2. Աբաս ( . . –953), 928– ,Բագրատունի ծն թ անհայտ Հայոց թագավոր ից
Սմբատ Ա– ,ի որդին։ Նախքան թագավորելը՝ սպարապետ նստում էր Կարսում։
Եղբոր՝ Աշոտ Բ Երկաթի «մահից հետո գահ բարձրացավ որպես Շահնշահ
» ,Հայոց և Վրաց ։ Կարսը հռչակեց թագավորանիստ կառուցեց եկեղեցի՝
948–կանգուն ցայսօր։ Աբասը վարում էր կենտրոնաձիգ քաղաքականություն։
,ին կաթողիկոսական աթոռը Աղթամարից փոխադրեց Արգինա երկիրը մասմբ
ազատեց արաբ հողատերերից զսպեց աբխազական թագավորների
ոտնձգությունները Հայաստանի և Քարթլիի թագավորության նկատմամբ։
Աբասի օրոք հայկական զորքերը շարունակում էին լեռնականների
ներխուժումներից պաշտպանել Ալանաց դուռը։ Աբասի զբաղվել է երկրի
վերաշինությամբ։

3. Աշոտ Ա ( . . – 890), 885-ծն թ անհայտ Հայոց թագավոր ից։ Բագրատունյաց հարստության 855–հիմնադիրը։ ին փոխարինել
է Հայոց սպարապետ Սմբատ Ա Բագրատունուն, 862–ին խալիֆայությունից ստացել է Հայոց իշխանաց իշխանի տիտղոսը։
Նույն թվականին Աշոտ Ա սպարապետությունը հանձնել է եղբորը՝ Աբասին։ Թուլացող Արաբական խալիֆայությունը
Աշոտին է արտոնել ամբողջ Արմինիայի ,հարկահանությունը։ Աշոտի ձեռքում կենտրոնացավ երկրի վարչական ռազմական
,և տնտեսական իշխանությունը արաբական տիրապետությունը դարձավ ձևական։ Աշոտը ձախողեց Արմինիայի ոստիկանի
–դավադրությունը՝ վտարելով նրան Հայաստանից։ Վարպետորեն օգտվել է արաբա բյուզանդական մրցակցությունից։
Վասիլ I ,կայսրը Աշոտից խնդրել է թագադրել իրեն իբրև հին թագադիր տոհմի ներկայացուցչի և դաշինք կնքել իսկ
Բյուզանդիայի , , «Փոտ պատրիարքը եկեղեցական միաբանության առաջարկ անելով Աշոտին անվանել է բարետոհմությամբ
, , » ,քաջահայտ հզորագույն բարձրագույն և վսեմագույն ։ Աշոտը ամրապնդել է երկրի միասնությունը միջամտել իշխանական
,տների միջև ծագած դժգոհություններին խնամիական կապեր հաստատել Բագրատունի, Արծրունի և
Սյունյաց իշխանական տների 870– .միջև։ Դեռևս ական թթ կեսերին Արծրունյաց և մյուս իշխանները Հայոց կաթողիկոսի
,հետ միասին արաբական խալիֆայից պահանջել էին ճանաչել Աշոտի թագավորությունը։ Հայերին սիրաշահելու
.Բյուզանդիայից վանելու նպատակով խալիֆայությունը կատարել է նրանց պահանջը Մութամիդ խալիֆան 885–ին թագ է
ուղարկել Աշոտին։ Աշոտը ընդունել է նաև Վասիլ I կայսեր ուղարկած թագը՝ գտնելով միջազգային ճանաչում։ Աշոտը
– ,ցուցաբերել է ռազմա քաղաքական դիվանագիտական մեծ ձեռներեցություն՝ ամրապնդելով պետությունը։ Նստավայրն էր
Բագարան ամրոցը։ Նրա գերիշխանությունը ճանաչում էին նաև Վրաց, Աղվանից իշխանները և Հայաստանի արաբական
ամիրայությունները։ Բյուզանդիայի Կոստանդին Ծիրանածին , «կայսրը գրում է որ Աշոտը տիրում էր Արևելքի բոլոր
»երկրներին ։

4. Աշոտ Բ Երկաթ ( . . –929), 914–ծն թ անհայտ Հայոց թագավոր ից։ Հաջորդել է հորը՝ Սմբատ Ա Բագրատունուն –։ Աշոտ Բ ի
գահակալության սկզբում Հայաստանն ապրում էր ծանր իրավիճակ։ Ատրպատականի Յուսուֆ ամիրայի զորքը ներխուժել
էր Հայաստան և սպառնում էր վերացնել երկրի անկախությունը։ Հայ ժողովուրդը ոտքի ելավ հայրենիքը պաշտպանելու
910– ,համար։ Իր եղբոր՝ Մուշեղի հետ ին դուրս է եկել Յուսուֆ ամիրայի դեմ Ձկնավաճառի ճակատամարտում գլխավորել
հայոց բանակը։ Հոր եղերական մահից հետո մյուս եղբոր՝ Աբասի հետ արաբներից ազատագրեց Հայաստանի մի շարք
915 . ,մասեր։ թ Յուսուֆը կրկին ներխուժեց Հայաստան Աշոտ Բ մեկնեց Բյուզանդիա, բանակցեց Կոստանդին VII կայսեր
հետ։ Բյուզանդիան նրան ճանաչեց Հայոց թագավոր և տվեց օգնական զորք։ Աշոտ Բ ծավալեց իր պայքարը բոլոր
–կենտրոնախույսուժերի դեմ՝ ճգտելով ստեղծել քաղաքականապես միասնական Հայաստան։ Աշոտ Բ ի հորեղբոր որդին՝
, – , 915–Աշոտ Շապուհյանը որ դեռ Սմբատ Ա ի օրոք հարում էր Յուսուֆին վերջինիս կողմից ին ճանաչվեց որպես Հայոց
–թագավոր։ Դառնալով Աշոտ Բ ի հակաթոռը՝ նա պայքար սկսեց օրինական թագավորի դեմ։ Հովհաննես Դրասխանակերտցի
,կաթողիկոսը փորձ արեց հաշտեցնել նրանց։ Թեև Աշոտ Շապուհյանն ստացավ Վաղարշապատն իր շրջակայքով բայց
–չդադարեցրեց պայքարը։ Աշոտ Բ ի դեմ դուրս եկան նաև Գուգարքի Շամշուլդե բերդի տերերը։ Ապստամբեց նաև աները՝
Գարդմանի իշխան Սահակ Սևադան։ Աշոտ Բ գերի վերցրեց Սահակ Սևադային ու նրա որդուն և կուրացնել տվեց նրանց։
Նա հարկադրված եղավ պայքարել նար Ուտիք նահանգի ապստամբ իշխան Ցլիկ Ամրամի և վրաց Գուրգեն իշխանի դեմ։
Աշոտ Բ ստիպված էր քաշվել Սևանա կղզին և այնտեղից կազմակերպել պայքարը։ Սևանի ճակատամարտում նրան
հաջողվեցպարտության մատնել Յուսուֆ ամիրայի Բեշիր զորապետին։ Այնուհետև հաղթահարելով ներքին ու արտաքին
922– –թշնամիների դիմադրությունները՝ նա վերականգնեց Բագրատունյաց թագավորության սահմանները։ ին Աշոտ Բ ին
« »շնորհվեց Շահնշահ Հայոց և Վրաց տիտղոսը։ Աշոտ Շապուհյանը դուրս մղվեց ասպարեզից։ Խիզախության և կորովի
« »համար Աշոտ Բ ստացել է Երկաթ մականունը։

5. Աշոտ Գ Ողորմած ( . . –977) 953– –ծն թ անհայտ Հայոց թագավոր ից։ Հաջորդել է հորը՝ Սմբատին։ Աշոտ Գ ի
,թագավորելու տարիներին Հայաստանն ապրում էր տնտեսական և մշակութային վերելք երկրում տիրում էր
953–համամատաբար խաղաղ իրավիճակ։ ին փորձել է Դվինն ,ազատագրել արաբներից բայց հաջողություն չի
961–ունեցել։ ին արքունիքը Կարսից տեղափոխել է Անի, ,որը պարսպապատել է կառուցել տվել պալատներ և
,այլ շինություններ հռչակել Հայաստանի մայրաքաղաք։ Աշոտ Գ հաջողությամբ ետ է մղել Կովկասի
973– 80լեռնականների և Աղձնիքի արաբ ամիրայի հարձակումները։ ին հազարանոց բանակով դուրս է եկել
Տարոնով դեպի Միջագետք արշավող բյուզանդական զորքերի դեմ՝ հեռացնելով Հայաստանին սպառնացող
վտանգը։ Հովհան Չմշկիկ կայսեր առաջարկով հաշտություն է կնքվել Հայաստանի և Բյուզանդիայի միջև։
– ,Աշոտ Գ ի օրոք Հայաստանում ընդարձակվել են հին քաղաքները կառուցվել նորերը։ Նրա կինը՝
Խոսրովանուշ , 966– , 976– ,թագուհին ին հիմնել է Սանահինի իսկ ին՝ Հաղբատի վանքերը որոնք շուտով
– ,գիտա կրթական կենտրոններ են դարձել։ Աշոտ Գ երկրի գլխավոր քաղաքներում բացել տվեց դպրոցներ
, , ,հիվանդանոցներ անկելանոցներ նրանց պահպանման համար հատկացրեց որոշ եկամուտներ որ բացառիկ
« », « »երևույթ էր այդ ժամանակի համար։ Աշոտ Գ բարեգործ էր որի համար էլ անվանել են Ողորմած :

6. Աշոտ Դ ( . . –1040), 1022–ծն թ անհայտ Հայոց թագավոր ից։ Գագիկ Ա–ի
1020–որդին ։ Իշխանությանը տիրանալու հավանականությամբ ին ապստամբել
է ավագության իրավունքով գահը ժառանգած եղբոր՝ –Հովհաննես Սմբատի դեմ։
Օգնական զորք ստանալով Վասպուրականի թագավոր Սենեքերիմից՝ պաշարել է
Անին 1022–։ Ճակատամարտում հաղթել է եղբորը։ Հայ իշխանի միջնորդությամբ
, –ին հաշտություն է կնքվել որով Հովհաննես Սմբատը թագավորելու էր Անիում և
,շրջակա գավառներում իսկ Աշոտ Դ՝ Պարսկաստանին և Վրաստանին
սահմանակից գավառներում։ Հաշտությունից հետո էլ եղբայրների միջև
շարունակվել է պայքարը։ Աշոտ Դ օգնություն է ստացել նաև Բյուզանդիայի
կայսր Վասիլ II կողմից։

7. Արշակ Ա ( . . –35), 34ծն թ անհայտ Հայոց թագավոր թվականից։ Պարթևաց
թագավոր Արտավան III– –ի որդին։ Հաջորդել է Ջենոն Արտաշեսին՝ հայկական
ավագանու համաձայնությամբ։ Հայաստանում Հռոմի հեղինակությունը
35–պահպանելու և պարթևական վտանգը կանխելու համար Տիբերիոս կայսրը ին
, ,մեծաթիվ ուժեր է ուղարկել Արևելք միաժամանակ իբերական աղվանական և
սարմատական ցեղերին հրահրել Հայաստանի ու Պարթևաստանի դեմ։ Իբերիայի
, ,թագավոր Փարսմանի եղբայր Միհրդատը Հռոմի դրդմամբ դավով սպանել է
Արշակին և նստել Հայոց գահին:

8. Արշակ Բ ( . . – 368), 350–ծն թ անհայտ մոտ Հայոց Արշակունի թագավոր ից։ Տիրան 350–թագավորի որդին և հաջորդը։ ին
–Ոսխայի ճակատամարտում հայ հռոմեական ուժերը հաղթել են Պարսից Սասանյան արքա Շապուհ II–ին և հարկադրել
, ,գերությունից ազատել Հայոց թագավոր Տիրանին։ Քանի որ Տիրանը կուրացվել էր գահաժառանգ Արտաշեսը մահացել իսկ
, ,մյուս որդին՝ Տրդատը պատանդ էր Բյուզանդիոնում ուստի Հռոմի և Պարսկաստանի համաձայնությամբ թագավորել է
. , ,Արշակ Բ։ Արշակը չի դարձել նրանց կամակատարը վարել է ինքնուրույն քաղաքականություն որից վրդովված
Վալենտինիոս կայսրը սպանել է նրա պատանդ եղբորը՝ Տրդատին և խոշոր ուժերով հարձակվել Հայաստանի վրա։ Արշակը
հաշտություն է խնդրել և ճանաչել Հռոմի գերիշխանությունը։ Կայսրին իր սպանված եղբոր հարսնացու Ոլիմպիային
կնության է տվել Արշակին՝ իբրև երաշխիք երկու երկրների փոխհավատարմություն։ Միաժամանակ նա պատանդությունից
, ,արձակել է Տրդատի Տիրիթ և Գնել որդիներին Գնելը խաղտելով հայրենի ավանդական կարգը բնակվել է Այրարատ
, ,նահանգի Արագածոտն գավառի Կվաշ ավանում կուրացված պապի՝ Տիրանի մոտ ամուսնացել Սյունիքի նախարար
,Անդովկի դուստեր՝ Փառանձեմի հետ զանազան միջոցներով իր շուրջը համախմբել նախարարներին և սեպուհներին։ Գնելի
կողմն է եղել նաև Արշակի հեր՝ Տիրանի և Հայոց կաթողիկոս Ներսես Ա Մեծի համակրանքը։ Զգուշանալով
350– .դավադրությունից՝ Արշակն ասպարեզից հեռացրել է թե՛ հորը և թե՛ եղբորորդիներին։ ական թթ և՛ Հռոմը և՛
Պարսկաստանը զբաղվել են իրենց սահմանների պաշտպանությամբ և չեն միջամտել Հայաստանի գործերին։ Շուրջ մեկ
,տասնամյակ Հայաստանն ապրել է խաղաղությամբ բարգավաճել և հզորացել։ Արշակը հետամտել է նախարարներին
,համախմբելու նրանց կետրոնախույս հակումներըսանձելու քաղաքականություն։ Նա բնաջնջել է անհնազանդ
,նախարարական տներին բռնագրավել նրանց կալվածները։ Փավստոս Բյուզանդը ,հաղորդում է որ Արշակը սպառնացել է
նաև եկեղեցական և վանական հողատիրություններին։

9. Այդ գործում առաջին քայլը եղել է Կոգովիտ գավառում Արշակավան քաղաքի կառուցումը։ Նախարարները
, ,Պարսկաստանի օգնությամբ կործանել են Արշակավանը կոտորել բնակիչներին ձախողել Արշակի՝
359–թագավորական իշխանությունը հզորացնելու ծրագրերը։ ին պատերազմը վերսկսվել է Պարսկաստանի և
Հռոմի միջև։ Հայաստանի դիրքը պատերազմող կողմերի համար ունեցել է կարևոր նշանակություն։
,Արշակունյաց Հայաստանի սահմանները պարսիկներից վտանգվել էին ուստի Արշակը ընդունել է Հռոմի հետ
360–դաշնակցելու առաջարկությունը։ ին Կեսարիա է ժամանել Կոստանդիոս կայսրը և այնտեղտեսակցել
361–Արշակի հետ։ ին վախճանված Կոստանդիոսին փոխարինած Հոլիանոսը նորոգել է Արշակի հետ դաշինքը
363–և ի գարնանը խոշոր զորաբանակով մտել Միջագետք։ Արշակը իր բանակով հարձակվել է Մարաստանի
,Խիլիոգոմ կոչվող գավառի վրա՝ նպատակ ունենալով Կորդուքի ու Մոքսի վրայով մտնել Հայոց Միջագետք այն
,ազատագրել պարսկական զորքից այնտեղից միանալ Հուլիանոսի բանակին։ Սակայն նույն թվականի հունիսի
26– ,ին Հուլիանոսը զոհվել է և նոր կայսրՀովիանոսը դավաճանաբար լքել է Հռոմի դաշնակից Արշակին՝
364–ընդունելով Շապուհի առաջարկած ծանր ու ստորացուցիչ հաշտության պայմանները։ ին Շապուհը
,հարձակվել է Հայաստանի վրա։ Արշակը չորս տարի հերոսաբար դիմադրել է պահպանել Մեծ Հայքի
սահմանները։ Պարսից դեմ նրա մղած պատերազմի մանրամասնությունները նկարագրել է Փավստոս
,Բյուզանդը։ Արշակը կուրացվել է և բանտարկվել ապա և տանջամատ արվել։

10. Արշակ Գ ( . . – 390), 378–ծն թ անհայտ մոտ Հայոց թագավոր ից։ Պապի որդին և հաջորդը։
Մանվել Մամիկոնյան ,սպարապոտը գահընկեց անելով Վարազդատ ,թագավորին Հայոց գահին բարձրացրել է
մանկահասակ Արշակին՝ դառնալով նրա նախնակալը։ Արշակի կրտսեր եղբայր Վաղարշակը դարձել է
,թագավորի աթոռակիցը։ Սակայն Արշակի թագավորությունը եղել է անվանական երկիրը կառավարել է
Մանվել Մամիկոնյանը։ Պարսից Շապուհ II արքան սիրաշահել է Արշակին և հայ նախարարներին՝
,կամենալով իր կողմը գրավել նրանց կանխել Հայաստանի և Հռոմի մերձեցումը։ Նա Հայաստան է ուղարկել
, ,զորաբանակ որի հրամանատարը տիրացել է երկրի իշխանությանը հայ նախարարներին ստիպել հարկ
, ,վճարել Պարսից արքունիքին։ Մանվել Մամիկոնյանը չհանդուրժելով այս արարքը պարսկական զորաբանակը
դուրս է վանել երկրից։ Այնուհետև առժամանակ Հայաստանում տիրել է համեմատաբար խաղաղ իրավիճակ։
384–Սակայն ից հետո Պարսկաստանի ու Հռոմի միջև բանակցություններ են սկսվել Հայաստանի բաժանման
շուրջ։ Փավստոս Բյուզանդի , 384– ,վկայությամբ Մանվել Մամիկոնյանը ին՝ վախճանվելուց առաջ հատուկ
« » 385–գրությամբ Հայաստանը և Արշակ թագավորին հանձնել է Հռոմի կայսրին։ ին Արշակը ստիպված
հեռացել է հռոմեական Հայաստան՝ ապաստանելով Եկեղյաց գավառում։ Դրանից հետո Շապուհ II Հայոց գահը
հանձնել է Խոսրով Գ 387– , ,Արշակունուն։ ից հետո երբ անդամատվել է Հայաստանը հռոմեական մասում
, ,խաղաղությամբ բայց կայսրությունից կախյալ թագավորել է Արշակը որի մահից հետո կայսրությունը այլևս
թագավոր չի կարգել իր տիրապետության ներքո գտնվող Հայաստանում։

11. Արտաշես Ա ( . . – . . .Բարի ծն թ Անհայտ մ թ ա մո 160), . . . 189– ,տ Հայոց թագավոր մ թ ա ից։ Զարեհի որդին
Երվանդունի տոհմից։ Արտաշես Ա սելևկյան բանակում նախապես եղել է բարձրաստիճան զինվորական։
Սելևկյան թագավոր Անտիոքոս III ,Մեծը Երվանդունիներից , . . .նվաճելով Հայաստանի զգալի մասը մ թ ա
200– –շուրջ ին նրա կառավարիչ է կարգել Արտաշես Ա ին։ Մագնեսիայի ճակատամարտում, Հռոմից
Անտիոքոս III– ,ի կրած պարտությունից հետո Արտաշես Ա անկախ է հռչակել Հայաստանը և հիմնել նոր
,արքայատոհմ որը պատմագրության մեջ հիմնադիր անունով կոչվում է Արտաշեսյան –։ Արտաշես Ա ի
թագավորությունը սկզբում սահմանափակված է եղել Մեծ Հայքի կենտրոնական մարզերով։ Կարճ
. . .ժամանակաշրջանում նա վերամիավորել է Երվանդունիների պետությունից մ թ ա III . . . .դ վերջին կամ մ թ ա
II . , ,դ սկզբին անջատված ծայրագավառները ստեղծել միաձուլ պետություն որի հզորությունն ու
կենսունակությունը խարսխված է եղել միասնական էթնիկական հիմքի վրա։ Միացյալ հայկական
պետությունից դուրս են մնացել Փոքր Հայքը և Ծոփքը։ Արտաշես Ա վարել է Մերձավոր Արևելքում
,գերիշխող Սելևկյան պետության թուլացման քաղաքականություն հմտորեն օգտագործել ինչպես հարևան
, ,երկրների այնպես էլ Հռոմի հակասելևկյան դիրքավորումը։ Սակայն Արտաշես Ա չի դաշնակցել Հռոմին
, . . . 165–ավելին ապաստան է տվել Հռոմի անհաշտ հակառակորդ՝ Կարթագենի զորավար Հաննիբալին։ Մ թ ա
ին հարավում

12. Արտաշես Ա բախվել է սելևկյան թագավոր Անտիոքոս IV ,Եպիփանեսի հետ
հաջողությամբ ետ մղել նրա հարձակումը և պաշտպանել երկրի անկախությունը։
Նա կատարել է հողային բարենորոգումներ՝ նպատակ ունենալով կարգավորել
,հողի մասնավոր սեփականության զարգացման ընթացքը մեղմել հողատերերի և
գյուղական համայնքների միջև ստեղծված հակասությունները։ Պահպանվել են
,գյուղերի և ագարակների հողաբաժան սահմանաքարերից մի քանիսը որոնք ունեն
Արտաշես Ա անունով արամեերեն արձանագրություններ։ Արտաշես Ա երկիրը
120 ,վարչականորեն բաժանել է ստրատեգիաների որոնց կառավարել են
,ստրատեգոսները։ Արտաշես Ա մեծացրել և կանոնավորել է բանակը այն բաժանել
,չորս կողմնապահ զորավարությունների կազմավորել արքունի
,գործակալությունները։ Խրախուսել է քաղաքակաշինությունը գիտության և
արվեստի զարգացումը։ Նրա ժամանակ կառուցվել է Արտաշատ մայրաքաղաքը։
Վախճանվել է ծեր հասակում։ Գահը ժառանգել է ավագ որդին՝ Արտավազդ Ա։

13. Արտաշես Բ ( . . – . . . 20), . . . 30–ծն թ անհայտ մ թ ա Հայոց թագավոր մ թ ա ից։ Արտաշեսյան ,հարստությունից
Արտավազդ Բ–ի որդին։ Հոր և եղբայրների գերեվարությունից հետո Արտաշեսը ռազմական դաշինք է կնքել
Պարթևաց Հրահատ IVթագավորի հետ և օկուպացված Հայաստանից արքունի զորագնդով քաշվել
. . . 31-Պարթևաստան։ Օգտվելով հռոմեական զորավարներ Օկտավիանոսի և Անտոնիոսի միջև մ թ ա ին
ծագած պատերազմական իրադրությունից՝ Արտաշեսը հայակական ուժերով նախ հարձակվել է Անտոնիոսի
դաշնակցի՝ Ատրպատակարանի թագավոր Արտավազդ Մեդացու վրա։ Վերջինս պարտվել է և փախել
,Օկտավիանոսի մոտ։ Այնուհետև Արտաշես Բ մտել է Հայաստան պարտության մատնել այնտեղ գտնվող
հռոմեացիներին և հաստատվել հայրենական գահին։ Նա Հայաստանին է միացրել նաև Ատրպատակարանը։
. . . 29-Մ թ ա ին Արտաշեսը դեսպանություն է ուղարկել Հռոմ և պահանջել ազատել եղբայրներին՝ Տիգրանին
,ու Արտավազդին որոնք Ակտիումի ճակատամարտից հետո Եգիպտոսից Հռոմ էին տարվել։ Արտաշեսը չի
,ցանկացել որ հայ արքայազունները հռոմեական դաստիարակություն ստանան և դիվանագիտական զենք
,դառնան թշնամու ձեռքին։ Քանի որ Արտաշեսը ժառանգորդ չի ունեցել ապա եղբայրներին գերությունից
ազատելու փորձը եղել է նաև Արտաշեսյան գահի պահպանման մտահոգություն։ Օկտավիոսը մերժել է
,Արտաշեսի պահանջը՝պատճառաբանելով որ նա կոտորել է հռոմեացիներին։ Մերժողական պատասխանը
եղել է անկախ Հայաստանի նկատմամբ Հռոմի թշնամականվերաբերմունքի արտահայտություն։

14. –Սակայն Օկտավիոսը չի համարձակվել պատերազմել հայ պարթևական միացյալ ուժերի դեմ՝
հաշվի առնելով հռոմեական նախկին զորավարներԿրասոսի և Անտոնիոսի պատությունների
,փորձը։ Հռոմը սկսել է վարել Հայաստանը Պարթևաստանից մեկուսացնելու այն ներսից
պառակտելու և թշնամի դրացիներով օղակելու դիվանագիտություն։ Նա Փոքր Հայքի թագավոր է
կարգել Արտաշեսի թշնամի՝ Ատրպատակարանի նախկին թագավոր Արտավազդ Մեդացուն։
,Դավերի կաշառքի ու զանազան խոստումների միջոցով Հռոմը Հայաստանի դեմ է գրգռել
, ,Կապադովկիային Պոնտոսին Իբերիական ու աղվանական ցեղերին։

15. Տրդատ Ա ( . . – 75),ծն Թ անհայտ մոտ Մեծ Հայքի 52–թագավոր ից։ Պարթևաց Արշակունի արքա Վոնոն II– ,ի որդին
Պարթևաստանի թագավոր Վաղարշ I– 52–ի եղբայրը։ Գահ է բարձրացել հայկական ավագանու աջակցությամբ։ ին Մեծ Հայքն
54– ,ազատագրել է հռոմեական զավթիչներից։ ին Տրդատ Ա հաստատվել է հայկական գահին որով փաստորեն տապալել է
,հռոմեական երկարամյա տիրապետությունը Մեծ Հայքում և այնտեղ հիմնադրվել է հայ Արշակունիների արքայատունը։ Տրդատ
– , 58–Ա ին տապալելու և Հայաստանը վերանվաճելու մտադրությամբ հռոմեական զորքերը ի գարնանը Կարին–Կարս–Արտաշատ
,ուղիով ներխուժել են Մեծ Հայք։ Տրդատ Ա օգնություն չստանալով Վաղարշ I– ,ից մարտերով նահանջել է Ատրպատական 59–։ ի
,գարնանը հռոմեական զորքերը գրավել ավերել և հրկիզել են Արտաշատը։ Նվաճված Մեծ Հայքի գահին դրվել է հռոմեական
արքունիքի կամակատար Տիգրան Զ։ Վաղարշ I շտապ հաշտություն է կնքելՎրկանաց աշխարհի հետ և ռազմական ուժեր
կենտրոնացրել Հայոց միջագետքում։ Վերջինս հարկադրված է եղել Մծբին քաղաքում Վաղարշ I–ի հետ ստորագրել զինադադար՝
– ,Տրդատ Ա ի գահի ներքո Մեծ Հայքի թագավորության անկախությունն ու ինքնուրույնությունը ճանաչելու այնտեղից իր զորքերը
հեռացնելու պայմանով։ Սակայն Ներոն կայսրը չի վավերացրել զինադադարի պայմանները և Արևելք է ուղարկել նոր
62– –զորաբանակ։ ի գարնանը Տրդատ Ա ի և Վաղարշ I–ի միացյալ զորքերը շրջապատել են թշնամուզորաճամբարը և լուրջ
, ,կորուստներ պատճառել նրան։ Հռոմեացիները խնդրել են հաշտություն նրանց զորքերը զինաթաձվել են վերադարձել
,Հայաստանից կողոպտած ավարը ազատել գերիներին և խուճապահար փախել կոպադովկիա։ Ներոնի ցուցումով շուտով
– ,հռոմեական Արևելքի գլխավոր հրամանատար Կուրբուլոնը Տրդատ Ա ի հետ ստորագրել է հաշտություն ճանաչել Մեծ Հայքի
, , 65– 3000անկախությունը պայմանով որ Տրդատ Ա մեկնի Հռոմ և թագադրվի կայսեր ձեռքով։ ին Տրդատ Ա՝ իր ընտանիքով և
հեծյալ շքախմբով մեկնում է Հռոմ։ Նրան ամենուր ցուցաբերվել է ճոխ ընդունելություն։ Տրդատ Ա Ներոնը թագադրել է Հռոմի
, 66– ,ֆորումում բազմության և զորքի ներկայությամբ։ ին Տրդատ Ա վերադարձել է Հայաստան և օգտվելով խաղաղ ու
, 72– 75–բարենպաստ պայմաններից զբաղվել շինարարական աշխատանքներով։ ին և ին Տրդատ Ա հակահարված է հասցրել
, – –կովկասյան հրոսակ ցեղերին որոնք ասպատակել են երկրի հյուսիս արևելյան շրջանները։ Տրդատ Ա ի հետագա գործունեության
և մահվան տարեթվի մասին տեղեկություններ չեն պահպանվել։

16. Տրդատ Գ Մեծ
(250- .– 330), 287–Տրդատ Գ Մեծ ական թթ մոտ Հայոց թագավոր ից։ Կրթվել և դաստիարակվել է
հռոմական արքունիքում։ Ըստ պատմիչներ Ագաթանգեղոսի և Մովսես Խորենացու, տիրապետել ով
,արտակարգ ուժի աչքի է ընկել կրկեսամարտերում և Հռոմեական կայսրության մղած պատերազմներում։
Պարսից տերության դեմ Ավրելիանոս կայսեր հաղթական արշավանքին մասնակցած Տրդատ Գ
(274-276) 287–ժամանակավորապես տիրել է Հայոց գահին ին Հռոմեական կայսր Դիոկղետիանոսը նրան
–ճանաչել է Հայոց թագավոր։ Հռոմեական զորքերի աջակցությամբ Տրդատ Գ ն Հայաստանից դուրս է
մղել պարսկական նվաճողներին և հաստատվել հայրենի գահին։ Գահակալման առաջին տարիներին
,հալածել է քրիստոնեության հետևորդներին։ Սակայն շուտով նա ի դեմս տարածում գտած
,քրիստոնեության տեսել է Հայաստանը պարսկական ազդեցությունից զերծ պահելու հզոր միջոց և
միապետական իշխանությունն ամրապնդելու գաղափար ամրապնդելու գաղափարական հիմք։ 301–ին
Տրդատ Գ քրիստոնեությունը հռչակել է պետական կրոն։ Նրա անմիջական մասնակցությամբ հայոց հին
,հավատի տաճարները կործանվել են և դրանց տեղում հիմնադրվել եկեղեցիներ։ Պարսկաստանում
Շապուհ II–ի գահակալմամբ կրկին սրվել են հայ պարսկական հարաբերությունները։ Վերջինիս
–հաջողվել է Տրդատ Գ ի դեմ հանել նրա քաղաքականությունից դժգոհ նախարարներին և Հյուսիսային
,Կովկասի ցեղերին։ Սակայն Տրդատ Գ նախ հաշվեհարդար է տեսել ապստամբ նախարարների հետ ապա
Գարգարացվոց դաշտում հաղթանակ ճակատամարտ տվել հյուսիսային ցեղերին։ Հռոմեական
կայսրությունից ստանալով օգնական ուժեր՝ Սրդատ Գ սահմանային շրջաններում հաջող մարտեր է
վարել նար պարսկական զորքերի դեմ։ Տրդատ Գ թունավոևվել է թշնամի նախարարների ձեռքով։
Հայկական եկեղեցին նրան դասել է սրբերի կարգը։ Տրդատ Գ Արշակունյաց Հայաստանի պետական և
քաղաքական խոշոր գործիչներից է։ Նրան հաջողվել է վերականգնել Մեծ ՀայքՄեծ Հայքի
,թագավորության տարածքային ամբողջությունը քաղաքական ամուր դաշինք կնքել Հռոմեական
,կայսրության հետ ճնշել նախարարների անջատական ձգտումները և ստեղծել կենտրոնացված ուժեղ
պետություն։

17. Արշակ Բ ( . . – 368), 350–ծն թ անհայտ մոտ Հայոց Արշակունի թագավոր ից։ Տիրան թագավորի որդին և հաջորդը։
350– –ին Ոսխայի ճակատամարտում հայ հռոմեական ուժերը հաղթել են Պարսից Սասանյան արքա Շապուհ II–ին և
,հարկադրել գերությունից ազատել Հայոց թագավոր Տիրանին։ Քանի որ Տիրանը կուրացվել էր գահաժառանգ Արտաշեսը
, , ,մահացել իսկ մյուս որդին՝ Տրդատը պատանդ էր Բյուզանդիոնում ուստի Հռոմի և Պարսկաստանի համաձայնությամբ
. ,թագավորել է Արշակ Բ։ Արշակը չի դարձել նրանց կամակատարը վարել է ինքնուրույն քաղաքականություն որից
,վրդովված Վալենտինիոս կայսրը սպանել է նրա պատանդ եղբորը՝ Տրդատին և խոշոր ուժերով հարձակվել Հայաստանի
վրա։ Արշակը հաշտություն է խնդրել և ճանաչել Հռոմի գերիշխանությունը։ Կայսրին իր սպանված եղբոր հարսնացու
Ոլիմպիային կնության է տվել Արշակին՝ իբրև երաշխիք երկու երկրների փոխհավատարմություն։ Միաժամանակ նա
, ,պատանդությունից արձակել է Տրդատի Տիրիթ և Գնել որդիներին Գնելը խաղտելով հայրենի ավանդական կարգը
բնակվել է Այրարատ , ,նահանգի Արագածոտն գավառի Կվաշ ավանում կուրացված պապի՝ Տիրանի մոտ ամուսնացել
,Սյունիքի նախարար Անդովկի դուստեր՝ Փառանձեմի հետ զանազան միջոցներով իր շուրջը համախմբել նախարարներին
և սեպուհներին։ Գնելի կողմն է եղել նաև Արշակի հեր՝ Տիրանի և Հայոց կաթողիկոս Ներսես Ա Մեծի համակրանքը։
350– .Զգուշանալով դավադրությունից՝ Արշակն ասպարեզից հեռացրել է թե՛ հորը և թե՛ եղբորորդիներին։ ական թթ և՛
Հռոմը և՛ Պարսկաստանը զբաղվել են իրենց սահմանների պաշտպանությամբ և չեն միջամտել Հայաստանի գործերին։
,Շուրջ մեկ տասնամյակ Հայաստանն ապրել է խաղաղությամբ բարգավաճել և հզորացել։ Արշակը հետամտել է
,նախարարներին համախմբելու նրանց կետրոնախույս հակումներըսանձելու քաղաքականություն։ Նա բնաջնջել է
,անհնազանդ նախարարական տներին բռնագրավել նրանց կալվածները։

18. Փավստոս Բյուզանդը ,հաղորդում է որ Արշակը սպառնացել է նաև եկեղեցական և վանական
հողատիրություններին։ Արքունի զորաբանակը մեծացնելու և թագավորական իշխանությանը սպառնացող
,նախարարական ավագանուն թուլացնելու նպատակով նա ծրագրել էր ոստանում հիմնել արտոնյալ
ապահարկ նոր քաղաքներ և նրանցում բնակեցնել նախարարական տիրույթների բնակիչներին։ Այդ գործում
առաջին քայլը եղել է Կոգովիտ գավառում Արշակավան քաղաքի կառուցումը։ Նախարարները
, ,Պարսկաստանի օգնությամբ կործանել են Արշակավանը կոտորել բնակիչներին ձախողել Արշակի՝
359–թագավորական իշխանությունը հզորացնելու ծրագրերը։ ին պատերազմը վերսկսվել է Պարսկաստանի
և Հռոմի միջև։ Հայաստանի դիրքը պատերազմող կողմերի համար ունեցել է կարևոր նշանակություն։
,Արշակունյաց Հայաստանի սահմանները պարսիկներից վտանգվել էին ուստի Արշակը ընդունել է Հռոմի
360–հետ դաշնակցելու առաջարկությունը։ ին Կեսարիա է ժամանել Կոստանդիոս կայսրը և
361–այնտեղտեսակցել Արշակի հետ։ ին վախճանված Կոստանդիոսին փոխարինած Հոլիանոսը նորոգել է
363–Արշակի հետ դաշինքը և ի գարնանը խոշոր զորաբանակով մտել Միջագետք։ Արշակը իր բանակով
հարձակվել է Մարաստանի Խիլիոգոմ կոչվող գավառի վրա՝ նպատակ ունենալով Կորդուքի ու Մոքսի վրայով
, ,մտնել Հայոց Միջագետք այն ազատագրել պարսկական զորքից այնտեղից միանալ Հուլիանոսի բանակին։
26– ,Սակայն նույն թվականի հունիսի ին Հուլիանոսը զոհվել է և նոր կայսրՀովիանոսը դավաճանաբար լքել
է Հռոմի դաշնակից Արշակին՝ ընդունելով Շապուհի առաջարկած ծանր ու ստորացուցիչ հաշտության
364–պայմանները։ ին Շապուհը հարձակվել է Հայաստանի վրա։ Արշակը չորս տարի հերոսաբար դիմադրել
,է պահպանել Մեծ Հայքի սահմանները։ Պարսից դեմ նրա մղած պատերազմի մանրամասնությունները
,նկարագրել է Փավստոս Բյուզանդը։ Արշակը կուրացվել է և բանտարկվել ապա և տանջամատ արվել։

19. Պապ ( 353-374),մոտ Հայոց Արշակունի 370-թագավոր ից։ Հաջորդել է հորը Արշակ Բ–ին։ Գահին
հաստատվել է Հռոմեական կայսրության –օժանդակությամբ՝ հայ հռոմեական միացյալ բանակով ջախջախելով
Հայաստան ներխուժած պարսկական զորքերը։ Չնայած Պապը իշխել է երկրի համար արտաքին և ներքին
, ,ծանր պայմաններում կարողացել է վերամիավորել Հայաստանից անջատված ծայրագավառները չափավորել
,եկեղեցու տնտեսական և քաղաքական հզորությունը փորձել է ազատվել Հռոմեական կայսրության
,գերիշխանությունից։ Պապը ստեղծել է մեծաքանակ բանակ եկեղեցուց բռնագրաված հողերը շնորհել
զինված ծառայություն կրող մանր ազնվականությունը։ Ներսես Ա Պարթև կաթողիկոսի ,մահից հետո Պապը
Շահակ Ա Մանազկե անկախացման հիմքը։ Պապի ինքնուրույն քաղաքականությունն առաջ է բերել Հռոմի
դժգոհությունը։ Հայաստանում հռոմեական զորքերի հրամանատար Տերենտիոսը Պապին ամբաստանել է
պարսից արքա Շապուհ II–ի հետ գաղտնի կապ պահպանելու մեջ։ Վաղես կայսրը, խորհրդակցության
,պատրվակով Պապին հրավիրել է Տարսոն , 300-և հսկողության տակ առել սակայն վերջինս իր անոց
, ,թիկնազորով ճեղքել է շրջապատումը և խուսափելով հետապնդող հռոմեական լեգեոնից վերադարձել
,հայրենիք։ Տերենտիոսին փոխարինած Տրայանոսը կարողացել է շահել Պապի վստահությունը նրան
հրավիրել է խնջույքի և դավադրաբար սպանել։

20. Վռամշապուհ ( . . –414),ծն թ անհայտ Հայոց Արշակունի 389-թագավոր ից։
Հաջորդել է եղբորը՝ Խոսրով Գ–ին։ Գահակալել է համեմատաբար խաղաղ
,ժամանակաշրջանում հաշտ ու բարեկամական հարաբերություններ պահպանել
,ինչպես Սասանյան Պարսկաստանի այնպես էլ Հռոմեական կայսրության հետ։
399– , –ին մեկնել է Հայոց Միջագետք հաշտարար միջնորդի դերով
կարգավորել պարսկահռոմեական վեճերը։ Այնտեղ էլ նա հայ և ասորի
,մտավորականներից տեղեկացել է հայկական հին նշանագրերի մասին որը
կարևոր դեր է խաղացել հայ նոր գրերի ստեղծման գործում։ Վռամշապուհը
մեծապես աջակցել է Հայոց կաթողիկոս Սահակ Պարթևի և Մեսրոպ Մաշտոցի՝
հայ նոր գրերի ստեղծման և լուսավորական ձեռնարկումերին

21. Գագիկ ԱԳագիկ Ա ( . . – 1020), 989–ծն թ անհայտ Հայոց թագավոր ից։ Բագրատունիների հարստությունից։ Հաջորդել է եղբորը՝
Սմբատ Բ– « »ին։ Կրել է Հայոց և վրաց շահնշահ տիտղոսը։ Հենվելով երկրի տնտեսական և ռազմաքաղաքական
,հզորության վրա հաջողությամբ շարուկակել է պայքարը՝ Հայաստանը միասնական թագավորության մեջ միավորելու
, 100համար։ Կազմակերպել է արքունի մշտական զորք զինվորների թիվը հասցնելով հազարի։ Գրավել է
Բագրատունիների թագավորությունից անջատված հայկական մի քանի գավառներ և Դվինը։ Արտաքին թշնամիների
ներխուժման վտանգի դեմ Գագիկ Ա զինզկզն դաշինք է կնքել Տայքի Դավիթ Կյուրապաղատի, վրաց Բագրատ և Գուրգեն
թագավորների հետ։ X .դ վերջին Ատրպատականի , ,ամիրա Մամլունը դաշնակցելով հարևան արաբական ամիրաների հետ
– , – , ,արշավել է Դավիթ Կյուրապաղատի և Գագիկ Ա ի դեմ մտել Ծաղկոտն գավառը։ Գագիկ Ա ի Կարսի Աբաս թագավորի
998–Դավիթ Կյուրապաղատի և Բագրատ թագավորի դաշնակից զորքերը ետ են մղել թշնամուն։ ին միացյալ բանակները
Ծումբ գյուղի մոտ պարտության են մատնել թշնամուն՝ կանխելով նրա ասպատակությունը։ Գագիկ Ա օգնել է Լոռու
1000– ,Դավիթ թագավորին՝ ետ շպրտելու Գանձակի ամիրա Փադլունի զորքերը։ ին երբ Տայքի գրավումից հետո
բյուզանդական կայսր Վասիլ II– ,ի մոտ են գնացել և հնազանդություն հայտնել հայ և վրաց իշխանները սակայն Գագիկ
, 1001–Ա չի գնացել Վասիլի մոտ։ Գագիկի գերիշխանությանը ենթարկվել են Լոռու Կարսի և Սյունիքի թագավորները։
, ,ին երբ Լոռու թագավորը փորձել է չենթարկվել Գագիկ Ա խլել է նրա տիրույթները և միայն հնազանդության
–երաշխիքներ ստանալուց հետո ետ վերադարձրել։ Գագիկ Ա ի օրոք Բագրատունիների թագավորության սահմանները
, , ,տարածել են Կուր գետից մինչև Ապահունիք Շամքորից մինչև Վաղարշակերտ։ Զարգացել է տնտեսությունը մշակույթը
,արհեստագործությունը ներքին և արտաքին առևտուրը։ Բարգավաճել են Անին, Դվինը, Կարսը։ Սակայն երկրի ներսում
,չեն հաղթահարվել կենտրոնախույս ուժերը սրվել են հասարակական ներհակությունները։ Անիի պեղումների ժամանակ
– , ,գտնվել է Գագիկ Ա ի արձանը որի գլխին կա լայն փաթաթած սպիտակ չալմա հագին երկարավուն արաբական կարմիր
խալաթ և մեջքի փաթաթան։ Արաբական տարազն այստեղ խալիֆայության կողմից ճանաչված լինելու նշան է։

22. Գագիկ Բ ( 1024-1079), 1042-45–մոտ Հայոց թագավոր ին։ Բագրատունիների հարստությունից։
–Հովհաննես Սմբատի ,մահից հետո բյուզանդական զորքերը ներխուժել են Հայաստան՝ գրավելու
– 1023–Հովհաննես Սմբատի՝ ին Բյուզանդիային կտակած հողերը և պաշարել Անի մայրաքաղաքը։
,Հայկական զորքը և Անիի բնակչությունը սպարապետ Վահրամ Պահլավունու ,գլխավորությամբ քաղաքի
պարիսպների տակ ջախջախել են բյուզանդական բանակը։ Դրանից հետո գահ է բարձրացել Աշոտ Դ–ի
18–որդին՝ ամյա Գագիկ Բ։ Բյուզանդական զորքերի երեք անհաջող արշավանքներից հետո Կոստանդին
–Մոնոմախ կայսրը բանակցությունների պատրվակով իր մոտ է հրավրել Գագիկ Բ ին։ Թագավորությունը
– ,պահպանելու կողմնակիցները զգուշացրել են Գագիկ Բ ին՝ չընդունել հրավերը սակայն բյուզանդական
կողմնորոշման պարագլուխներ Վեստ Սարգիսը և Պետրոս Ա Գետնադարձ կաթողիկոսները համոզել են
– –Գագիկ Բ ին մեկնելու։ Կայսրը Գագիկ Բ ից պահանջել է հրաժարվել գահից՝ հօգուտ Բյուզանդիայի։
,Գագիկ Բ երկար դիմադրել է բայց երբ Վեստ Սարգիսը և Պետրոս Ա Գետնադարձ կաթողիկոսները կայսրին
, ,են ուղարկել Անիի բանալիները ու հայտնել որ իբր հայերը որոշել են Անին տալ Բյուզանդիային Գագիկ Բ
1045– ,հրաժարվել է գահից։ ին բյուզանդական զորքերը չորրորդ անգամ խուժել են Հայաստան գրավել
, ,Անին Կորշանելով հայ Բագրատունիների թագավորությունը։Գագիկ Բ եղել է կրթված գրասեր
անձնավորություն։ Սպանվել է բյուզանդացիների ձեռքով։

23. Լևոն Բ ( . . –2.5.1219), 1198– 6-ծն թ անհայտ Հայոց թագավոր ի հունվարի ից։ Ռուբինյանների ազգայատոհմից։ Հաջորդել է եղբորը՝
Ռուբեն Գ– ,ին։ Լևոնը եղել է երկրի կարևոր բերդ Կապանի տերը աջանցել եղբորը՝ պետության պաշտպանության ու կառավարման
–գործերում։ Ռուբեն Գ ի գերությունից հետո երկրի իշխանությունը կենտրոնացրել է իր ձեռքում։ Լևոնի և Հեթումյան իշխան Բակուրանի
, ,ջանքերով Անտիոքից գերեդարձած Ռուբեն Գ իշխանությունը կամովին հանձնել է Լևոնին քաշվել է Արքակաղնի վանք ուր վախճանվել է
1187– ,նույն տարում։ ի մայիսին Ռավին դաշտում Լևոնը ջախջախեց Կիլիկիա ներխուժած Իկոնիայի թուրքմեն հրոսակներին որոնց
, 1187–գլխավորում էր Ռոստոմ անունով էմիրը ազատագրեց հայաբնակ մի քանի շրջաններ։ ին Լևոնը հաղթեց և կախման մեջ դրեց
–Կիլիկիա ներխուժած՝ Հալեպի և Դամասկոսի սուլթանին։ Կիլիկիային սկսել էր սպառնալ Նաև Եգիպտոսի Այյուբյան սուլթան Սալահ ադ
, 1189– 1190–Դինը որի դեպի Արևմուտք առաջխաղացումը կանխվեց ի Խաչակրաց երրորդ արշավանքով։ Խաչակիչները ին ճամբարեցին
Կիլիկիայի , ,Սելևկիա քաղաքում։ Լևոնի պատվիրակները Ներսես Լաբրոնացու գլխավորությամբ խաչակիրներին խոստացան տրամադրել
,ձիեր և ռազմապաշար իսկ Հենրիկոս VI խոստացավ Լևոնին ճանաչել Հայոց թագավոր։ Եգիպտոսի սուլթանության դեմ խաչակրաց
, – , 1193–արշավանքի անհաջողությունից հետո Լևոնը պատրաստվելով դիմագրավել Սալահ ադ Դինին ին նրա դաշնակից Անտիոքի
դքսությունից գրավեց Պաղրաս և Դարպսակ բերդերը։ Կիլիկիայում և մերձակա երկրներում սփռված ասորի հավատակիցներին Հայոց
1192–կողմը ներգրավելու համար Լևոնը Թեոդորոս Բարվեհեբոն ասորուն ին հատուկ հրովատակով Հռոմկլայում հռչակեց Ասորվոց
1193– – ,կաթողիկոս՝ ի հակաթոռություն Անտիոքում նստող Միխայիլ կաթողիկոսի։ ին Սալահ ադ Դինը Անտիոքի դուքս Բոհեմունդ III
, 4– ,Կակազի սադրանքով խոշոր բանակով շարժվեց Կիլիկիա բայց սահմանամերձ Սև գետի մոտակայքում մարտի ին հանկարծամահ եղավ
և խափանվեց նրա առաջխաղացումը։ Լևոնին ցանկանում էր խարդախությամբ ձերբակալել Անտիոքի դուքսը։ Դքսի նկրտումների մասին
, - , : 1194–Լևոնն իմացավ հենց դքսի կնոջից որն ըստ Միքայել Շաթիրյանի եղել է Լևոն Բ ի սիրուհին ու կանխեց Բոհեմունդին Լևոնը ին
,նրան հրավիրեց Կաստոն ամրոցը ձերբակալեց և տարավ Սիս , ,։ Դուքսը Լևոնի հետ հաշտություն ստորագրեց ճանաչեց նրա ավագությունը
–վերադարձրեց Ռուբեն Գ ի գերության ժամանակ Կիլիկիայից զավթած հողերը։ Պայմանագիրն ամրապնդվեց դքսի գահաժառանգ որդի
14– ,Ռայմոնդի և Լևոնի եղբոր ամյա դուստր Ալիսի ամուսնությամբ։ Ռայմոնդը որպես պատանդ դաստիարակվելու էր Լևոնի արքունիքում։
,Ըստ որում Ռայմոնդի գահը կժառանգվի Ալիսից ծնված որդուն։ Դրանով Լևոնը ձգտում էր իրավական հիմք ունենալ՝ ապագայում
Անտիոքի զգալիորեն հայաբնակ իշխանությունը Կիլիկիային միավորելու և ավելի կենսունակ ու հզոր պետություն կազմակերպելու
,համար։ Այսպիսով Լևոնի շրջակա թշնամիների դեմ տարած մի շարք հաղթանակներով բարձրացրեց պետության միջազգային
1196–հեղինակությունը և նախադրյալներ ստեղծեց Կիլիկյան Հայաստանում թագավորություն հիմնելու համար։ ին Գերմանիայի
Հենրիկոս VI 1198– 6– ,կայսրը թագ ուղարկեց Լևոնին։ Լևոնը թագադրվեց ի հունվարի ին Տարսոն քաղաքում։

24. Նոր դաշնակիցներ ունենալու նպատակով Լևոնը խնամական կապեր հաստանեց մերձավոր քրիստոնեական պետությունների
1209- ,արքունիքների հետ։ ին իր եղբոր կրտսեր դստերը՝ Փիլիպպինեին Լևոնը կնության տվեց Նիկիայի նորահաստատ կայսր
, 1210– ,Թեոդորոս Լասկարիսին ին ինքն ամուսնացավ Կիպրոսի թագավոր Ամորի Լուսինյանի դուստր Սիպիլի իսկ Ռուբեն
1214– –Ռայմոնդը՝ Լուսինյան արքայատան մի ուրիշ դշխուհու՝ Հելվիսի հետ։ ին իր դուստր Ռիթա Ստեփանիային Լևոնը
1218–ամուսնացրեց Երուսաղեմի ֆրանկական թագավոր Հովհան Բրիենի հետ։ ին Տավրոսում ռազմական դաշինք կնքելով
Պտղոմայիդից հայրենիք վերադարձող Հունգարիայի Անդրեաս թագավորի հետ՝ Լևոնը իր դեռատի դուստերը պսակեց նրա որդու
հետ՝ խոստանալով նրան նշանակել Հայոց թագաժառանգ։ Լևոնը հետևողական պայքար ծավալեց Անտիոքի ժառանգության համար։
3 4Անտիոքի գահաժառանգ Ռայմոնդի և Լևոնի եղբոր դուստր Ալիսի ամուսնությունից կամ տարի հետո Ռայմոնդը մահացավ։
Լևոնը Ռայմոնդի նորածին որդուն՝ Անտիոքի գահաժառանգ –Ռուբեն Ռայմոնդին որդեգրեց և հռչակեց Հայոց գահաժառանգ։
,Դիվանագիտական այդ քայլով Լևոնը ձգտում էր Անտիոքի դքսությունը միավորել Կիլիկիայի թագավորությանը կազմակերպել
քրիստոնյա կայուն պետություն և նվաճողներից ազատագրել հայկական բոլոր հողերը։ Անտիոքի գահաժառանգության համար
, ,պայքարում Լևոնին աջակցում էին Անտիոքի հայությունը կաթոլիկների մի մասը՝ Պետրոս Ա պատրիարքի գլխավորությամբ
Հյուընկալ օրդենի ասպետները։ Մինչդեռ Բոհեմունդ III ,Կակազի կրտսեր որդին՝ Տրիպոլսի դուքս Բոհեմունդ Միակնանին
– , , 1201–անտեսելով Ռուբեն Ռայմոնդի իրավունքը Տաճարական օրդենի ասպետների և Հալեպի ամիրայության զինակցությամբ
, 1203– 11–ին հափշտակեց Անտիոքի գահը։ Խաղաղ բանակցություններով արդյունքի չհասնելով ի նոյեմբերի ին Լևոնը գրավեց
Անտիոքը։ Ինքնահռչակ Բոհեմունդ IV 1206–փախավ Տրիպոլիս։ ին Լևոնը ջախջախեց նաև Բոհեմունդ Միակնանուն օգնող
. –Հալեպի ամիրային։ Լևոնի Անտիոքի Ս Պետրոս մայր եկեղեցում Պետրոս պատրիարքի ձեռքով պատանի Ռուբեն Ռայմոնդին օծեց
և բազմեցրեց դքսության գահին՝ Ալիսին կարգելով խնամակալուհի։ Այս առիթով Լևոնը իր անունով Անտիոքում հատեց արծաթյա
1209– 1211–լատինագիր շքադրամ։ ին և ին Լևոնը Նիկիայի կայսր Թեոդորոս Լասկարիասի դաշնակցությամբ ջախջախեց
1211–սպառնալից դարձած Իկոնիայի սուլթանությունը։ ին Հայոց զորաբանակը պաշարեց և գրավեց Փոքր Հայքի կենտրոն
Կեսարիան։ Լևոնը այն սուլթանին վերադարձրեց ռազմատուգանք ստանալուց և ձեռնտու հաշտության պայմանագիր ստորագրելուց
հետո։ Այդ պայմանագրով Կեսարիայի թեմի վրա հաստատվեց Լևոնին հպատակվող Ասորվոց կաթողիկոսի հոգևոր
գերիշխանությունը։

25. 1211–ին Հայոց զորաբանակը պաշարեց և գրավեց Փոքր Հայքի կենտրոն Կեսարիան։ Լևոնը այն սուլթանին
վերադարձրեց ռազմատուգանք ստանալուց և ձեռնտու հաշտության պայմանագիր ստորագրելուց հետո։ Այդ
պայմանագրով Կեսարիայի թեմի վրա հաստատվեց Լևոնին հպատակվող Ասորվոց կաթողիկոսի հոգևոր գերիշխանությունը։
1216– , ,ի սկզբին երբ Լևոնը գամված էր անկողնուն իսկ նրա ուժերի զգալի մասը զբաղված էր Բոհեմունդ Միականու
, , ,դեմ պայքարով Իկոնիայի սելջուկ թուրքերը խախտելով Լևոնի հետ կնքած հաշտության պայմանագիրը
25–անսպասոելիորեն խուժեցին Կիլիկիա և հունվարի ին պաշարեցին սահմանային Կապան բերդը։ Հայկական
հեծելազորի մի մասով թշնամուն ընդառաջ ելած Կոստանդին գունդստաբլը Շողականի դաշտում տեղի ունեցած
,ճակատամարտում օժանդակություն չստանալով մեծ իշխան և պայլ Ադանից շրջապատվեց և մի շարք գորականների հետ
,գերի ընկավ։ Կամքի մեծ ուժով հաղթահարելով ցավերը Լևոնը իր բանակով սկսեց ասպատակել Իկոնիան՝ թշնամուն
14–հարկադրելով վերացնել Կապանի պաշարումը և նահանջել Կիլիկիայից։ Նույն թվականի փետրվարի ին Լևոնը
– 1219–Բոհեմունդից վերստին գրավեց Անտիոքը՝ վերջին անգամ այն հանձնելով թուլակամ Ռուբեն Ռայմոնդին։ ի
, 22–սկզբին Անտիոքի ֆրանկները՝ Գիլյոմ դը Ֆարաբելի գլխավորությամբ դավադրաբար գրավեցին Անտիոքը՝ ամյա
–Ռուբեն Ռայմոնդին մատնելով փախուստի։ Լևոնը նրան զրկեց գահակալական իրավունքից և Հայոց գահաժառանգ օծեց
իր մանկահասակ դուստր Զապելին։ Լևոնի օրոք Կիլիկյաի Հայկական թագավորության սահմանները տարածվում էին
,Սելևկիայից մինչև Անտիոք Միջերկրական ծովից մինչև Տավրոսի և Անտիտավրոսի լեռները։ Բուն Կիլիկիային բացի
, ,Լևոնի վեհապետության ներքո էին Պանփիլիան Իսավրիան Լիկայոնիան և Գերմանիկեն։ Երկրի սահմանները հսկելու և
, ,պաշտպանելու համար Լևոնը վերաշինեց հին բերդերը հիմնեց նոր ամրություններ կառուցեց բազմաթիվ հսկիչ
, ,դիտանոցներ ստեղծեց մշտական հզոր բանակ հաստատեց ռազմական ուսուցման որոշակի կարգ ու կանոն։ Լևոնը
,կանոնավորեց կառավարման մարմինները՝ արքունի գործակալությունները սահմանեց վասալների տեղերն ու
,պարտականությունները ամրապնդեց օրինականությունը։ Պետական կայուն հարկեր սահմանելու համար Լևոնը
, , ,հաշվարկի ենթարկեց երկրի գյուղերը ագարակները այգիրերը անդաստանները։ Նրա հրամանով նորոգվեցին հին
,վանքերը հիմնվեցին նորերը և նրանց կից բացվեցին վարժարաններ։ Լևոնը իր քրքունիքը հրավիրեց շատ գիտնականների
,ու արվեստագետների արտոնյալ պայմաններ ստեղծեց նրանց գործնեության համար։ Լևոնի կտակի և ժողովրդի պահանջի
,համաձայն նրա մարմինը ամձոձվեց Սսում սիրտը՝ Ակներում։

26. Հեթում Ա (1213-1270), , 1226–69–Հայոց թագավոր Կիլիկիայում ին։ Հեթումյանների արքայատան հիմնադիրը։
1225– , ,Ֆիլիպ թագավորին ին գահընկեց անելուց հետո Հայոց իշխանական խորհրդի համաձայնությամբ Կոստանդին
13– 14–պայլը իր ամյա որդի Հեթումին պսակել է Զապել թագուհու հետ և հունիսի ին հռչակել թագավոր։ Հեթումի օրոք
,ավելի կենտրոնացվեց միապետական իշխանությունը հաղթահարվեցին ներքին երկպառակությունները։ Հզորացնելով
, ,ռազմական ուժերը ամրացնելով պետության սահմանները՝ Հեթումը վարել է խաղաղասեր արտաքին քաղաքականություն
–որի պայմաններում վերելք է ապրել տնտեսական և մշակութային կյանքը։ Թաթար մոնղոլների ներխուժման սպառնալիքը
1243–կանխելու համար Հեթումը ին խաղաղության և փոխօգնության պայմանագիր է ստորագրել մոնղոլական Բաչու
, 1254– , ,Նոյին զորավարի հետ իսկ ին մոնղոլական մայրաքաղաք Կարակորումում անձամբ նոր դաշնագիր կնքել Մանգու
1256-59– ,խանի հետ։ ին մոնղոլների զինակցությամբ Հեթումը սանձել է Հալեպի ամիրայության Իկոնիայի ու
, , ,Եգիպտոսի սուլթանությունների ոտնձգությունները ազատագրել Հերակլեա Մարաշ Այնթապ քաղաքներն ու նրանց
, ,շրջակա հողերը Կիլիկյան Հայաստանին միացրել Կապադովկիայի հարավային շրջանները առժամանակ՝ Հյուսիսային
,Ասորիքի զգալի մասը՝ Հալեպ կենտրոնով մի շարք հաղթանակներով ամրապնդել պետության միջազգային
,հեղինակությունը։ Հզորացած Եգիպտոսի սուլթանությունը օգտվելով մոնղոլական աշխարհակալության տրոհումից ու
, 1266- 30– ,թուլացումից ին հազարանոց բանակով ներխուժել է Կիլիկիա ավերել ու ավարի մատնել բազմաթիվ
1268–բնակավայրեր։ ի հուլիսին Հեթումը մի քանի սահմանային բերդերի ու ամրությունների զիջման գնով հաշտություն
, , 1269– ,է կնքել Եգիպտոսի սուլթանության հետ գրությունից ազատել որդուն՝ Լևոնին և ին գահը նրան հանձնելով մտել
, ,է վանք ուր և մահացել է։ Հաթումի անունով և պատկերով հատվել են ոսկյա արծաթյա և պղնձյա դրամներ։

27. Լևոն Զ (1340–1399, ), 1374-1375–Լուսինյան Փարիզ Հայոց թագավոր Կիլիկիայում ին։ Ջիվանի և Սուլթանի որդի
– 1344–Լևոնը ծնվել է Կիլիկիայում։ Խուսափելով Կոստանդին Դ ի հալածանքներից՝ ին Սուլթանը իր որդիների հետ
–ապաստանել էր Կիպրոսում։ Հայոց գահին Լևոնին հրավիրեց ունիթոռների կուսակցությունը՝ Կոստանդին Ե ի
14–դավադրական սպանությունից հետո։ Սեպտեմբերի ին Լևոնը ժամանեց Սիս մայրաքաղաքը և ութ ամիս անց
. ,Ս Սոփիայի մայր տաճարում լատինական ծեսով օծվեց թագավոր ապա իշխանների դժգոհությունը մեղմելու համար՝ նաև
,հայկական ծեսով։ Սակայն Լևոնը իր լատինամոլ քաղաքականությամբհարուցեց ոչ միայն հայերի այլև շրջակա
1375– 5–մահմեդական պետությունների դժգոհությունը։ Եգիպտոսի սուլթան Մելիք Աշռաֆի զորքերը ի հունվարի ին
22–պաշարեցին Սիսը։ Սովից ու հիվանդություններից նեղված Լևոնը ապրիլի ին հաշտություն խնդրեց և Հալեպի
,ամիրայից կյանքի ապահովության երաշխիք ստանալով՝ բերդը հանձնեց թշնամուն։ Լևոնը իր ընտանիքի կաթողիկոսի և
20 ,շուրջ հայ մեծամեծների հետ գերեվարվեց Կահիրե։ Լևոնի խոստովանահայր Հովհաննես Դարդելի ջանքերով
Կաստիլիայի Հովհան I և Արագոնի Պեդրո IV 1382–թագավորների միջնորդությամբ ի սեպտեմբերին Լևոնը
1383– ,գերությունից ազատվեց և մեկնեց Եվրոպա։ ի ամռանը նա հասավ Կաստիլիա որի թագավորը Լևոնին պագևեց
, ,Մադրիդ Վիլյարեալե Անդուխար քաղաքները և խոստացավ օգնել նրան Կիլիկիայի գահը վերստանալու համար։
Արագոնի և Կաստիլիայի թագավորությունները ձգտում էին Լևոնին օգտագործել՝ Մերձավոր Արևելքում իրենց
ազդեցությունն ընդարձակելու համար։ Լևոնը տասնմեկ տարի շարունակ շրջագայեց և դիմեց եվրոպական
արքունիկներին՝ նրանցից օգնություն ստանալու ապարդյուն հույսով։ Կյանքի վերջին տարիներին Լևոնը ապից Փարիզի
– , 1384–Սենտ Օուեն պալատում որը նրան ին հատկացրել էր Ֆրանսիայի Կառլոս VI թագավորը։