Nzÿ utÁççõ ªõ œyäjy-tº-œyäjy ®Ò ‡çºŒç twj ÒíF| Ò{ uNÿ Äz
ªçÁçÄçu‡Æ œæÄçº quÞ®çzæ Nzÿ ÄæÆ Ò{ @
5. ËsçŒçæoºm LÄª½ uÄËoçº : §ægçºç - ¤çÁççVçb uÁçç TzubEº ªõ ®Ò
Eætç ut®ç T®ç Òø uNÿ, ¤ ªçÁçÄç Nzÿ œÄçº ŒwœuoEçõ Nÿç FÌ qzÞ œº
LNÿçu‡Nÿçº sç o¤ ¤çºÄy Æoç£ty ªõ Æç®t œÄçº ŒÌªìtç® ªçÁçÄç Ìz FÌ
ŸtzÆ ªõÿ Eç®ç Òçz @ FŒ TzubEºçõŒz EçTz EæuNÿo uNÿ®ç Ò{ uNÿ œÄçº ÁççzT EœŒz
Œzoç <<uªÞÌzŒ>> Nzÿ ŒzownÄ ªõÿ G¦ç{Œ œº ÆÒç¤ìuñŒ Tçzºy Nzÿ EçNÀÿªm LÄª½
Áçîbœçb Nzÿ œuºmçª ËÄ¿œ F|.Ì. 1190 ªõÿ FÌ ŸtzÆ ªõ Eç®z Òçz @ ºÌzÁç ªçŒoz
Ò{ uNÿ œÄçºçõ Nÿç œÒÁçç ËsçŒçæoºm ¤ GŒNzÿ ªçÁçÄç Nzÿ ºççEçõ ÿNzÿ Ìª®
(§çz Ÿsª Ìz §çz uûoy®) S®çºÄy-¤çºÄy Ìty ªõÿ ÒíEç ÒçzTç Eç{º tìÌºç
ËsçŒçæoºm ªçÁçÄç œº œÄçºçõÿ Nÿç ÌçªÀç[® Nzÿ œoŒ (F|.Ì. 1305) Nzÿ ¤çt ÒíEç
Òçz @ NwÿNÿ (<<b~çF|£Ì L‹g NÿçËb½Ì Eç}¢ÿ ty Œç}s|-ÄzËbŒ| ŸçuÃÒæÌzÌ L‹g Eçø‡
(F.1896)>>) ªçŒoz Ò{ uNÿ œÄçº ºçœîo, ¤ Eç{ºæTz¤ Œz ªçÁçÄç œº EçNÀÿªm
uNÿ®ç Eç{º GÌNzÿ Ìºtçºçõÿ Œz ‡çº Ä G¦ç{Œ ªõ Áçîbœçb ªYçF|, o¤ œÄçº ÄÒçæÌz
FÌ ŸtzÆ ªõ Eç®z Òçz (¤{oìÁç uÁçç TzubEº, 1908) @ FÌy ÈwæQÁçç ªõ EçTz
¤äãjoz Òí®z §ægçºç uÁçç TzubEº (F.1979, œwÉe 714) œº Òª ®Ò uÄÄºm œçoz
Òø uNÿ LNÿ œÄçº ºçœîo Ìºtçº ªçÁçÄç Ìz Tçõgºçç ¤Po ¤ìÁçæt Nzÿ EçÈ® ªõ
F.Ì. 1700 ªõ Eç®ç Eç{º GÌŒz GÌz 200 E¾ç ¢ÿç{ Nÿç Œç®Nÿ ¤Œç®ç @ FÌy
TzubEº ªõ tzÄTg Nzÿ ºçç ûçºç ÌçNÿçzÁçy Ìªyœ ªÒçTçæÄ osç EçªTçæÄ Ìªyœ
¤ägt Nÿy ªëtçºy œÄçºçõ Nÿçz ¤ÒçÁç NÿºŒz Nÿç GÁÁçzQ Ò{ (œw. 730). Eo: Òªçºz
ÌçªŒz EuŒu³çooç Nÿy uËsuo Ò{, ªîÁç ŸÅŒ EuŒum|o Ò{ uNÿ œÄçº ªçÁçÄç Ìz FÌ
ŸtzÆ ªõ ËsçŒçæouºo Nÿ¤ Òì®z ÒçõTz?
Eç‡ìuŒNÿ FuoÒçÌNÿçºçõÿ Nzÿ EŒìÌçº ªçÁçÄç œº œÄçº ºççEçõÿ Œz
F.Ì. 812 Ìz 1305 Nzÿ Áç©¤z NÿçÁç oNÿ ÆçÌŒ uNÿ®ç @ FÌNzÿ œ³çço Nÿºy¤
500 ÄÊçzúoNÿ ªìTÁç ÆçÌNÿçõ Œz ºç[® uNÿ®ç @ Tçzºy Eç{º uQÁçy ÌìÁoçŒçõ Nzÿ
¤çt utÁÁçy Nzÿ ªìTÁç ÌªÀçb ENÿ¤º Ìz ÁçzNÿº Eç{ºæTz¤ Nÿy ªçÁçÄç œº ºçÌðç
ºÒy Eç{º F.Ì. 1727-1732 ªõÿ u¢ÿº ªºçeç œÄçºçõ Œz ªçÁçÄç Nÿç uÌæÒçÌŒ
Nÿçu¤ uNÿ®ç @
Eç{ºæTz¤ Œz Nÿºy¤ 50 ÄÊ| (F|.Ì.1658 - 1707) ºç[® uNÿ®ç@ ÄÒ
Nÿcº FËÁççª - œºËo sç @ GÌŒz Ìªuœ|o, ªçæguÁçNÿ uÒætî ºçç, Ìì¤ztçº,
ÌzŒçu‡Nÿçºy, ªçÁçTìçº, ªëtçº, çTyºtçº osç Ìçªç‹® Œoç œº EœŒz
ìÁªçõ Nÿç NÿÒº äjç ut®ç@ gç}. tyŒçŒçs Äªç| Œz EœŒy ºYŒç <<ª†®NÿçÁçyŒ §çºo>>
ªõ Eç{ºæTz¤ Nzÿ En®çYçºçõ Nÿç ¤ägç Òy ÌbyNÿ uÄÄºm ut®ç Ò{ @ GŒNzÿ EŒìÌçº
Eç{ºæTz¤ Œz uÒætîEçõÿNÿçz FËÁççª ‡ª| EœŒçŒz Òzoî ª¤îº Òy ŒÒy, ÒÁççNÿçŒ Nÿº
ut®ç sç @ GÌŒz (1) FËÁççª Nzÿ ŸYçº ŸÌçº Nzÿ uÁç®z uÒætîEçõÿ œº u®ç Nÿº
ÁçTç®ç; (2) FËÁççª ËÄyNÿçº Œ NÿºŒz œº uÒætîEçõ Nÿçz ÌzŒç Eç{º ŸÆçÌuŒNÿ
EçzÒtçõ Ìz Òbç®ç Eç{º ‡ª| œuºÄuo|o ÁççzTçõ Nÿçz ut®ç; (3) FËÁççª ËÄyNÿçº Œ
NÿºŒz œº uÒætîEçõ Nÿy ªçÁçTìçºy, ªëtçºy ÌŒtz uZŒy Eç{º uÒætî Ìz ªìÌÁçªçŒ
¤Œz ÁççzTçõ Nÿy œìºËNwÿo ÿNÿy; (4) ‡ªçúoº Nÿy EçT ªõ ºçœîo ¤Òçtìºçõ Nÿç ¤zºÒª
NÿnÁç uNÿ®ç; (5) uÒætî ¤uËoEçõ Nÿy Áçîb-œçb Eçª¤ço sy; (6) uÒætîEçõ Nÿçz
ªìÌÁçªçŒçõ Nÿy Eœzqç Eu‡Nÿ YìæTy Nÿº tzŒç Òçzoç sç; (7) utÄçÁçy œº ºçzÆŒy,
ŒÄºçÞy ªõ ÁçÌz Eç{º ÒçzÁçy œº ºæT QzÁçŒz œº ¤æty gçÁçy sy osç GÁÁçæVŒ
NÿºŒzÄçÁççõ œº Òçus®çõ Ìz G‹Òz Ìºz Eçª NìÿYÁç ut®ç çoç sç; (8) GÌŒz uÌQçõÿ
Nzÿ Tì¿ûçºz osç uÒætîEçõÿNzÿ ªæutºçõÿ Nÿçz †ÄËo Nÿº ut®z sz; (9) FoŒçÒy ŒÒy oçz
uÌQ ‡ª|Tì», oz ¤Òçtìº Eç{º çbçõ Nzÿ ªìÿuQ®ç ºççºçª Nÿy Òn®ç NÿºÄç ty
T®y sy osç (10) NÿF| ºçœîo Ìºtçºçõÿ Nÿçz tyÄçºçõ ªõ YìŒÄç (t¤ç) Nÿº ªçº gçÁçç
T®ç sç @
ªçÁçÄç ªõ œÄçº çuo Nÿç ¤çÒíÁ® sç @ TçæÄ Nzÿ TçæÄ œÄçºçõ Ìz §ºz Òí®z sz @
GŒNÿy GÌ NÿçÁç Nzÿ EŒì»œ ÌçªçuNÿ Ã®ÄËsç, EçYçº ÌæuÒoç Ä Ììºqç
LNÿÌçs ºÒNÿº Òy ¢ÿÁçy§îo Òçz ÌNÿoy sy @ ¤ Nÿ§y LNÿ qzÞ ªõ ºÒŒç ªìuÅNÿÁç
Òçz ç® oçz œîºy çuo ®ç TçæÄ Nzÿ TçæÄ tìÌºz qzÞ ªõÿ œÁçç®Œ Nÿº çoz sz @
Eç{ºæTz¤ Nÿy tªŒNÿçºy Œyuo®çõ Ìz oæT EçNÿº NÿF| quÞ® çuo®çõ Œz ªçÁçÄç Ìz
E‹® qzÞçõ ªõ œÁçç®Œ uNÿ®ç sç (‡çº uÁçç TzubEº) GŒ ªõ œÄçº §y sz @

œÄçºçõ Nÿç LNÿ ÌªìÒ ‡çº ®ç tuqm ªçÁçÄç Ìz tPQŒ Nzÿ ªºçeç ºç[®
Nzÿ ZÞœuo uÆÄçy Nzÿ EçÈ® ªõÿ (F|.Ì. 1664-1680) Ìºtçº Ìç¤ìuÌæÒ Nzÿ
ŒzownÄ ªõÿ Ÿsª EÒªtŒTº uÁçz Nzÿ Ììœz TÀçª Nÿy Täjy ªõã EçNÿº ¤Ìç @ ¤çt ªõ
GŒNzÿ ÄæÆ ªºçeç ÆçÌŒ Nzÿ Ëoæ§ ¤Œ T®z @ ªºçeçõÿ Œz ªçÁçÄç ªìTÁççõ Ìz yoŒz
œº 3-12-1722 osç ¤çt ªõ F.Ì. 1727 ªõ GtçzyºçÄ œÄçº Nÿçz ªçÁçÄç Nÿç
Ìì¤ztçº uŒ®ìOÿ uNÿ®ç @ ot½œ³çço 27 ìÁççF| 1732 ªõ EçŒætºçÄ œÄçº Nÿçz ‡çº
Eç{º oìNÿçzyºçÄ œÄçº Nÿçz tzÄçÌ Nÿy ºç-Tñy Ìçøœ ty TF| (NÿÄYçpz Nwÿo <<œÄçº
uÄ®>>) @ GÌy oºÒ NÿçzF| œæç¤, Òuº®çmç, uÒªçYÁç, GðºŸtzÆ, GðºçæYÁç oçz
NÿçzF| ¤æTçÁç, u¤Òçº, Tìºço ®ç ª†®ŸtzÆ Nzÿ E‹® ŸtzÆçõ ªõÿ YÁçz T®z @
œÄçºçõãNÿçLNÿ¤ägçtÁçªçÁçÄçÌzonNÿçÁçyŒTçõgÄçŒçQçÌNÿº
tzÄTäj Tçõgy ºç[® çz ¤{oìÁç, uZætÄçgç, Ä‡ç|, ŒçTœìº, §ægçºç, ¤çÁççVçb uÌÄŒy
Äo|ªçŒ uÁççõ Nzÿ qzÞ ªõ sç, ÄÒç Eç œÒíåYç @ ®Ò N{ÿÌz ÒíEç FÌNÿç EŒìªçŒ
uŒ©ŒçæuNÿo onNÿçÁçyŒ VbŒçNÀÿª ÿÌz ÁçTç®ç ç ÌNÿoç Ò{ @
Eç{ºæTz¤ Nzÿ NÿçÁç ªõÿ tzÄTäj (TçõgÄçŒç) Nzÿ ºçç ¤Po ¤ìÁçætÆçÒ sz @
G‹ÒçõŒz Eç{ºæTz¤ Ìz Ìæu‡ Nÿy Eç{º ª¤îºŒ ªìËÁçyª ‡ª| ‡çºŒ Nÿº F.Ì.
1686 Ìz 1706 oNÿ FÌ ŸtzÆ œº ºç uNÿ®ç@ uNÿ‹oì FÌ ºç[® Nÿy t®Œy®
Eçus|Nÿ uËsuo ÒçzŒz Nzÿ Nÿçºm ÄÒ uŒ‡ç|uºo ºçËÄ Nÿç §ìToçŒ utÁÁçy ÌºNÿçº
Nÿçz uŒ‡ç|uºo Ìª®œº NÿºŒz ªõ EÌªs| ºÒoç sç @ œÒÁçzÒy GÌNzÿ Òçsy, Vçzgz
Eç{º QçŒç Eç{ºæTz¤ Nzÿ ÌìÁoçŒçõ Œz ›o Nÿº uÁç®ç sç @ Eç{ºæTz¤ Œz ¤Po Nzÿ
FËÁççª ‡ª| ‡çºŒ NÿºŒz œº ÆæNÿç Nÿy Eç{º GÌz tzÄTäj Nÿy ºçTñy Ìz F|.Ì.
1691 ªõ œtX®ìo uNÿ®ç @ GÌNzÿ ËsçŒ œº FËÁççª ‡çºŒ NÿºŒzÄçÁçz Yçætç Nzÿ
Tçõg ŒºzÆ utŒNÿº Eç{º ¤çt ªõ GÌz §y ÒbçNÿº NÿçŒuÌæÒ Nÿçz tzÄTäj Nzÿ
uÌæÒçÌŒœº uÄºçªçŒ uNÿ®ç @
¤Po Nÿçz ®Ò Nÿtçuœ ÌÒŒ Œ ÒíEç @ ÄÒ ÁçìNÿoz-Zìœoz ªçÁçÄç œÒíåYç
Eç{º EœtËs œÄçº Eç{º E‹® ºçœîo Ìºtçºçõ Ìz uªÁçç @ Ìºtçºçõ Nzÿ TÀçªçõÿ ªõ
uÄÈçª Áçz ºÒz Ì{uŒNÿçõ Nÿçz Ìçs ÁçzNÿº TçõgÄçŒç EçŒz, Eç{ºæTz¤ Nzÿ YæTìÁç Ìz
tzÄTäj ºç[® ËÄoæÞ NÿºŒz Eç{º ‡Œtç{Áço Nzÿ Ìçs LzÆçõ-Eçºçª Nÿy Ììºuqo
uætTy yŒz Nÿy Æo| ºQy @ EçœÌ ªõ Ìæu‡ Nÿº ÄÒ 3700 Ì{uŒNÿçõ Nÿy Òçsy,
Vçzgz Eç{º œ{tÁç ÌzŒçtÁççõ Nzÿ Nìÿbìæ¤ Nÿu¤Áççõÿ Nzÿ Ìçs ªçÁçÄç Ìz TçõgÄçŒç Eç®ç
Eç{º ªçY| 1701 ªõ tzÄTäj Ìz Eç{ºæTz¤ Nzÿ ªçæguÁçNÿ ºçç Nÿçz §TçNÿº EœŒç
ºç[® œìŒËsç|uœo uNÿ®ç (§ægçºç uÁçç TzubEº, 1908) @ EçuÒËoz-EçuÒËoz
Eç{ºæTz¤ Nÿç ºç[® œoŒ Nÿy Eçzº ç ºÒç sç @ ¤Po Œz ªç{Nÿç œçNÿº QzgÁçç, Yçætç
Eç{º uÌÄŒy Nÿy ªìËÁçyª ÌÁoŒoz §y ¤Òçtìº ÌzŒç Nzÿ tªœº EœŒz ºç[® ªõ uªÁçç
ty @
uÁçç TzubEº, NwÿNÿ osç ºÌzÁç Eçut Nzÿ TÀæs ¤oçoz Ò{ uNÿ œÄçºçõÿ Nÿç
LNÿ tÁç ¤{oìÁç Ìªyœ <<§çzØºTäj>> osç tìÌºç tÁç ŒçTœìº-ºçªbzNÿ Ìªyœ
ŒTº‡Œ Nzÿ uNÿÁççõÿ ªõ ¿NÿÄç®ç T®ç sç @ FÌNÿç Ÿªçm Òªçºz §çbçõ ûçºç ÌæTÀuÒo
ÄæÆçÄuÁç ®ìOÿ œçzus®çå §y tzoy Òø @ ¤çt ªõ G‹Òz uÄu§‘ç ËsÁççõ Nzÿ uÿNÿÁççz ªõ
ËsçŒçæouºo uNÿ®ç T®ç @ FŒ œçzus®çõ Ìz tìÌºç ªÒnÄœîm| oá® ®Ò GçTº Òçzoç Òø
uNÿ çz œÄçº tÁç œu³çª ªçÁçÄç - Tìºço-ºçËsçŒ ÌyªçÄoy| GªºNÿçzb, bçzNÿ,
G¦ç{Œ, NÿçŒÄçº, Ìz Eç®ç GÌz ŒTº‡Œ osç çz œîÄ| ªçÁçÄç qzÞ, Ìççœîº,
ÌìçÁçœîº, Eçut Ìz Eç®ç GÌz §çzØºTäg uNÿÁççõÿ ªõ eÒºç®ç T®ç sç@
Eç{ºæTz¤ ºç[®NÿçÁç Nÿç Eæuoª tç{º Eç{º tzÄTäj Nzÿ ¤Po¤ìÁçæt Nÿç Ìðç
ÌæVÊ| F.Ì.1680-1700 Nzÿ EçÌœçÌ Nÿç NÿçÁç Ò{ Eç{º uoŒy §y ÄæÆçÄuÁçEçõÿ
Nÿç ÒªŒz E†®®Œ uNÿ®ç GŒNzÿ EŒìÌçº GÌ NÿçÁç Ìz Äo|ªçŒ oNÿ 16-17 œyäjy®çæ
Òçzoy Ò{, çz uŒ®ªçŒìÌçº 16 X 20 = 320 ®ç 17 X 20 =340 LzÌz 320-
340 ÄÊ| œîÄ| (F|ÌÄy ÌŒ 1670-1700) œÄçº ªçÁçÄç Ìz ŒTº‡Œ osç §çzºTäj
Eç®z FÌ Œoyz œº œÒåìYoz Òø@ <<quÞ® œÄçº FuoÒçÌ LÄª½ ÌæËNwÿuo (2006)
¤{oìÁç>> Nÿy ÌçªçuNÿ œuÞNÿç Nzÿ EŒìÌçº ¤çzÄçgz osç E‹® œÄçº œuºÄçº
F.Ì.1677 ªõ ÆìçÁçœìº Ìz ¤{oìÁç uÁçõ ªõ ËsçŒçæouºo Òí®z LzÌç Äm|Œ uNÿ®ç T®ç
Òø çz Òªçºz EŒìªçŒ Nÿç Ìªs|Œ Nÿºoç Òø @ ¤{oìÁç uÁçç Tzub®º uNÿ Ÿsª
ÌæËNÿºm ªõ §y œÄçºçõ ûçºç ªçÁçÄç Ìz ¤{oìÁç uÁçz ªõ ËsçŒçæoºm Eç{ºæTz¤ Nzÿ
NÿçÁç ªõ ¤oç®ç T®ç Ò{@ {Ìz gì¤oz Nÿçz uoŒNzÿ Nÿç ÌÒçºç uªÁçç oçz ÄÒ oº çoç Ò{
Ä{ÌzÒy œÄçº ¤Po ¤ìÁçæt Nÿç ÌÒçºç ÁçzNÿº ªçÁçÄç Ìz ®Òçæ QìÆÒçÁç uætTy Nÿy
YçÒ ªõÿ Eç®z @ 320-330 ÄÊ| œîÄ| tçzŒçõ uNÿÁçz tzÄTäj Nzÿ ºçç Nzÿ Eçu‡Œ sz FÌNÿç
eçzÌ Ÿªçm uªÁçoç Ò{ @ u¤ÀubÆNÿçÁçyŒ ÌçuÒn® ªõ §y Òª œçoz Ò{ uNÿ Òªçºz œìºQçõ

Œz Ÿsª ŒTº‡Œ (¤{ŒTæTç oby® œÄçº) Eç{º §çzºTäj (Ä‡ç| oby® œÄçº) uNÿÁççõ
ªõ EçÈ® ÁçzŒz Nÿy ¤ço ªìQuºo Nÿy Ò{, YçÒz Äz uÁçç TzubEº Òçz ®ç NwÿNÿ ®ç
ºÌzÁç Nzÿ TÀæs @
Ÿçº©§ ªõ ®z ÁççzT LNÿ uNÿÁçz Ìz E‹® uNÿÁçz ªõ çoz ºÒz @ §çbçõ Nÿy
œçzus®çõ Nzÿ EÿŒìÌçº ŒTº‡Œ Ìz ÌçŒTäjy, Ìçøtäg, E©¤çTj, ŒçTœìº, §ægçºç,
ÁççÁçTäjy, ŸoçœTäj, YçætçTäj, ºçTäj, çªTäj, tzÄTäj, §ç{ºTäj (ºçªœç®Áçy)
Eçut Tçõãg ºç[® Nzÿ uÄu§‘ç uNÿÁççõ ªõÿ ËsçŒçæouºo Òçzoz ºÒz@
FŒ œçzus®çõ Ìz œoç YÁçoç Ò{ uNÿ œÄçº œuºÄçº çz ªçÁçÄç Ìz TçõgÄçŒç
Eç®z Äz ÄÒçæ ŸËsçuœo Täãjy Nzÿ ºçÄæÆ ®ç TÀçªçõÿ Nzÿ ŸªìQ sz, çTyºtçº sz Eç{º
ÌzŒçŒç®Nÿ sz @ GtçÒºm Nzÿ oç{º œº - utTœçÁçuÌæÒ u¤ÌzŒ, G¦ç{Œ Nzÿ u¤ÌT
Täjy, ªçzoyŸÌçtuÌæÒ eçNîÿº, eçNÿºTäj (GªºNÿçzb), (Äo|ªçŒ uÌæ‡ œçNÿyËoçŒ)
ÌìªzºuÌæÒ ¤VzÁçz, EYÁçTäãj (ªçHæb Eç¤î Ìªyœ) oçzªºuÌæÒ bõ§ºz, bçzNÿ Nÿy
NÿçŒTäjy (Äo|ªçŒ NÿçŒÄçºç Tìºço), NæÿTŒuÌæÒ œbÁçz, œçbŒTäjy (Tìºço),
uÄ®ÌzŒ oìºNÿº, GªºNÿçzbTäjy, Nzÿ Ìì¤ztçº sz @ FÌy oºÒ uÆÄŒçs
œbÁçz/ÄgNÿº, SÄçuÁç®º ªõÿ Ìì¤ztçº sz@ GÌ Ìª® SÄçuÁç®º ªçÁçÄç ºç[® Nzÿ
EæoT|o sç @
¤Po ¤ìÁçæt ÆÒç osç Yçåt ÌìÁoçŒ Nzÿ EçÈ® ªõÿ EçŒz Nzÿ ¤çt Œçzy
œbÁçz tzÄTäj, uÆÄºçª œçº‡y ŒTº‡Œ, ‡yºuÌæÒ u¤ÌzŒ Ìçøtäg, §îœuÌæÒ
ºÒçæTgçÁçz §ægçºç osç ªçzoyŸÌçtuÌæÒ eçNîÿº E©¤çTäj, Nzÿ uNÿÁçztçº sz @ FÌy
oºÒ Tmçy œbÁçz, ÌìªzºuÌæÒ ¤VzÁçz, Œçzy œbÁçz osç ªçzoyŸÌçtuÌæÒ eçNîÿº
Eçut Nÿç ÌzŒçŒç®Nÿ Nÿç ÒçzŒç FŒ œçzus®çõ Ìz œoç YÁçoç Ò{ @ ÒªŒz NzÿÄÁç tÌ-
¤çºç Òy ÄæÆÄwqçõ Nÿç E†®®Œ uNÿ®ç Ò{ @ Eç{º §y Òªçºz œìºQz ÌzŒçŒç®Nÿ osç
¢ÿç{ ªõ GåYz EçzÒtçõ œº ºÒz ÒçõTz @ NÿF| œÄçº œuºÄçºçõ Œz Eç §y EœŒy œìÅo{Œy
ÆËÞçõ - oÁçÄçº, jçÁç, §çÁçz Eçut Ìut®çõ Ìz Ì©§çÁçz Òí®z Òøÿ @ Òªçºz Ÿn®q
EÄÁççzNÿŒ Nzÿ EŒìÌçº Èy. ®ÆÄæoºçÄ tzÆªìQ (oìªÌº) Nzÿ œçÌ Nÿy oÁçÄçº œº
oyŒ ÌìÄm| u¤æut®çå (Ëbçº) ägy ÒíF| Ò{ osç Èy TçŒŒ eçNîÿº (ªÁçœîºy, uoºçzägç)
Nzÿ œçÌ Nÿy oÁçÄçº œº LNÿ ÌìÄm| u¤æty ª†® ªõ osç œçæY œçæY ºç{›® u¤æut®çå tçzŒçõ
Eçzº äãgy ÒíF| Òø çz uÄÆzÊrçõ Nzÿ EŒìÌçº ®ìòçõ Nzÿ uÄ®çõ Nÿy uŒÆçŒy Ò{ @ §çbçõ
Nÿy œçzus®çõ Ìz ®Ò ËœÉb Òçzoç Ò{ uNÿ Òº œuºÄçº ªõ ®ìò ªõ œçºæTo Äyºœì»Ê sz @
œçzus®çõ Ìz LNÿ ¤Òìo Òy ªÒnÄœîm| oá® ÌçªŒz Eç®ç uNÿ Äo|ªçŒ Nîÿº
(GœŒçª/ ÌºŒzª) œÄçº ‡çº Ìz Òy Eç®z @ GŒªõ NÿçÁç œuºÄo|Œ EŒì»œ ¤tÁç
uŒu³ço oç{º œº ÒíEç Ò{, {Ìz - eçNÿº, e²ÿº, eçNîÿº, eçNÿºz, Eç{º oçzªº, oæÄº,
bõ§uº®ç, bõ§¶®ç, bõ§ºz @ ºçÒçæTgçÁçz ºçæTTäj - ºçeçzäägç (Eç¤î YæüçÄoy Ìªyœ)
uNÿÁçz Nzÿ ÒçzŒz Nzÿ Nÿçºm G‹Òõÿ Ÿsª ºçæTTjÄçÁçz osç ¤çt ªõ ºçæTTäjz, ºçæTTägz,
ºçÒæTägçÁçz NÿÒŒz ÁçTz @ uNÿ‹oì ºÌzÁç Nÿç uÌòçæo uNÿ <<œÄçº ªçÁçÄç Ìz ®Òçæ u¤Œç
uËÞ®ç} uÁç®z Eç®z Eç{º FÌ ŸtzÆ Nÿy uÄ‡Äç ªuÒÁççEçõ Ìz uÄÄçÒ Nÿº GŒNzÿ Nîÿº
EœŒç®z Eç{º G‹Òz TçzÞ {Ìz ªçŒNÿº Æçut®çå çzgy Eç{º œuºmçª ËÄ¿œ LNÿ ŒF|
çuo Nÿç Gt® ÒíEç @>> ®Ò uŒºç‡çº osç ¤zÄç¤tçº LÄª½ oá®uÒŒ ÄOÿÃ® Ò{ @
ªºçeçõ Nÿy ÌzŒç ¤ œçŒyœo ®ìò NÿºŒz T®y sy o¤ Ì{uŒNÿçõ Œz EœŒz Ìçs EœŒz
EœŒz œuºÄçº uÁç®z sz LzÌç ËœÉb GÁÁçzQ ªºçeç FuoÒçÌ ªõ uªÁçoç Ò{ @ Eo:
œÄçºçõ Œz §y ªçÁçÄç Ìz TçõgÄçŒç ËsçŒçæoºm Nzÿ Ìª® Ìçs ªõ EœŒz œuºÄçº Áçç®z
ÒçõTz @ uÒætî ‡ª| ŸmçÁçy Nzÿ EŒìÌçº Ì§y çuo®çõÿ ªõ œìÞ œ{owNÿ œq Nÿç Nîÿº
ÿEœŒçoç Ò{ Œ uNÿ ªçowœq Nÿç! œçzus®çõÿ Ìz Ÿç›o Eç‡çºçõ œº Òª NÿÒ ÌNÿoz Ò{ uNÿ
<<Mixed blood>> ®Ò ªçÞ GŒNÿy QçzQÁçy EÄ‡çºŒç Ò{ Eç{º œçzus®çõ Œz G‹Òz
œìºyoºÒQçuºuNÿ®çÒ{@œÄçºçõÿŒzªçÁçÄçÌzÒyEœŒzNîÿºÁçç®zEç{º
Ìª®çŒìÌçº Äz ËsçŒy® §çÊç EŒì¿œ ¤tÁçoz T®z @ LNÿ Ÿªçº (œÄçº) çuo çz
Þzoç®ìT Ìz YÁçy Eç ºÒy Ò{, E‹® çuo®çõ Nzÿ ÌªçŒ GÌNÿç EŒzNÿ ÆçQçEçõÿ ªõ
uÄ§çŒ ÒçzŒç {Ìy ÌªçÆçuËÞ®çõ Nÿy twuÉb ªõ ªçÞ ÌÄ|Ìçªç‹® ªçŒÄ Ìªç
ÌæËNwÿuo Nÿy ŸuNÀÿ®ç Òø @ FÌ oºÒ Nÿy uÄu§‘çoç ªºçeç œÄçºçõ ªõ §y uªÁçoy Ò{ @ Äz
ªºçeçõÿ Nzÿ 96 NìÿÁççz ªõ Ìz LNÿ ÒçzŒz Nzÿ ¤çÄît GŒªõ œYçÌ-EfçÄŒ Nîÿº (ÌºŒzª)
Ò{@
¤ç¤ìÁççÁç §çb Nÿy œçzus®çõÿ Nzÿ EŒìÌçº ¤{ŒTæTç oby® œÄçºçõÿNzÿ 36
Nîÿºçõÿ ªõ Ìz NzÿÄÁç 32 Òy FÌ ŸtzÆ ªõ ªçÁçÄç Ìz Eç®z @ ºæÒçg, ºŒtyÄç, ¢ÿºyt
Eç{º ºÒªo FŒ NìÿÁççõÿNÿy ÄæÆçÄuÁç®çå œçzus®çõ ªõ ŒÒy œç®y çoy @ GÌy oºÒ §çb
Èy ªtŒuÌæÒ G¢|ÿ Gt®uÌæÒ ¤ägÄçy Nzÿ EŒìÌçº Ä‡ç| oby® œÄçºçõÿ Nzÿ NzÿÄÁç 72
NìÿÁç Òy FÌ qzÞ ªõ ËsçŒçæouºo Òí®z Òø@
œÄçº ªçÁçÄç ªõ §y Gðª Ì{uŒNÿ Nzÿ ÌçsçzÌçs uŒœîŒ NwÿÊNÿ ÒçzŒz Nÿy
¤Po ¤ìÁçæt Nÿçz EXZy çŒNÿçºy ºÒy ÒçzTy @ GÌŒz Eç{ºæTz¤ ºç[® Nzÿ EËo Nzÿ

ºçmç eçNÿìº œçº‡y ¤VÁz çz ÄgNÿº-œbÁçz ¤çEz çä gz
YætŒœìº ªÁçœºì y eçŒzTçæÄ œëgNÿz œçº çª oìNìæÿ¤ Yætçzºç ªìÁçoçF|
(ÄçºçuÌÄŒy) (uoºçzgç) (uoºçzgç) (uoºçzgç) (Yæüœìº) (¤{oìÁç)
ªçÁçÄç eçNÿºTjä œçºQTjä EYÁçTj Tç®Tjä Ìççœºî
â â â â â â
ŒTº‡Œ ŒTº‡Œ ŒTº‡Œ ŒTº‡Œ tÄz Tjä §çºz Tjä
- - - - uÆÄŒçsuÌæÒ NzÿÁçŒtzÄ
- - - - Eæoçy YçYNÿtzÄ
- - - ÌÒtÄz ÆNæ ÿ¿ ozºçÄ
- ªçzoyŸÌçtuÌæÒ uNÿÆçzºuÌæÒ ÌìªzºuÌæÒ ŒçTçz {ouÌæÒ
- Ìªì ºz ÌŒz uÆÄºçª §yNÿî ºç œçgæ ºî Tæ ºnŒuÌæÒ
- §çÁz çç Ìç¤ç §yªºç ºçVçz ‡ºuÌæÒ
- NÿçÁz ç¤ç ÌçH ®Æºç œçgæ ºì Tæ Nÿz ÒºuÌÒæ
Qçªî oçŒç ŒçŒç ¢ÿ{tç Tmç ÁçQªŒ
Æ§æ î Ìoæ ç Œ¿ Tçtæz ç ‡ìæ‡ç çŒî
tzH TŒç ŒzÄº ÁçQç TTæ ç §çÄy
ŒzH ºçªç ÁççÁçî ÌçÄç Òº¤ç Œç‹Òî
¤Nÿçºçª Œç¿ Tçgõ î ¢ÿNÿyº Nÿz Æçºz çÄ Nÿç¿
ªÆæì y uÁçTæ ç tçy E¤æ º §çzºç §ñî
ÁççÁçç uNÿÌŒÁççÁç oÁì çÌyºçª ŒNÿbî ®zÆçzºçÄ ªÁÁçî
uYÞÌzŒ tÁì çyYtæ Feç¤z ç TTæ çºçª ÆNæ ÿººçÄ Nÿì ÌŒç
§çzuÌæÒ TçŒŒ gçzªçy tzH§çH §çÁçYæü Nÿ‹Ò®{ çÁççÁç
ÆçtÁ|ì ç ºçªuNÿÆçºz Ÿªz uÌTæ ÌtçŒtæ uÒªçÆæ ì Yüæ ÆQz º
E.NÿÀ . u¤ÌŒz ºçÒçTæ gçÁçz Nÿbºz œbÁçz oºì Nÿº bÿõ §ºz
TçÀ ª ªçzÒ¤ºç| ¤pt uoºQzgy œçÁçgçõTºy tçÌTçæÄ ªõjç
(uÌÄŒy) (EçªTçæÄ) (EçªTçæÄ) (uoºçzgç) (Tçõut®ç) (uoºçzgç)
1670G¦çŒ{ ºçTæ Tjä ªçÁçÄç œçbŒ GªºNÿçbz NÿçŒTjãä
Ìz â â â â â â
1700ŒTº‡Œ ŒTº‡Œ ŒTº‡Œ ŒTº‡Œ ŒTº‡Œ ŒTº‡Œ
1. utTœçÁçuÌÒæ ºçuÌÒæ -- gTæî ºuÌÒæ u¤®ÌzŒ -
2. Èyºç §œî uÌÒæ Nìæÿºç Qzªºç uÄºõãüÌzŒ -
3. ÁçßªmtzÄ ªVz ºç ‡ª|ºç Ìªì ºz uÌÒæ ‡yºÌzŒ oçªz ºuÌÒæ
4. ‡yºuÌæÒ Œç¿ uTº‡ºuÌÒæ ºçªºç Èyºç oæÄºuÌæÒ
5. NÿªÁçtÄz TŒç Æçªºç ŒçªtzÄ ªŒçy ozuÌæÒ
6. tyœuÌÒæ uœÁçç uÌæ‡îºç Œçºçz uYQÁçì TçTæ ÁçuÌÒæ
7. çz‡ºç Nÿgî tçtºî çª ŒçæTçz äjçõgç Ìtç¤z ç
8. œçTç ŒzH uÒº¤ç bŒî ç Œçºçz ªNæì ÿî t
9. uÆÄºçª Tçªz ç ºçVçz ¢ÿ{tç NÿçÆy ÁçQç
10. Gtæ ¿ Yzœç tç{Œç œN{ ÿç ¤îYç Tçªz ç
11. Œç¿/ŒçŒç ®zÆç œçgæ î ºçªç ¤çŒç Œç‹Òï
12. TçzuÄætç ÁççgNÿî NÿŒ-î NÿçÆy ¤çœî yÄŒ Œ¿
13. Œçªçy §çTÄo¤çœî tçÁ{ ço Òºy »NÿŒ EçŒætºçÄ
14. Ã®Næ ÿbºçÄ ‡ªç|y oÁì çÌyºçª NÿçÁz çî t®çºçª ªç‡çz
15. ^©ì ªNÿÁççÁç œºì ŒÁççÁç ^©ì ªNÿÁççÁç ubNÿçºçª Òzªºç ¤çœìy
16. Yüæ ÆQz º ZÞœçÁç utÄçNÿº §çzºç ÄçÌìtzÄ rçŒz¾çº
17. Tç{ºÄ ŸÄym œNæ ÿ ®çtÄ ªçzÒyo --
21 22
<<NìÿZ ÿœÄçº ÄæÆçÄuÁç®çå>> <<NìÿZ ÿœÄçº ÄæÆçÄuÁç®çå>>

Ìçs Æçæuo Nÿç ÄçoçÄºm tzQ EœŒz ºç[® Nÿy Eçus|Nÿ uËsuo Ìì‡çºŒz Òzoì FŒ
œÄçº ¢ÿç{u®çõÿ Nÿçz LNÿ Eç{º ¤{ŒTæTç uNÿŒçºç oçz tìÌºy Eçzº Ä‡ç| Œty uNÿŒçºz
Nÿç §î§çT Qzoy NÿºŒz ut®ç @ G‹Òz Qzoy Nzÿ uÁç®z ªyŒ, æTÁç, TÀçª ¤ÌçŒz Nÿy
ZîbEç{ºTÀçªçõÿNÿçŸÆçÌŒÌ¥ÒçÁçŒzNÿçÒ²ÿEç{ººçËÄ(ªçÁçNÿçŒy)
ªçNÿº uŒ‡ç|uºo uÒËÌç ºç[® ÌºNÿçº Nÿçz §ìToçŒ NÿºŒz Nÿz Eu‡Nÿçº ut®z
T®z @ (§ægçºç uÁçç TzubEº) @ ¤Po ¤ìÁçæt Nÿy ªwn®ì œ³çço GÌNÿç ÁçgNÿç
Yçæt ÌìÁoçŒ Œz F.Ì. 1706 Ìz 1739, Nÿºy¤ 33ÄÊ| FÌ qzÞ œº ºç[® uNÿ®ç@
GÌŒz §y œÄçºçõÿ Nÿçz EœŒz uœoç ûçºç ¤ÒçÁç Nÿy TF| Ì§y uº®ç®oz çºy ºQy @
GÌŒz EœŒy ºç‡çŒy tzÄTäj Ìz ŒçTœìº ÁççF| @ ŒçTœìº ÆÒº Nÿy ËsçœŒç LÄæ
uNÿÁçz Nÿç uŒªç|m ¤Po ¤ìÁçæt Œz œÒÁçz Òy Nÿº ºQç sç@
¤Po ¤ìÁçæt ûçºç œÄçºçõ Nÿçz ªçÒTçæÄ osç ¤ägt Nÿy ªëtçºy œìºËNwÿo
NÿºŒz Ìæ¤æ‡y uÄÄºm Ÿçº©§ ªõÿ Òy ut®ç T®ç Ò{ (§ægçºç uÁçç TzubEº) @ FŒ
ªëtçºy œìºËNwÿo ÿœÄçºçõ Nÿç Äo|ªçŒ ªõ œoç ÁçTçŒç NÿueŒ Nÿç®| Ò{ @
Äo|ªçŒNÿçÁç Nÿy oyŒçõ ªëtçuº®çå - uoºQzägy, ¢ìÿ²ÿyªzbç osç ªçzÒ¤ºç| ÄÊ|
1815- 1820 ªõ ŒçTœìº Nzÿ ºçz §çzÌÁçç ûçºç ÌŒt ÌçøœŒz Nzÿ Ÿªçm Ÿç›o Ò{ @
œÄçºçõ ûçºç Tçõgy ÆçÌŒ NÿçÁç ªõ EŒzNÿ TÀçª ¤ÌçŒz Nzÿ Òªz NìÿZ
GtçÒºm uªÁçz Òøÿ, {Ìz - ‡çºÌzŒ Nÿbºz Œz §ægçºç Ìªyœ ‡çºTçæÄ, ªzVºç
ºçÒçæTgçÁçz Œz œçæYTçÄ (§ægçºç Ìªyœ), Œç¿y ºçÒçæTgçÁçz Œz ªÌzºç (Yçætœìº),
TçæTÁçuÌæÒ bõ§ºz Œz TçæTÁçç (oÒuÌÁç uoºçzägç), Eî|ŒuÌæÒ bõ§ºz Œz Eî|Œy
(Q{ºyVçb ŒyNÿ, o. uoºçzägç) Eç{º ªçzQçuÌæÒ bõ§ºz Œz ªçzQz
(o. ÌçNÿçzÁçy) TÀçªçõ Nÿçz ¤Ìç®ç@ GÌy oºÒ NÿçzÁç¤ç eçNîÿº Œz NÿÄÁçzÄçgç
(o.TçzºzTçÄ) Eç{º NÿçzÁççºy eçNîÿº Œz Nÿçz®Áççºy (oÒ. uoºçzägç) TÀçª ¤Ìç®z@
uYQÁçì oìºNÿº ûçºç uÌÒçzºç, ŒçªtzÄ œbÁçz ûçºç gçõTºy (œçÁçgçzæTºy), GÌy
oºÒ œçægìºæT ÄgNÿº Œz Yæüœìº uÁçz ªõÿ çæ¤ oìNìÿ¤ Eç{º ‡çºuÌæÒ ¤çzÄçgz Œz
ªìÁçoçF| Ìªyœ YætçzÁçç TÀçª ¤Ìç®ç @
ËsçŒy® Tçõg ºçç ºçªuÌæÒ Œz œÄçºçõ Nÿçz tìºõtç, œçæg°ç, Zœçºç, Eçut
TÀçªçõ Nÿy ªçÁçTìçºy tzNÿº ¤Ìç®ç @ GÌNÿy ªwn®ì 1742 F|. ªõ ÒíF|
(utÁçyœNìÿªçº ÁçßªyŸÌçt u¤ÌzŒ GTÁçy, œÄçº tœ|m, 2010, EæNÿ 6.)
ÄÊ| 1741 Ìz 1840 oNÿ §çzÌÁççõ Œz FÌ ŸtzÆ œº ºç[® uNÿ®ç @ Yçæt
ÌìÁoçŒ Nÿy ¤zÄç ºçŒy ºoŒ NìåÿÄº Œz ºVìy §çzÌÁçç Nÿçz EœŒç <<oyÌºç œìÞ>>
ªçŒNÿº FÌ ŸtzÆ Nÿç ºç[® tz ut®ç @ ªºçeç NÿçÁç œÄçºçõÿ Nzÿ uÁç®z Qì¤
Ä{§ÄÆçÁçy ºÒç @ G‹ÒçõÿŒz ªºçeçõ Nÿy ÌzŒç ªõ ¤Òçtìºy utQçF| Eç{º TçÄ œº TçÄ
Áçzoz ºÒz @ uYªŒçy (Qægçzy) §çzÌÁçç ¤{ŒTæTç Ÿç‹o Nzÿ Ìì¤ztçº sz @ GŒNÿç
ÆçÌNÿy® Nÿç®ç|Áç® Áççæy (u.¤çÁççVçb) sç @ GŒNzÿ Ìçs œÄçºçõÿ Œz ÌzŒç ªõ,
Ìu©ªuÁço ÒçzNÿº NÿbNÿ ®ìò ªõ Euûoy® ¤Òçtìºy utQçŒz Nÿç Äwðçæo §ægçºç uÁçç
Tzub®º ªõ ut®ç T®ç Òø @ NÿbNÿ œº ªºçeçõ Œz 1751-80 oNÿ NÿF| EçNÀÿªmÿ
uNÿ®z sz @ F.Ì. 1815 ªõ §çzÌÁçç ûçºç œçægì Nÿbºz Nÿçz uoºQzgy - ªÁçœìºy Nÿy
ªëtçºy EçÄæubo NÿºŒz Nÿç uNÀÿ §y §ægçºç uÁçç TzubEº ªõ uNÿ®ç T®ç Ò{ @
FÌy NÿçÁççÄu‡ ªõ Œç¿/ŒçŒçy u¤ÌzŒ ªçzNÿçÆy osç ®Æçz ºçÒçæTgçÁçz Nÿçz NÀÿªÆÿ:
ªçzÒ¤ºç| Eç{º ¢ìÿ²ÿyªzbç Nzÿ ªëtçºy Ò²ÿ Nÿy ÌŒt uªÁçŒz Nÿy Eu‡Nwÿo çŒNÿçºy
§y uªÁçoy Òøÿ@
EæTÀçõ Nzÿ ÆçÌŒNÿçÁç ÄÊ| 1840 Ìz 1947 F|. ªõ œÄçºçõ Œz NwÿuÊÿ qzÞ ªõ
Nÿç¢ÿy oº²ÿy Nÿy@ ÌºNÿçº Œz G‹Òz œìºËNÿçºçõ Ìz Ìª® Ìª® œº Ì©ªçŒ Nÿº
ŸçznÌçuÒo uNÿ®ç @ ¤çÁççVçb uÁçç TzubEº ªõ œÄçºçõ Nÿy NwÿuÊÿ uÄÊ®Nÿ ªz‡çÄy
TìmÄðç Nÿy ŸÆæÌç Nÿy T®y Òø- “In the art of rice cultivation, they are the
masters. They are skilled tank builders and they excell especially in the
mending and levelling of their fields, in neat transplantation and the
choice and adaption of the different varieties of rice to land of varying
qualities.” GÌy oºÒ - “ They are a pleasant, intelligent and plucky race not
easily caste down by misfortune and always ready to attempt new
enterprises in almost any direction.”
EçTz Òª œçoz Ò{ uNÿ - “ In the middle of the Nineteenth, the first
Deputy Commissioner of the Balaghat District, Colonel Bloomfield
encouraged the settlement of Baihar tehsil with Ponwars from the
Wainganga Valley.About that time Lachman Pawar Naik established the
first village on the Paraswara plateau. ” FÌ oºÒ œæÄçº ŒÌªîtç® ¤{Òº
oÒuÌÁç ªõÿ ¢{ÿÁçz LÄª½ G‹ÒçõÿŒz FÌ qzÞ Nÿçz ‡çŒ Nÿy Qzoy ªõ uÄNÿuÌo uNÿ®ç @
F F F

œÄçºy ÌæËNÿçº LÄª½ ÌæËNwÿuo
1. uÆÆì ‹ª - TÀçªym EæYÁç ªõ œÄçº œuºÄçºçõ ªõ TçæÄ Nÿy œzÆçÄº
tç®y LÄª½ Ä®çzÄwò ªuÒÁççEçõ Nÿy uŒTºçŒy ªõ ŸÌìuo Vº ªõ Òy NÿºçF| çoy
sy@ Òçæ ÌìuÄ‡ç®õ GœÁç£‡ Ò{, ŸÌìuoTwÒ ªõ YNÿy NÿºçF| çoy Òø @
uÆÆì ‹ª Nzÿ oìºæo ¤çt ŸÌìuo Nÿq, uÆÆì Ä ªçoç Nÿy Ìç¢ÿÌ¢ÿçF|
Ä Qzo Ìz bõ§¿Œ Nÿy ÁçNÿgy Nÿçb Nÿº ÁççNÿº ¢ÿçbNÿ Nzÿ ÌçªŒz Eçägy
ºQy çoy Òø oçuNÿ §îo-uœÆçY Eçut Nÿç TwÒ-ŸÄzÆ EÄ»ò Òçz ç® @
EçTçªy œçæY utŒçõÿoNÿ œuºÄçº Œ EÆìò (ÌìoìNÿ) uËsuo ªõ ºÒoz Ò{,
Eo: EçT‹oìNÿ FÌ NÿçÁççÄu‡ ªõ TwÒ-ŸÄzÆ Nÿº EÆìò Œ ÒçzŒz Nÿç ÌæNzÿo
LÄª½ ®Ò LNÿ ŸNÿçº Ìz yÄ-æoì ÌæNÀÿªm ŸuoNÿçº Nÿy §y Ã®ÄËsç ªçŒ
ÌNÿoz Ò{ @
uNÿÌy Ã®uOÿ Nÿçz æTÁç §z Nÿº NÿçNÿF| œzäg Nÿy ÌçÁç ®ç ¤çºyNÿ
ÁçNÿuäg®ç ªæTçF| çoy Ò{ @ G‹Òz NìÿbNÿº Yìm| ¤Œç®ç çoç Ò{ @ E‹® Ã®uOÿ
ûçºç Nìÿ©Òçº Nzÿ Vº Ìz ŒF| Nÿçzºy ªbNÿy (Òçægy) ¤ìÁççF| çoy Ò{ @ GÌªõÿ
o{®çº uNÿ®ç ÒíEç NÿçNÿF| Yìm| Ä Ÿªçm Ìz Áç gçÁçç çoç Ò{ @ Gœº ªbNÿy
Nÿçz œçºçz (^Nÿmy) Ìz ^çæNÿ Nÿº ÁççÁç Nÿœägz Ìz ¤çæ‡ç çoç Ò{ @ GÌz NìæÿNîÿ,
ÒÁty, YçÄÁç Nzÿ œçæY byNzÿ ÁçTçNÿº œçæÄ œägoz Ò{ Eç{º oz EçTy ÄçÁçz YìÁÒz
œº Yäjç tzoz Ò{ @ NìÿZ Ìª® Nÿy G¤çÁçy Ìz Nÿçäjç ¤Œ çoç Ò{ @ EXZç Nÿçäjç
¤ŒŒz œº GÌªõÿ ªÒì®z Nÿy ºç¤ (ªyäey zÁçy) Zçzägoz Ò{ Eç{º EçTy Nÿçz YìÁÒz
Nzÿ ¤çÒº Nÿº tzoz Ò{ @ Nÿçäjç e‹ägç ÒçzŒz œº GÌz Ìç¢ÿ ¤o|Œ ®ç ¤çbÁçy ªõÿ
ªç Nÿº tzoz Ò{ @ NìÿZ ªuÒÁçç®õÿ uoÁÁçy NìÿbNÿº Tìäg uªÁççNÿº uoÁÁçy Nzÿ
Áçhï ¤Œçoy Ò{ Eç{º ŸÌìuo (¤çºuoŒ¤çF|) ªuÒÁçç Nÿçz tçzŒçz Ìª® œçæY utŒçõÿ
oNÿ Nÿçäjç Eç{º uoÁÁçy Nzÿ Tºª Áçhï ut®z çoz Ò{ oçuNÿ Æºyº ªõÿ oçNÿo
Eç®õ @
ÌìoNÿ NÿçÁç ªõ œuºÄçº Œçõ Nÿçz œîç-œçe Äu|o ºÒoy Ò{ @
ªzÒªçŒy ŒÄçy §y Äu|o ºÒoy Ò{ @ ®Ò NÿçÁç o§y Ìªç›o Òçzoç Ò{ ¤
¤ æz Nÿç Œçº ^äg çoç Ò{ Eç{º GÌz ¤çÒº ªyŒ ªõ Tçäg ut®ç çoç Ò{ @ uÆÆìXY
Nzÿ uœoç Nÿçz ZbyoNÿ tçjy-NÿubæT NÿºŒç Äu|o Òçzoç Òøÿ @ œuºÄçº Œ
tzÄVº, ÄwætçÄŒ Eçut œuÄÞ ËsÁç ËœÆ| ŒÒy Nÿº ÌNÿoz @
2. Zby Nÿç tËoìº - ŒÄço uÆÆì Nÿç Œçº ^ägŒz Nzÿ ¤çt, QçÌNÿº
ZbÄz utŒ ¢ÿçbNÿœº ºQy bõ§¿Œ Nÿy ÁçNÿgy Áçç ty çoy Ò{ @ ¤çt ªõ
Ì©œîm| Vº Nÿy Ìç¢ÿ-Ì¢ÿçF|,Ìägç-ÌçºÄm osç u¤Ëoºçõ Nzÿ Yçtº, Qçzº
Eçut ¤tÁçz çoz Ò{ @ ªçoç Eç{º ¤XYæz Nÿçz ŒÒÁçç ‡ìÁççNÿº, Nÿªºzÿ Nÿy Ìç¢ÿ-
Ì¢ÿçF| Nÿy çoy Ò{ @ Yç{Nzÿ Nÿy Ìç¢ÿ-Ì¢ÿçF|, Ìägç ÌçºÄŒ Nÿº YìÁÒçõ Nÿçz
œçzoç çoç Ò{ @ œìºçŒz uªcy Nzÿ œNÿçŒz Nzÿ ¤o|Œ oçzäg Nÿº Œ®z ¤o|Œçõ ªõ §çzŒ
¤Œoç Ò{ @ tzÄVº ªõ YÄºy Nÿy œîç Ä tyœ Ÿ[ÄÁçŒ uNÿ®ç çoç Ò{ @ oìÁçÌy
ÄwætçÄŒ Nÿçz Áç Yjç®ç çoç Ò{ @
¤çÁçNÿ Nÿçz ªçoç Nÿy Tçzty ªõÿ u¤eç®ç çoç Ò{ @ E‹® ªuÒÁçç®õ
ty®ç Ÿ[ÄuÁço Nÿº Eçºoy ÁçzNÿº Eçoy Ò{ @ ty®ç Nÿçz Nÿœgz Ìz ^çæNÿNÿº
ºQç çoç Òø oçuNÿ çÄº œìºyoºÒ Goçºoz oNÿ uÆÆì Nÿy ty®z œº Œº
Œ œägz @ ŒçF| uÆÆì Nzÿ uÌº Nzÿ ¤çÁç uŒNÿçÁçoç Ò{ (çÄº) Eç{º GŒ ¤çÁççõÿ
Nÿçz ¤ìEç ®ç ¤ÒŒz EœŒz œÁÁçì ªõ ªç Nÿºoy Ò{ @ ¤çÁç ^zÁçŒzÄçÁçy
ªuÒÁççEçõÿ Nÿçz Œ®z ÄËÞ Ä tçŒ-tuqmç Ìz œìºËNwÿo uNÿ®ç çoç Ò{ @ tçty/
¤ìEç ®ç ŒŒætz uÆÆì ®ut ¤çÁçNÿ Ò{ oçz Nÿºtçzºç (Nÿªºtçzºç) ¤çæ‡oy Ò{ ®ç ®ut
¤çuÁçNÿç Ò{ oçz GÌNzÿ œçæÄ NìÿNîÿ Ìz ºzQçæuNÿo Nÿºoy Ò{ @
FÌ utŒ ¤ìEç, ¤ÒŒz, ÌÌìºçÁç Nzÿ uºËoztçº Ä EœŒz NìÿÁçyŒ ÁççzTçõÿ
Nÿçz EçªæuÞo uNÿ®ç çoç Ò{ @ Äz LNÿ LNÿ Nÿº uÆÆì Nÿçz byNÿç ÁçTçNÿº
GœÒçº §õb Nÿºoz Òø @ §çzŒ ut®ç çoç Ò{ @ uNÿ‹oì ªçªç Nzÿ uÁç®z ®Ò
ÌªçºçzÒ Äu|o Òçzoç Òø @ FÌ utŒ Nzÿ ¤ÿçt œuºÄçº Œ ¤çÒºy Ã®çÄÌçu®Nÿ
Nÿç®| NÿºŒç Ÿçº©§ Nÿºoz Ò{ @
3. ¤çºÌç ÌªçºçzÒ - ¤çÁçNÿ ÌÄç ªuÒŒz Nÿy Eç®ì Nÿç ÒçzŒz œº ¤çºÌç
ÌªçºçzÒ Eç®çzuo uNÿ®ç çoç Ò{ @ ^ìÁçç Ìç-‡ç Nÿº Œºª EçÌŒ œº
¤çÁçNÿ Nÿçz ÌìÁçç®ç çoç Ò{ @ LNÿ Òçs Ìz ^ìÁçz Nÿçz uÒÁçç®ç çoç Ò{ Eç{º
25 26
2

tìÌºz Ìz ªyey TzÒîæ Nÿy uªÌº (VìTºy) Zçzägy çoy Ò{, u‹Òz ¤ æz ¤ägz YçåÄXY
Ìz YìŒ-YìŒ Nÿº Qçoz Òøÿ@ ¤çt ªõ ¤çÁçNÿ Nÿç ŒçªNÿºm uÄu‡ Ì©œ‘ç Òçzoç
Ò{ @ ¤ z Nÿçz ªzÒªçŒ Œ®z-Œ®z Nÿœägz Eç{º uQÁçç{Œçõ Nÿç GœÒçº tzoz Ò{ @XY
¤ z Nÿy ªçå Œ®z ÄËÞ œuº‡çŒ Nÿº ÌçªŒz Nzÿ EçæTŒ ªõÿ EçNÿºXYæ
Qägy Òçzoy Òø @ Vº Nÿy ¤ììT| ªuÒÁçç GÌ Nzÿ uÌº œº Áç Ìz §ºç Áççzbç
ºQoy Ò{ @ ªuÒÁçç®õÿ GÌNzÿ ªçsz œº byNÿç ÁçTçNÿº œçæÄ œägoy Ò{ @ GÌz
œçŒ Nzÿ ¤yägz uQÁçç®z çoz Ò{ Eç{º Næÿ‡z œº ÒuÌ®çå ºQoy Ò{ @ ¤çt ªõÿ ªçoç
Áççzbz Nzÿ œçŒy Ìz EçæTŒ uÌæYoy Ò{, ÒuÌ®çå Ìz uªcy Qçztoy Ò{ @ ®Ò ºËª
YNÿy Nzÿ ¤çt Äu|o TwÒ Nÿç®| - {Ìz œçŒy §ºŒç, Qzoçõÿ ªõ Nÿçª NÿºŒç
Eçut Eç Ìz Ÿçº©§ NÿºŒz Nÿy Eçzº ÌæNzÿo ÿNÿºoy Òø @
¤çt ªõ œÁççÆ Nzÿ 1ÿ2 œðz œçŒy Ìz Ìç¢ÿ ‡çzNÿº GŒ ªõ oçç
œNÿç®ç QçŒç-œNÿÄçŒ-Qyº Œ{Äzù Nzÿ »œ ªõ œºçzÌç çoç Ò{ @ LNÿ œºçzÌç
uªcy Qçztz Òì®z ËsÁç œº ºQç çoç Ò{ çz ÌæNzÿo Nÿºoç Ò{ uNÿ ªçoç E¤
uŒ®uªo ¿œ Ìz QçŒç ¤Œç ÌNÿoy Ò{ @ ¤çNÿy 11 œºçzÌz tçF| EœŒz œÁÁççõ
ªõ ^çåNÿNÿº Áçz çoy Ò{ @ FÌ EÄÌº œº tç®y Nÿçz ŒF| Ìçägy - YçzÁçy œÒŒçF|
çoy Ò{ @ TÀçuªmçõ Nÿçz §çzŒ Nÿºç®ç çoç Ò{ @
4. uÆÆì Qyº YbçF| Nÿç®|NÀÿª - Ÿsª tyœçÄÁçy Nzÿ EÄÌº œº -
ÁçßªyœîŒ Nzÿ utŒ ÁçßªytzÄy œîŒ Ìªçu›o œÅYço ªçoç ûçºç ŒÄuÆÆì Nÿçz
EœŒy Tçzt ªõÿ œNÿägNÿº YçÄÁç Nÿy Qyº tzÄVº ªõ ®ç EçæTŒ ªõ ¤wætçÄŒ Nzÿ
ÌçªŒz YbçŒz Nÿy Ÿsç Ò{ @ ¤çÁçNÿ/¤çuÁçNÿç Nÿçz Œ®z ÄËÞ œÒŒç®z çoz Òø @
5. tçäjy uŒNÿçÁçŒz Nÿy Ÿsç - ÁçägNÿz Nÿy tçäjy ¢ìÿboz Òy ®ìÄç ®ç
uNÿÆçzº EÄËsç ªõ œÒæìYç Ìª^ç çoç Ò{ @ Ÿsª tçäjy uŒNÿçÁçŒz Òzoì
ÌªçºçzÒ Eç®çzŒ Nÿy œÄçºçõ ªõ Ÿsç YÁçy Eç ºÒy Ò{ @ ¤ÒŒz, ¤ìEç, §çu§®çå
Eçut ªuÒÁçç®õÿ ÁçägNzÿ Nÿçz ÒÁty ÁçTçoy Ò{ @ GÌz Œ®z ÄËÞçõ Nÿç EÒzº uNÿ®ç
çoçÒ{@®ìÄNÿYç{NÿœºEçÌŒTÀÒŒNÿºoçÒ{Eç{ºŒçF|GÌNÿytçäjy
Goçºoç Ò{ @ ¤ìEç ®ç ¤ÒŒz ¤çÁççõ Nÿçz EœŒz œÁÁçì ªõ ^zÁçoy Ò{ @ ¤çt ªõ ŒçF|
®ìÄNÿ Nÿçz ŒÒÁççoç Ò{ @ œÒŒŒz Òzoì Œ®ç œçzÆçNÿ GÌz ¤ìEç ®ç ¤ÒŒ §õb Nÿºoy
Òø@ u¢ÿº ®ìÄNÿ œçb Nzÿ œçæÄ œäg Nÿº EçÌŒ TÀÒŒ Nÿºoç Ò{ @ GÌz ªçsz œº
uoÁçNÿ-NìÿªNîÿª ÁçTçNÿº, œçæÄ œägNÿº ¤ìEç ®ç ¤ÒŒ GÌNzÿ Eçõìº ªõ œçŒ,
Œçuº®Áç Eç{º Ììœçºy ºQoy Òø @ ªuÒÁççLæ œ{Ìz tzNÿº œçæÄ œägoy Òø @
FÌNzÿ ¤çt YŒz Nÿy tçÁç, TzÒæî Nÿy VìVºy Eç{º Æ²ÿº uªÁççNÿº
GÌNÿy ŸÌçt Ì§y GœuËso ŒÌªìtç® Nÿçz uÄouºo Nÿy çoy Ò{ @ FÌ
EÄÌº œº ¤çÁç ^zÁçŒz ÄçÁçy ªuÒÁççEçõ Nÿçz ÄËÞçõ Nÿç GœÒçº Eç{º ªzÒªçŒ,
VºŒ Eçut Nÿçz §çzŒ Nÿºç®ç çoç Ò{ @
6. Tì¿ tyqç - œÄçºçõ ªõ ®Ò œº©œºç œyäjy-tº-œyäjy YÁçy Eç ºÒy Ò{@
FÁççÒç¤çt ®ç NÿçÆy Ìz œæugo EçŒz œº ŒÄ®ìÄNÿçõ Nÿçz uÄu‡Äo tyqç ty çoy
Òø @ œæugo Œ EçŒzœº ®Ò uÄu‡ ËsçŒy® ¤ÀçÖm, TçzÌçF|, ¤{ºçTy ®ç §To
ûçºç Ì©œ‘ç NÿºçF| çoy Ò{ @ Æì§ uous tzQNÿº ®Ò Nÿç®|NÀÿª ÿuNÿ®ç çoç
Ò{ @
Vº Nÿy Ìç¢ÿÌ¢ÿçF|, Ìägç-ÌçºÄŒ Nÿº Vº ªõ LNÿ ËsçŒ œº Yç{Nÿ
gçÁçNÿº œyäjç ®ç œçb ºQç çoç Ò{ @ ®ìÄNÿ/®ìÄoy ŒÒç-‡çzNÿº EçÌŒ TÀÒŒ
Nÿºoz Òø @ Ÿsª Tì» Nzÿ Yºm ËœÆ| Nÿº GÌNzÿ uÌº œº Nÿçzºy ‡çzoy ®ç tìœcç
ºQç çoç Ò{, G‹Òz uoÁçNÿ ÁçTçNÿº œçæÄ œägz çoz Òø @ Tì» Ÿsª ®ìÄNÿ/
®ìÄoy œº Áç uZgNÿNÿº œuÄÞyNÿºm, Áç YzÁçz/YzÁçy Nzÿ ÒszÁçy ªõÿ §ºNÿº
œyŒz Nÿç uŒtz|Æ Nÿº EçYªŒ osç uÆQç (Yçzub) Nÿçz Áç Ìz TyÁçç Nÿº Nÿ yXY
Tçæe ¤çæ‡Œz NÿÒoç Ò{ Eç{º ªæÞçzœYçº Nÿºoç Ò{@ FÌz uÆQç ÄætŒ NÿÒoz Ò{ @
FÌ Ìª® oyŒ ªæÞ G çuºo uNÿ®z çoz Òøÿ -XY
E) œuÄÞyNÿºm - Eçzª½ EœuÄÞ: œuÄÞçz Äç ÌÄç|ÄËsçæ ToçzDuœ Äç @
¤) EçYªŒ - Eçzª½ EªwoçzœËoºmªuÌ ËÄçÒç @
Nÿ) uÆQç ÄætŒ - Eçzª½ uYüîuœum ªÒçªç®z utÃ® oz: Ìªu‹Äoz @
uoÉe tzuÄ uÆQç ª†®z ozçzÄwuò Nìÿ»ÉÄ ªzÿ @@
¤çt ªõ Tì» EœŒz uÆÉ® Nzÿ NÿçŒÿ ªõ LNÿ ªæÞ ¢ìÿNÿoçÿ Ò{ -<<‡yªuÒ
u‡>> ®ç <<Eçzª½ §î§î|Ä:ËÄ: oË®uÄoìÄ|ºzl®æ §Tçz|tzÄË® ‡yªuÒ u‡®çz ®çzŒ:
ŸYçzt®ço ®ç Eçzª½ Œªçz uÆÄç®: ®ç Eçzª½ Œªçz ÄçÌìtzÄç® Eçut @>> Eæo ªõ
Tì¿ uÆÉ®çõ Ìz NÿçzF| §y LNÿ ªŒœæÌt ÄËoî ®ç Eçto n®çT NÿºŒz Nÿç ÄYŒ
Áçzoç Ò{ @
27 28

Pawari gyandeep - Written by Dr. D. Tembhare Nagpur

Pawari gyandeep - Written by Dr. D. Tembhare Nagpur

Empfohlen

Empfohlen

Weitere ähnliche Inhalte

Was ist angesagt?

Was ist angesagt? (20)

Kürzlich hochgeladen

Kürzlich hochgeladen (11)

Pawari gyandeep - Written by Dr. D. Tembhare Nagpur