1. OʻZBEKISTON VA TOJIKISTON STRATEGIK ALOQALARI:
HAMKORLIK DINAMIKASI VA YANGICHA YONDASHUVLAR.
Ibragimov Turopjon Xurshidjonovich
Toshkent Davlat Sharqshunoslik Universiteti
SHMIST fakulteti 2-bosqich arab-ingiliz 2-guruhi
Annotatsiya: Ushbu maqola O`zbekiston Respublikasi va Tojikiston
Respublikasining mustaqillikga erishgandan keyingi davrdagi olib borilgan
strategik, siyosiy, savdo-iqtisodiy hamkorlik aloqalarini o`rganadi. Shuningdek,
chegara muammolari va olib borilgan hamkorliklar dinamikasi keng qamrovli
yoritiladi.
Kalit so‘zlar: O`zbekiston strategik aloqlari, Tojikiston strategik aloqalari, Abadiy
do‘stlik to‘g‘risidagi shartnoma, tashqi siyosat, chegara, iqtisod, sarmoya,
hamkorlik, rivojlanish, kelishuvlar, savdo.
Аннотация: В данной статье рассматривается стратегическое, политическое,
торгово-экономическое сотрудничество между Республикой Узбекистан и
Республикой Таджикистан после обретения независимости. Также будут
всесторонне освещены пограничные проблемы и динамика сотрудничества.
Ключевые слова: стратегические отношения Узбекистана, стратегические
отношения Таджикистана, Договор о вечной дружбе, внешняя политика,
граница, экономика, инвестиции, сотрудничество, развитие, соглашения,
торговля.
Abstract: This article examines the strategic, political, trade-economic cooperation
between the Republic of Uzbekistan and the Republic of Tajikistan after
independence. Also, the border problems and the dynamics of the cooperation will
be comprehensively covered.
Key words: Uzbekistan's strategic relations, Tajikistan's strategic relations, Treaty
of Eternal Friendship, foreign policy, border, economy, investment, cooperation,
development, agreements, trade.
2. KIRISH (ВЕДЕНИЕ / INTRODUCTION)
O‘zbekiston tashqi siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri eng yaqin
qo‘shnilar bilan munosabatlarni har tomonlama rivojlantirish hisoblanadi.
O‘zbekistonning geografik jihatdan ajralmas qo‘shnilaridan biri Tojikistondir.
Mamlakatlar xalqlari bir-biriga ma’naviy va madaniy jihatdan yaqin, bir xil
e’tiqodga ega va hayot tarzi, san'at, an'ana, urf-odatlar bir-biriga o`xshash. Ularni
umumiy tarix va qadriyatlar, o‘zaro hurmat va ko‘p asrlik yaxshi qo‘shnichilik
birlashtirib turadi. Bu O‘zbekiston-Tojikiston munosabatlarining mustahkam
poydevoridir. Qardosh O‘zbekiston va Tojikiston xalqlari bir-birining madaniy-
gumanitar merosini hurmat qiladi. Tojikiston Respublikasi geografik va geosiyosiy
joylashuvi, iqtisodiy rivojlanish istiqbollari, shuningdek, ikki qoʻshni davlat xalqlari
oʻrtasidagi mushtarak ildizlar va tarixan oʻrnatilgan aloqalarni hisobga olib, oʻzaro
manfaatli hamkorlikni yanada rivojlantirish va chuqurlashtirishga ustuvor ahamiyat
qaratmoqda. Tojikiston Respublikasi bilan Oʻzbekiston Respublikasi oʻrtasida
diplomatik munosabatlar 1992-yil 22-oktabrda oʻrnatilgan. Oliy va yuqori
darajadagi siyosiy aloqalar hozirgacha muntazam ravishda amalga oshirilmoqda.
Ikki davlat prezidentlari bir necha bor rasmiy va amaliy tashriflar bilan almashdilar.
Ta’kidlash joizki, davlat rahbarlari darajasidagi muntazam muloqot va faol siyosiy
hamkorlik ikki tomonlama munosabatlarni chuqurlashtirishga salmoqli hissa
qo‘shmoqda. 1998-yil 4-yanvarda Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining
taklifiga binoan Tojikiston Respublikasi Prezidenti Imomali Rahmon rasmiy tashrif
bilan Toshkentga keldi. Ushbu tashrif Tojikiston-O‘zbekiston ikki tomonlama
munosabatlarini faollashtirish jarayoniga sezilarli turtki bo‘ldi. Tojikiston-
O‘zbekiston ikki tomonlama munosabatlari tarixidagi yana bir muhim voqea
O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimovning 2000-yil iyun
oyida Dushanbega birinchi rasmiy tashrifi bo‘ldi. 2018-yilda ikki davlat
munosabatlarida muhim voqealar yuz berdi va bu Tojikiston va O‘zbekiston
o‘rtasidagi hamkorlikni sifat jihatidan yangi bosqichga olib chiqdi. 2018-yil 9-10-
mart kunlari O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning
Tojikiston Respublikasiga birinchi davlat tashrifi bo‘lib o‘tdi, unda ikki tomonlama
3. munosabatlarning deyarli barcha hal etilmagan masalalari olib tashlandi. Tomonlar
chegaradagi deyarli barcha muammolarni bartaraf etdilar, ikki davlat fuqarolarining
o‘zaro sayohatlari uchun 30 kungacha bo‘lgan muddatga viza rejimini bekor qilishga
kelishib oldilar, Tojikiston va O‘zbekiston chegarasidagi nazorat-o‘tkazish
punktlarining to‘liq miqyosdagi faoliyatini tikladilar, ikki tomonlama transport va
aloqa tiklandi. havolalar, shu jumladan. “G`alaba-Amuzang” temir yo'li
uchastkasida xavfsizlik va mudofaa, madaniy-gumanitar hamkorlik, shuningdek,
suv-energetika resurslaridan birgalikda foydalanish va mintaqalararo aloqalarni
mustahkamlashga oid masalalar hal qilindi. 2018-yilning 17-18-avgust kunlari
Tojikiston Respublikasi Prezidenti Emomali Rahmonning O‘zbekiston
Respublikasiga javob davlat tashrifi bo‘lib o‘tdi va unda avval erishilgan kelishuvlar
mustahkamlandi. Ushbu tashrif doirasida Tojikiston va O‘zbekiston o‘rtasidagi
munosabatlarni uzoq muddatli istiqbolda hamkorlikning sifat jihatidan yangi
bosqichiga olib chiqqan Strategik sheriklik to‘g‘risidagi bitim imzolandi. Ikki tarixiy
tashrif doirasida – O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Tojikiston
Respublikasiga davlat tashrifi (2018-yil 9-10-mart) va Tojikiston Respublikasi
Prezidentining O‘zbekiston Respublikasiga davlat tashrifi ( 2018 yil 16-17 avgust),
jami 53 ta ikki tomonlama hujjat imzolandi. Ikki davlat oʻrtasidagi har tomonlama
hamkorlik va strategik sheriklik munosabatlarini mustahkamlashda Oʻzbekiston
Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2021-yil 10-11-iyun kunlari
Tojikiston Respublikasiga amalga oshirgan rasmiy tashrifi ham alohida ahamiyatga
ega. Anʼanaviy oʻzaro anglashuv, doʻstlik va ochiqlik ruhida oʻtgan tashrif chogʻida
davlat rahbarlari batafsil muzokaralar olib bordi, Tojikiston-Oʻzbekiston
munosabatlarining holati va rivojlanish istiqbollarini muhokama qildi, tomonlarni
qiziqtirgan dolzarb mintaqaviy va xalqaro muammolar yuzasidan fikr almashdi.
Rasmiy tashrif doirasida jami 36 ta hujjat imzolandi. Ayni paytda ikki davlatning
shartnomaviy-huquqiy bazasi davlatlararo, hukumatlararo va idoralararo darajada
imzolangan 200 dan ortiq shartnoma va shartnomalarni o‘z ichiga oladi, ularning
asosini Tojikiston Respublikasi va O‘zbekiston Respublikasi o‘rtasida 15 iyundagi
Abadiy do‘stlik to‘g‘risidagi shartnoma tashkil etadi. 2000-yil va 2018-yil 17-
avgustdagi Tojikiston Respublikasi va O‘zbekiston Respublikasi o‘rtasida Strategik
4. sheriklik to‘g‘risidagi Shartnoma. Ikki tomonlama savdo-iqtisodiy hamkorlikni
rivojlantirish Tojikiston-O‘zbekiston munosabatlarida ustuvor yo‘nalish bo‘lib
qolmoqda.2020-yilda Tojikiston va O‘zbekiston o‘rtasidagi tashqi savdo aylanmasi
hajmi 300 million AQSH dollaridan ortiqni tashkil qildi<>. Ikki davlat o‘rtasidagi
o‘zaro tovar ayirboshlash hajmi 2015-yilga nisbatan 30 barobar oshdi. Davlat
rahbarlari tovar ayirboshlash hajmini 500 million AQSH dollariga yetkazish, uzoq
muddatda esa 1 milliard dollarga yetkazish boʻyicha ustuvor vazifalarni belgilab
berdilar. 2002 yilda tashkil etilgan Oʻzbekiston Respublikasi oʻrtasidagi Savdo-
iqtisodiy hamkorlik boʻyicha hukumatlararo komissiya ishi doirasida savdo-
iqtisodiy va sarmoyaviy hamkorlik, transport va iqtisodiyotning boshqa
tarmoqlaridagi oʻzaro hamkorlik masalalari, shuningdek, madaniy-gumanitar
masalalar koʻrib chiqiladi. 2002-yildan buyon Tojikiston Respublikasi va
O‘zbekiston Respublikasi o‘rtasidagi Hukumatlararo komissiyaning 8 ta majlisi
bo‘lib o‘tdi, ularning oxirgisi 2021-yil 15-may kuni Toshkent shahrida bo‘lib
o‘tdi.
ADBIYOTLAR TAHLILI VA METODLAR (ЛИТЕРАТУРА И МЕТОД /
LITERATURE REVIEW)
Tahlil davomida g‘arb va sharq olimlarining, qolaversa mahalliy
tadqiqotchilarning, siyosatshunos olimlarning qarashlari va fikrlari atroflicha
o‘rganildi. Maqolada Siyosatshunoslarning fikri keng qamrovli tahlil qilinadi va
hamkorlik dinamikasi yillar kesimida taqqoslandi. Xorijlik olimlar maqolalari va
shu jumladan siyosiy fanlar nomzodi F.Tolipov maqolasidan foydalanildi.
MUHOKAMA (ОБСУЖДЕНИЕ / DISCUSSION)
Tan olish kerak, O‘zbekiston bilan Tojikiston ikki tomonlama munosabatlardagi
salbiy holatlarni pasaytira oldi. Qaysi ko‘rilgan choralar sabab bunga erishildi,
mintaqadagi boshqa mamlakatlar munosabatlarida ham shu choralarni qo‘llash
mumkinmi degan savolga Siyosatshunoslik fanlari doktori Farhod Tolipov “Bunga
o‘zaro yon berishlar sabab erishildi. O‘zbekiston prezidenti Tojikiston bilan
munosabatlardagi “muzni eritish”ning uddasidan chiqa bildi. Siyosiy iroda bo‘lgan
5. joyda barcha muammolarni hal qilsa bo‘ladi. Ikki mamlakat o‘rtasidagi
munosabatlarning bunday modeliga talab borligi barobarida u amalga oshirilyapti
ham.” deya ta`kidladi. <davr24uz>
2020-yil sentyabr oyida Dushanbe shahrida “O‘zbekiston va Tojikiston davlat
rahbarlarining do‘stlik, yaxshi qo‘shnichilik va o‘zaro ishonchni mustahkamlashga
qo‘shgan hissasi va o‘zbek-tojik strategik hamkorligining yangi sahifasining
ochilishi” mavzusida ikki kunlik ilmiy-amaliy anjumani bo`lib o`tdi. Mazkur
anjumanda Qonunchilik palatasi spikerining birinchi o‘rinbosari, akademik Akmal
Saidov boshchiligidagi mamlakatning taniqli olimlari, tadqiqotchilari va yetakchi
ekspertlaridan iborat delegatsiya ishtirok etishdi. Anjumanda delegatsiya rahbari
“mintaqadagi o‘zaro yaqinlashuvimiz va hamkorlikni kengaytirishimiz – bu davr
talab qilayotgan va orqaga qaytmaydigan jarayon. Bu borada qat'iy siyosiy tanlovga
asoslangan bo‘lib, chuqur tarixiy omillarga ega va kimningdir manfaatlariga qarshi
qaratilgan emas” deya, O‘zbekiston prezidenti Shavkat Mirziyoyevning so‘zlaridan
iqtibos keltirdi. <Kun uz>
Markaziy Osiyo Xalqaro instituti va Tojikiston Respublikasi Prezidenti
huzuridagi Strategik tadqiqotlar markazi hamkorligida 2022-yil iyun oyida
“Markaziy Osiyoning barqaror rivojlanishini taʻminlashda Oʻzbekiston va
Tojikiston oʻrtasidagi strategik sheriklikning ahamiyati” mavzusida xalqaro ilmiy-
amaliy konferensiya boʻlib oʻtdi. Mazkur konferensiyada ikki davlat yetakchi tahlil
markazlari, jumladan Markaziy Osiyo Xalqaro instituti, Oʻzbekiston Respublikasi
Prezidenti huzuridagi Strategik va mintaqalararo tadqiqotlar instituti, Oʻzbekiston
Respublikasi Prezidenti Administratsiyasi huzuridagi Iqtisodiy tadqiqotlar va
islohotlar markazi, “Taraqqiyot strategiyasi” markazi, Tojikiston Respublikasi
Prezidenti huzuridagi Strategik tadqiqotlar markazi ekspertlari, Oʻzbekiston
Respublikasi Fanlar akademiyasi va Tojikiston Respublikasi Milliy Fanlar
akademiyasi, shuningdek fuqarolik jamiyati institutlari vakillari, oliy taʻlim
muassasalari professor-oʻqituvchilari hamda mustaqil ekspertlari ishtirok etdi.
Mazkur tadbirda “Taraqqiyot strategiyasi” markazi ijrochi direktori Eldor Tulyakov
ikki davlat o`rtasidagi savdo va iqtisodiy aloqalarning ahamiyatiga to`xtalib
ta`kidlaydiki “ Ayniqsa, soʻnggi yillarda Oʻzbekiston-Tojikiston munosabatlarida
6. tub oʻzgarishlar roʻy berdi. Oʻzbekistonda islohotlar boshlanishi bilan siyosiy,
savdo-iqtisodiy, sarmoyaviy, madaniy-gumanitar sohalarda ikki tomonlama aloqalar
faollashdi. Oliy darajadagi ishonchli muloqot ikki qardosh xalq oʻrtasidagi
munosabatlarni strategik darajaga olib chiqish uchun mustahkam zamin yaratdi.
Xususan, oʻtgan vaqt davomida uch marotaba oliy darajadagi tashriflar amalga
oshirildi, “Strategik sheriklik toʻgʻrisida” bitim imzolandi. Natijada, Oʻzbekiston va
Tojikiston oʻrtasidagi savdo-iqtisodiy aloqalar jadal surʻatlarda rivojlanib, ularning
dinamikasi izchil oʻsishda davom etmoqda. Jumladan, 2017-2021-yillar oraligʻida
ikki davlat oʻrtasidagi tovar ayirboshlash hajmi qariyb 3 barobarga oshib, 237,9
million dollardan 604,5 million AQSH dollariga yetdi”.<Yuz uz>
NATIJALAR (РЕЗУЛЬТАТЫ / RESULTS)
Bugungi kunga kelib O`zbekiston va Tojikistonning iqtisodiy o`sish dinamikasi
yuqori pog`onalarga ko`tarilib bormoqda buni mazkur davlatlar statistikasida
ko`rish mumkin.
7. 2020-yil O`zbekiston va Tojikiston davlatlari o`rtasidagi o`zaro savdo aylanmasi
360.6 mln dollarga yetdi. O`zbekiston va Tojikiston Markaziy banklari. Albatta
har bir davlatning iqtisodiy o`sishiga YaIM ning o`rni katta. 2020- yillarda
pandemiya davlatlarga har sohada katta zarar yetkazgani ma`lum.
Jumladan O`zbekiston va Tojikiston davlatlariga ham. OTB prognoziga ko`ra
O‘zbekiston YaIM o‘sishi 2021 yilda 4% va 2022 yilda 5% ni tashkil etadi. Buni
mazkur rasmda ko`rishimiz mumkin.
Tojikiston YaIM o‘sishi bo‘yicha Markaziy Osiyoda yetakchilik qilmoqda.
Tojikiston iqtisodiy rivojlanish va savdo vazirligi vakili Muhammad
Jalolzodaning agentlikka ma'lum qilishicha, ortda qolgan 9 oy davomida
Tojikiston yalpi ichki mahsuloti hajmi 67,1 milliard somoni yoki 5,9 milliard
dollarni tashkil etgan. Bu esa o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 1 milliard
dollarga ko‘p degani.
Shu tariqa Tojikistonda iqtisodiy o‘sish 2021 yilning ortda qolgan davri
mobaynida 8,9 foizni tashkil etgan. Bu o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 4,7
foizga ko‘proq. Mamlakat iqtisodiy rivojlanish va savdo vazirligi yillik o‘sishni
7,6 foiz bo‘lishini prognoz qilgan va berilgan ma'lumotga ko‘ra, ko‘rsatkichlar
allaqachon kutilgan natijalardan oshib ketgan. Buni mazkur sur`atda ko`rish
mumkin. Kun.uz
8. Bundan tashqari Tojikiston va O‘zbekiston umumiy transport-kommunikatsiyaviy
imkoniyat va tranzit salohiyatidan to‘la foydalanishga alohida ahamiyat bermoqda.
Bunga yaqqol misol sifatida 2018 yilda «Toshkent – Xo‘jand», «Samarqand –
Panjikent», «Denov – Dushanbe» va «Termiz – Dushanbe» yo‘nalishlarida
muntazam avtobus qatnovi yo‘lga qo‘yilganini keltirish mumkin.
Shu bilan bir qatorda, 2017 yilda Toshkent va Dushanbe o‘rtasida aviaqatnovlar
qayta tiklangandi. “Uzbekistan Airways” aviakompaniyasi Tojikistonga parvozlar
sonini uch barobarga, ya’ni 60 tadan 208 taga oshirdi.
2018 yilda esa «G‘alaba-Amuzang» yo‘nalishi orqali o‘tuvchi temir yo‘l tarmog‘i
ham qayta tiklandi. Natijada 2017-2019 yillarda avtotransport orqali yuk tashish
hajmi 60%, havo orqali yuk tashish hajmi esa 2,6 barobarga oshdi.
https://dunyo.info/uz
Muxtasar qilib aygdtganda, bugun ikki mamlakat rahbarlari ko‘p tomonlama
iqtisodiy sherikchilikni izchillik bilan rivojlantirish va mustahkamlash uchun qat’iy
xohish, shuningdek, yangi marralarni yelkama-yelka turib zabt qilishga bo‘lgan
intilishni namoyon etmoqdalar.
9. XULOSA (ЗАКЛЮЧЕНИЕ / CONCLUSION)
Xulosa o`rnida, O`zbekiston va Tojikiston o`zaro faol siyosiy iqtisodiy
hamkorlikni saqlab qolish, rivojlantirish orqali kelgusida mintaqaviy hamkorlikning
yetakchi a`zolariga aylanishi uchun yetarlicha salohiyatga egadir. Umumiy jihatlarni
hisobga olgan holda O`zbekiston va Tojikiston o`rtasidagi hamkorlikni
mustahkamlash, nafaqat ikki davlat balki Markaziy Osiyo mintaqasining barqaror
rivojlanishida muhim rol o`ynaydi. Shubhasiz, ikki davlat tomonidan iqtisodiy,
savdo va strategik aloqalarini yaxshilash uchun olib borilayotgan chora-tadbirlar,
yangi ish o‘rinlarini yaratish, milliy iqtisodiyotni rivojlantirish va aholining ijtimoiy-
iqtisodiy holatini yaxshilashda muhim ahamiyat kasb etmoqda.
10. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI
(ИСПОЛЬЗОВАННАЯ ЛИТЕРАТУРА / REFERENCES):
1. Relations of Tajikistan with Uzbekistan | Ministry of foreign affairs of the
Republic of Tajikistan. https://mfa.tj/en/main/view/145/relations-of-tajikistan-
with-uzbekistan
2. Uzbekistan-Tajikistan Relations: The Long Way to Strategic Partnership.
https://www.cacianalyst.org/publications/analytical-articles/item/13533-
uzbekistan-tajikistan-relations-the-long-way-to-strategic-partnership.html
3. Uzbek-Tajik relations: a new period of growth - EU Reporter.
https://www.eureporter.co/world/uzbekistan/2022/06/06/uzbek-tajik-relations-
a-new-period-of-growth/
4. The signs of warming relations between Uzbekistan and Tajikistan are built on
the friendship between two authoritarian rulers.
https://www.lowyinstitute.org/the-interpreter/tajikistan-and-uzbekistan-
welcome-fragile-thaw
5. Uzbekistan and Tajikistan are Strategic Partners | Uzbekistan
https://uzbekistan.lv/en/uzbekistan-and-tajikistan-are-strategic-partners/
6. Tajikistan and Uzbekistan as Possible Drivers of Regional Cooperation in
Central Asia - CABAR.asia https://cabar.asia/en/tajikistan-and-uzbekistan-as-
possible-drivers-of-regional-cooperation-in-central-asia
7. O`zbekiston va Tojikiston munosabatlari ekspertlar nigohida
https://davr24.uz/archives/author/davr24
8. O‘zbekiston va Tojikiston o‘rtasidagi savdo hajmini ikki barobar oshirish
salohiyati mavjudligi qayd etildi. https://kun.uz/uz
9. O`zbekiston – Tojikiston: strategik hamkorlik yo`lida https://xs.uz/uz
10. https://yuz.uz/uz/news/ozbekiston--tojikiston-ozaro-munosabatlar-yangi-
osish-bosqichida
11. 11. O`zbekiston – Tojikiston iqtisodiy aloqalari rivojlanmoqda.
https://dunyo.info/uz/site/inner?slug=o%E2%80%98zbekiston_%E2%80%93_
tojikiston_iqtisodiy_aloqalari_rivojlanmoqda-UMd
