Artikel in K&S van 15-06-16

1. 46 Juni '16
S
pace-based solar power. Het is een van de
toekomstscenario's die futurist Richard
van Hooijdonk beschreef in zijn recente
trendpublicatie. Onze zoektocht naar
energiebronnen zou ons naar de ruimte leiden, waar
zonnepanelen via satellieten continu energie leveren
voor de aarde.
Een ander vergezicht: robots die de bouw en het on-
derhoud van grootschalige zonne-energiecentrales
en collectorenparken uitvoeren. Een Amerikaanse
startup heeft al robots ontwikkeld die pv-panelen
kunnen installeren.
Van Hooijdonk voorspelt ook de opmars van smart
grids, intelligente systemen die de levering van ener-
gie en warmte voortdurend aanpassen en verfijnen,
afhankelijk van de vraag. Sensoren, algoritmen en big
data zorgen ervoor dat overschotten gedistribueerd
worden naar punten waar een tekort dreigt.
Zon als voorland
Klinken de toekomstbeelden van Van Hooijdonk iets te
fantastisch? De reële ontwikkelingen in zonne-energie
anno 2016 zijn ook al spectaculair, zegt Wim Sinke,
programmamanager bij ECN en hoogleraar aan de Uni-
Trends en ontwikkelingen in duurzame warmte
In 2050 zal er overal
Energie uit de ruimte, robots die zonnecollectorenparken be-
heren, smart grids. Welke ontwikkelingen richting een duur-
zame elektriciteits- en warmtevoorziening zijn nu actueel? In
2050 zal er overal zonne-energie zijn: op daken en gevels, in
ramen, langs snelwegen en boven spoorwegen. Maar ook in
velden en op het water. De belangrijkste trends op een rij.
Tekst: Lynsey Dubbeld Fotografie: Industrie, Jorrit Lousberg (Zoneiland Almere),Ton Borsboom
versiteit van Amsterdam. In Nederland zouden volgens
Sinke zeker enkele tientallen procenten van ons totale
energiegebruik op eigen bodem kunnen worden
opgewekt. 'Zonne-energie is betrouwbaar, robuust en
duurzaam. Bovendien neemt het rendement van pa-
nelen alleen maar toe, terwijl de kosten dalen. In 2050
zal er overal zonne-energie zijn: op daken en gevels, in
ramen, langs snelwegen en boven spoorwegen. Maar
ook in velden en op het water. Elektriciteit die niet
direct nodig is kan worden omgezet voor de productie
van brandstof of opgeslagen als warmte.'
Zoneiland Almere, een veld met 7.000 m2 zonnecol-
lectoren dat verwarming en warm tapwater levert
aan de nabijgelegen woonwijk Noorderplassen-West,
illustreert deze ontwikkeling. 'De 520 zonnecol-
lectoren op het eiland voorzien in
10 procent van de jaarlijkse warmte-
behoefte van de wijk. Het stadswarm-
tenet levert de overige 90 procent,
zorgt voor het warmtetransport van
Zoneiland naar de wijk én garan-
deert dat er ook op bewolkte dagen
voldoende warmte voor verwarming
en heet kraanwater is', vertelt Alexander van Ofwe-
gen, directeur Warmte van Nuon. De huishoudens in
Noorderplassen-West beschikken daarmee over een
warmtevoorziening die in 2015 tot een verlaging van
de CO2
-uitstoot van 72 procent heeft geleid, vergele-
ken met gasgestookte cv-ketels.
Schaalvergroting
Hoewel duurzame warmtebronnen op dit moment in
een heel klein deel van de warmtebehoefte voorzien,
is volgens Sinke schaalvergroting mogelijk door com-
'Zonne-energie is
betrouwbaar, robuust
en duurzaam'
KS06 46-48.indd 46 06-06-16 14:06

2. Juni '16 47
Markt en maatschappij
zonne-energie zijn
binatie met andere technieken. 'Om ervoor te zorgen
dat duurzame warmte een hoofdrol kan gaan spelen,
ligt het voor de hand om niet alleen collectoren, maar
ook panelen in combinatie met warmtepompen en
compacte warmteopslag te gebruiken. Decentrale
opwekking van warmte biedt een kansrijke aanvul-
ling op de infrastructuur rond gas- en afvalcentrales
die nu via warmtenetten warmte leveren.'
Nuon ziet volop mogelijkheden om lokale ener-
giebronnen te koppelen aan het stedelijke net,
benadrukt Van Ofwegen. 'We hebben momenteel
genoeg bronnen beschikbaar voor de basislast. Voor
de toekomst willen we nieuwe leveranciers enthou-
siasmeren om duurzame warmte te leveren aan
het warmtenetwerk. En bewoners die oplossingen
zoeken voor de eigen, lokale energievoorziening kun-
nen gebruikmaken van de back-up van stadswarmte.
Door de structurele afspraken die wij hebben met
producenten, zoals AEB Amsterdam, is er altijd vol-
doende warmte beschikbaar.'
Warmterotonde
Nuon ziet het warmtenet bovendien als de basis voor
toekomstige verduurzaming van de Nederlandse
warmtebehoefte. Van Ofwegen: 'Het stadswarmte-
net kan lokale energie-overschotten afvoeren en
tekorten opvangen. Het net kan daardoor op termijn
als een solide distributiekanaal fungeren, ook tussen
huishoudens en bedrijven onderling.'
In Zuid-Holland worden de eerste stappen in die rich-
ting al gezet. Onder de noemer Warmterotonde wer-
ken daar 25 partijen – waaronder de provincie en de
gemeenten Den Haag, Delft, Westland en Rotterdam –
samen om via een netwerk van warmteleidingen de
Rotterdamse industrie te verbinden met huishoudens
en kantoorpanden, en met de glastuinbouw in de re-
gio. Uiteindelijk zal dan een omvangrijk warmte-uitwis-
selingssysteem ontstaan waarop verschillende aanbie-
ders en afnemers worden aangesloten. En waaraan op
termijn allerlei groene bronnen worden toegevoegd,
van windenergie en biomassa tot zonneboilers.
Revolutie door evolutie
Zijn er voor de duurzame transitie nog nieuwe,
radicale innovaties nodig? Sjoerd Laarhoven van sub-
sidieadviesbureau Hezelburcht benadrukt het belang
van een bredere toepassing van bestaande technie-
ken, zoals windturbines, geothermie en getijdencen-
trales. 'Grote windprojecten op zee en op land zijn
zeker mogelijk. Windmolens met een hoog opwek-
Wim Sinke (program-
mamanager bij ECN):
'Decentrale opwekking
van warmte biedt een
kansrijke aanvulling op
de infrastructuur rond
gas- en afvalcentrales
die nu via warmtenetten
warmte leveren.'
AlexandervanOfwegen
(directeurWarmteNuon):
'Dehuishoudensin
Noorderplassen-WestinAl-
merebeschikkenovereen
warmtevoorzieningdie
in2015toteenverlaging
vandeCO2
-uitstootvan
72procentheeftgeleid.'
Sjoerd Laarhoven (subsi-
dieadviesbureau Hezel-
burcht): 'Dat innovaties
in duurzame technieken
nog niet grootschalig
worden toegepast, heeft
eerder te maken met
beleid dan met techniek.'
KS06 46-48.indd 47 06-06-16 14:06

3. 48 Juni '16
vermogen zijn nu al een interessante businesscase.
Er is natuurlijk ook een beweging vanuit burgers
zichtbaar, waarbij coöperaties lokaal energie opwek-
ken via bijvoorbeeld windmolens. Daarnaast doen
zich allerlei technische verbeteringen in geothermie
voor, waardoor de diepe boringen inzetbaar worden
voor zowel de verwarming als stroomvoorziening
in (bedrijfs)gebouwen. Maar dat innovaties, zoals
getijdenturbines, in Nederland nog niet grootschalig
in gebruik zijn, heeft eerder te maken met beleid dan
met techniek. Dit soort innovaties brengt bepaalde
risico's mee. In Nederland komen subsidies vooral
terecht bij projecten met beperkte risico's. Radicale
innovaties komen daardoor niet van de grond. Terwijl
we die echt nodig hebben om de duurzame transitie
te realiseren. Daarnaast staan de regelgeving en het
vergunningstelsel op gespannen voet met innova-
tieve toepassingen van bijvoorbeeld zonnepanelen,
biomassa, windturbines en getijdenturbines.'
Steeds beter en goedkoper
In Nederland – en daarbuiten – beschikken we al over
de basisbouwstenen om een duurzame energievoor-
ziening te realiseren, zegt ook Sinke. 'Waar het nu
vooral op aankomt is om de innovatieve technieken
steeds beter en goedkoper te maken – en op grote
schaal in te zetten. De meest in het oog springende
innovaties van nu zijn niet zozeer totaal nieuwe tech-
nieken Het zijn meestal zaken die we al kenden, maar
die nu economisch rendabel worden. Zonnepanelen
zijn een goed voorbeeld van dit innovatietraject: die
zijn er al zestig jaar, maar breken nu pas echt door. De
revolutie ontstaat door versnelde evolutie.'
Als het gaat om de toekomst van zonne-energie ziet
Sinke wel een forse uitdaging. Hoewel hij gelooft dat
zonne-energie in een toenemend deel van de mondi-
ale energiemarkt zonder overheidssteun of subsidies
kan gaan functioneren, zou een al te rigoureuze of
abrupte verandering in de bestaande regelingen in
Nederland de verdere opmars van zonne-energie in
de weg kunnen staan. 'Als we willen dat de transitie
naar zonnestroom en duurzame warmte snel gaat,
dan zijn bepaalde vormen van stimulering en regule-
ring voorlopig noodzakelijk.' Sinke denkt daarbij niet
alleen aan de bekende subsidies, maar op termijn ook
aan zaken als flexibele energietarieven in combinatie
met energieopslag en CO2
-beprijzing.
Futurist Richard van Hooijdonk ziet de toekomst in
ieder geval zonnig in. Bijvoorbeeld vanuit de ontwik-
kelingen binnen het Internet of Things, een dyna-
misch netwerk dat steeds meer technieken integreert
en waaraan onder andere windturbines en complete
stedelijke energienetwerken gekoppeld kunnen
worden. Zo'n smart grid zal volgens Van Hooijdonk
niet alleen onze lokale energie- en warmtelevering
veiligstellen, maar ook ontwikkelingslanden van een
betrouwbaar netwerk voorzien. <
Leren van het Zoneiland
De praktijkervaringen met grootschalige zonnecollectoren voor de warmtevoorziening in Almere bieden kennisinzichten voor de
toekomst. In combinatie met een warmtenet helpt Zoneiland de gemeente om de duurzaamheidsdoelstellingen – volledige ener-
gieneutraliteit in 2022 – te behalen.Voor de wijken die buiten het bereik van Zoneiland liggen, verkent de gemeente de mogelijk-
heden van biomassa en zeer diepe geothermie om het stadswarmtenet van andere duurzame bronnen te kunnen voorzien.
EenbelangrijkleerpuntuitZoneiland:eencollectorenveldneemtweliswaargrondinbeslag,maarditgaatniettenkostevanruimte
voorwindmolens,pv-panelenenwarmteboilers.'Windmolenszijninstedelijkegebiedenvaaklastigteplaatsenendebeschikbare
ruimtevoorzonnepanelenopdakenisvaakbeperkt',zegtAlexandervanOfwegenvanNuon.'Eenstelselvanondergrondsebuizen
datrestwarmteenduurzamewarmtetransporteertenuitwisselttussenhuishoudensenbedrijvenkandanuitkomstbieden.'
Bij warmtenetten staan imagoaspecten de doorontwikkeling nog wel eens in de weg, merkt Van Ofwegen. 'Stadswarmte
roept helaas nog wel eens stoffige beelden op. Terwijl innovatieve projecten zoals Zoneiland, maar ook projecten in de
nieuwe wijken Buiksloterham en Houthavens in Amsterdam laten zien hoe mooi het is om naast zon en wind ook milieu-
vriendelijke warmte een plek te geven in de lokale energievoorziening.'
Ook onduidelijkheid over het duurzame gehalte en de prijsstelling van stadswarmte is een complicerende factor bij het
publieke draagvlak. Dat valt af te leiden uit een online research community waarmee Nuon vorig jaar klantervaringen
verzamelde. 'De community leerde ons dat het product stadswarmte nog relatief onbekend was: klanten kenden de ins en
outs niet. Door daarover uitleg te geven, ontstaat een meer positieve houding', vertelt Nathalie Lengkeek van Nuon. Het
onderzoek laat zien dat 70 procent van de klanten tevreden is over het systeem. En het gros van de bewoners van huizen
met stadswarmte ervaart het systeem als veilig, duurzaam, betrouwbaar en onderhoudsarm. Lengkeek: 'Het is dan ook be-
langrijk om de verhalen te delen van de grote groep consumenten die wél positief staat tegenover stadswarmte – simpelweg
omdat we die geluiden niet vaak horen.'
Voor de wijken die
buiten het bereik van
Zoneiland Almere liggen,
verkent de gemeente
de mogelijkheden van
biomassa.
Markt en maatschappij
KS06 46-48.indd 48 06-06-16 14:06