Ч.Бадамсүрэн. Арга зүйн туршлага.

1. БГД-ийн “Сэтгэмж” цогцолбор сургуулийн бага ангийн багш
Ч.Бадамсүрэнгийн туршлага
Багшийн мэдээлэл :
1998 онд Улаанбаатар Багшийн сургууль төгссөн. Бага ангийн багшаар 14
дэх жилдээ, мэргэжлийн арга зүйч зэрэгтэй ажиллаж байна.
Туршлагын агуулга :
Битүү үеийн аргаар уншуулж сургах арга зүй
Туршлага бий болох нөхцөл шалтгаан:
Ажиллах хугацаандаа 4 удаа нэгдүгээр анги хүлээн авч ажиллахдаа эхний 2
ангийг задгай үеийн аргаар уншуулж сургасан ба туршлага бага уншлага
хоцрогдолтой хүүхэдтэй зөв уншуулах аргаа олохгүй байснаас сүүлийн 2
ангидаа энэ аргыг хэрэглэж өөрийн гэсэн туршлага хуримтлуулж байгаа
билээ.
Задгай үеэр уншуулахад утгагүй үеүд ихэвчлэн чээж бичиг хийхэд хэлэхэд
хэцүү хүүхдүүд алдаатай бичих тал их. Жишээ нь гийгүүлэгч бүрийн ард
эгшиг бичих гээд байдаг тал ажиглагдсан.
Харин битүү үеэр уншуулахад ихэвчлэн уншиж байгаа үе нь утгатай хэлэхэд
амар чээжээр бичүүлэхэд хялбар хүүхдүүд тэр бүр алдаа гаргах нь ховор
байлаа.
Туршлагын арга зүй :
1-р ангийн цагаан толгойн эгшиг үсэг үзсэн цагаас эхлэн зөв уншихын эхлэл
тавигдана.
Авиа таниулсан эхний өдрөөс эхлэн унших бичих үйлийг ямагт хослуулан
хийхдээ сайтар сонсгох, авиа үсгийн ялгаа, эр эм саармаг, богино урт хос
эгшгийн аль нь болохыг ялган хэлүүлж бичихээс эхлээд нүдлэх болон
чээжээр бичих өөрийгөөшалгах анхны сорилуудыг хийж эхлэх хэрэгтэй.
Зөв уншиж сурахад үеийг сайн нүдлэх эрхэм чухал тул үзсэн эгшиг үсгийн
дарааллаар амилуулан уншуулахаас гадна, янз бүрийн байрлалаар
уншуулж нүдлүүлдэг. Жишээ нь

2. Ма, мэ, ми, мо, му, мө, мү гэж дарааллаар уншуулаад байвал хүүхэд
хийсвэрээр тогтоож тааж унших талтай тул ми, мо, мэ, мү, ма, му, мэ гэж
байрлалыг сольж уншуулвал ухамсартай уншиж үеийг нүдэлдэг байна.
Ингэж задгай үеийг холбуулан уншаалаад дараа нь битүү үеийг уншуулж
сургахад хялбар байдаг.
ам, эм, им ингэж битүү үе бүтээж уншихад огт хэрэглэдэггүй буюу ерөөс
байдаггүй үеийг бүтээлгэж уншуулж болохгүйг санаарай.
Задгай битүү үеийг бүтээлгэж уншуулаад мөн гийгүүлэгчийг урт хос эгшгээр
амиллуулж үе бүтээж уншуулна.
Үг уншиж эхэлмэгц үгийн утгыг мэдэх нь зөв хурдан уншихын эхлэл болдог
төдийгүй алдаагүй зөв бичих ойлгон уншихад нөлөөлдөг.
Нэг үетэй үгийг битүү үеийн аргаар уншуулах:
а) ам эм им ус үс ар эр ир ор ур өр үр ав эв өв ол ул үл ах эх
эдгээр үгийг битүү үе бүтээлгэж уншуулж нүдлүүлнэ, үгийн утгыг ойлгох
б) хаа хөө муу суу сүү уур үүр уул үүл май хай үйр
энэ нь урт хос эгшигтэй задгай битүү үеийг унших, утгыг ойлгох
в) сам сэм сум мөс мах мэс мал сар сар сор сур
энэ үед /са-м сэ-м/ задгай үе дээр гийгүүлэгчийг нэмж нэг үетэй битүү үе
үүсгэж шууд унших
г) маам саам саар муур сээр хоол хийл лийр
урт хос эгшигтэй задгай үе дээр гийгүүлэгч нэмж битүү үеийг үүсгэх ба
уншуулж утгыг ойлгох
д) оймс амс урс анх энх унш өмс олс улс элс алс
ойм-с ам-с ур-с ан-х эн-х ун-ш өм-с гэх мэт битүү үе дээр гийгүүлэгч
нэмж унших. Эдгээр үгс нь нэг үетэй амархан мэт харагдавч дөнгөж холбож
унших гэж байгаа хүүхдэд хэцүү байдаг нь ажиглагддаг учир дагуулж
уншуулвал хялбар байдаг.
е) сэнс хонх хүнс

3. Өмнө уншиж байсан ГЭГ хэлбэрийн нэг үетэй үгэнд гийгүүлэгч залгаж нэг
үетэй үгийг үүсгэж уншина.
Хоёр үетэй үгийг битүү үеийн аргаар уншуулах
а) эм-ээ ам-аа ас-уу ас-аа ам-уу үл-ээ өв-өө ил-үү
ийм хэлбэрийн үгийг битүү үеийн аргаар уншуулахдаа ам-аа тасалж
уншуулах
ам гээд битүү үе үүсгээд нүдэлсэн дээрээ аа урт эгшиг нэмж амаа үгийг
унших
б) ор-ом ам-ар өр-өм эв-эр ав-ав ов-ор Ос-ор
Ийм хэлбэрийн хоёр үетэй үгийг ам-ар гэж 2 битүү үе болгон зааглаж
уншуулах ба үсэг үзээд битүү үүсгэн уншиж байхдаа ам, ар үеийг уншаад
нүдэлсэн байгаа учир энэ үеүдийг холбоход амар үгийг уншина гэсэн үг.
в) хөр-өө хор-оо хэр-ээ хов-оо хур-уу хаш-аа хөш-өө хош-уу
хөв-өө ха-ваа
Ийм хэлбэрийн 2 үетэй үгийг хөр-өө гэж үеийн зааг үүсгэж уншина. Өмнө
нэг үетэй үг уншихдаа хөр гэсэн битүү үеийг үүсгэж уншсан байгаа дээрээ
өө гэсэн урт эгшиг нэмж холбоно.
г) хам-ар сам-ар хов-ор хав-ар хам-ав хур-аав
Энэ хэлбэрийн хоёр үетэй үгийг уншихдаа хам-ар гэсэн үеийн зааг үүсгэж
уншина.
д) хар-сан ол-сон хөв-сөн мал-лав
Энэ хэлбэрийн 2 үетэй үгийг 2 битүү үеийн зааг үүсгэн уншуулах ГЭГ-
ГЭГ хэлбэрээр амархан уншуулах
е) хар-лаа сэр-лээ ав-лаа хөв-лөө ол-лоо ав-сан ав-аад ол-но
энэ хэрбэрт залгаваруудыг нүдлүүлээд шууд залгаж уншуулбал хялбар
байдаг. Жишээ нь (-лаа -лээ –лоо –лөө), (-сан -сэн -сон –сөн), (-на -нэ -
но -нө), (-аас -ээс -оос -өөс) залгаврыг хар гэсэн битүү үе дээр залгаж
уншуулах хар-лаа хар-сан хар-на хар-аад

4. Энэ аргаар уншуулахад хүүхдийн хэллэгт ойр бөгөөд ихэвчлэн битүү утгатай
үеэр уншиж байгаа учир өөрт ойлгожтой санагддаг байна . Үсэг үзсэн цагаас
эхлэн сонсголын чээж бичиг хийхдээ уншихдаа ямар үеийн зааг хэрэглэж
уншсан түүгээр зааглаж хэлбэл алдаагүй бичдэг сайн талтай байдал илт
ажигдагдана.
Туршлагыг ашиглахад учирч болох саад, эрсдэл:
Битүү үеийн аргаар уншаад сурсан хүүхэд дараа үгийг үеэр зааглахад алдаа
гаргадаг тул энэ үед багш тайлбарлан таниулах хэрэгтэй.
Холбож уншуулах явцад багш, эцэг эхийн заах арга зүйд зөрчил гарах
учраас багш эцэг эхэд өөрийн арга зүйг ойлгуулж зөвлөгөө өгөх сургалт
явуулах чухал байдаг
Туршлагын үр дүн:
 Энэ туршлагыг 1-р ангитай ажиллаж байгаа болон ажиллах багш нар,
1-5-р ангийн багш нар зөв хурдан уншуулж, алдаагүй зөв бичүүлж
сургах зорилгоор ашиглаж туршиж болно.
 Холбож уншуулахдаа заавал битүү үеэр уншуулна гэж
туйлшрахгүйгээр задгай үеийг хослуулж болно.
 Цагаан толгойн үеэр хоцрогдолгүй уншиж сурдаг буюу сонсголын чээж
бичигт алдаагүй бичиж сурдаг.
 Энэ аргыг багш 1-р шатны гийгүүлэгч үсэг үзэхдээ хэрэглээд
сурчихвал цаашид хүүхэд өөрөө холбож унших аргаа олсон байдаг
учир төвөггүй байдаг.
 Битүү үеэр уншуулахдаа хоёр үетэй үгийг хурдан холбож уншихад
хялбар байдаг.

5. БГД-ийн“Сэтгэмж” цогцолбор сургуулийнбага ангийн багш
Ч.Бадамсүрэнгийнтуршлага
Багшийн мэдээлэл :
1998 онд Улаанбаатар Багшийн сургууль төгссөн. Бага ангийн багшаар
14 дэх жилдээ, мэргэжлийн арга зүйч зэрэгтэй ажиллаж байна.
Туршлагын агуулга :
Цагаан толгойн үеэс эхлэн сурагчдыг хичээнгүй сайхан бичүүлж
сургах арга зүй.
Туршлага бий болох нөхцөл шалтгаан:
 Сурагчдыг хичээнгүй сайхан бичүүлж сургах явдал нь багш
бүрийн өдөр тутам хийдэг энгийн нэг ажил боловч цаанаа
бичгийн их соёлд сургаж байгаа маш том ажил юм.
 Өнөөдөр монгол хэлний хичээлээр алдаагүй зөв бичих арга зүйн
талаас судалж гаргасан ном гарын авлага элбэг байдаг бол
хичээнгүй сайхан бичүүлэх арга зүйн асуудлыг бичсэн ном гарын
авлага бараг байдаггүй.
 Ажиллах хугацаандаа 4 удаа 1-р анги хүлээн авч ажилласан.
Өмнөх 3 ангидаа бичих чадварт анализ хийж үзэхэд 1 ба 2-р
ангид сурагчдын хичээнгүй сайхан бичих чадвар илүү сайн
байдаг бол 5-р анги төгсөхөд энэ чадвар алдагдсан байдаг.
Сурагч бүрийн алдааны шалтгаан янз бүр байдаг. Гол
шалтгааныг дурдвал:
Үсгийн зурлага зөв дараалалтай бичихгүй байх
Үсгийн холболт зөв хийгээгүй
Үсгийн налалт зөв гаргаагүй /хэт босоо бичих/
Үсэг үг хоорондын зайг тохируулах
Үсгийн өндөр намыг тааруулах
Туршлагын технологи:
Бага ангийн сурагчдыг 1-р ангийн цагаан толгойн бэлтгэл үеэс эхлэн
зөв бичиж сурах эхлэл тавьдаг. Үсэг,зурлага үзсэн өдрөөс эхлэн
тухайн үсэг бүрийн зурлага элемент бичвэрийн шаардлагыг зөв

6. бичүүлж хэвшүүлэхийн тулд сурагч бүртэй ганцаарчилж, хэсэгчлэн
ажиллах , нэг цагийн хичээлийн үр өгөөж жигд байлгах зэрэг нь сурагч
бүрийг амжилттай сургахын үндэс болдог.
Хичээнгүй сайхан бичүүлэхэд дараах алхмуудыг анхаарах хэрэгтэй.
o Үсгийн элементийг зөв дарааллаар бичих
Сурагчдад үсгийн зурлагыг хаанаас эхэлж хаана төгсгөх, үсэг бүрт
ямар зурлагууд орж байгааг мэдэж түүнийг зөв бичүүлэхэд маш сайн
анхаарах хэрэгтэй. Жишээ нь:
А үсгийг дэгээ эхлэлтэй зурлагыг дээш шулуун татаж
шулуун зураасаар холбон дэгээ төгсгөл хийж байгаагар бичих. Үүнд
сурагчид дунд талын хөндлөн зураасыг долгиотуулж хийх хандлага
ажиглагддаг, бас төгсгөлийг хэт хол зайтай бичих зэргээр алдаатай
бичдэг.
Х үсгийн элементийг бичихдээ хоёр тийш харж нийлсэн
хагас дугуй зурлага. Энэ нь хоёр хагас дугуйг яг ижил байхаар бичиж
сургах
Т үсгийн элемент бичихдээ шулуун зурлагуудын өндөр
нам, хоорондох зайг яг ижил жигд хийж бичих. Хүүхдүүд дээд талын
нурууг долгиотуулж бичээд байдаг гэх мэт үсэг бүрийн элементийг зөв
бичүүлж сургахад нарийн анхаарах шаардлагатай.
Үсэг бүрийн элементийг бичүүлэхдээ сурагчид ямар алдаа гаргаж
байгааг анхаарч анализ хийж алдааг тогтмол засаж бичүүлснээр зөв
бичигт суралцана.
o Үсгийн налалтыг зөв бичих

7. Үсгийн налууг 65 градус буюу дэвтрийн налуу шугамд баримжаалж
бичих, хуудас цаасан дээр тусгайлан татаж бэлтгэсэн налуу шугам
тавьж гэрэлтүүлэн бичих зэргээр бичүүлж хэвшүүлж болдог.
Багш хүүхдийн дэвтрийг үзэхдээ явцдаа үсэг бүрийн налалт ямар
байгааг шугам татаж шалган үзэж болно. Энэ нь үсгийн налалт буруу
байгааг хүүхдэд ойлгуулах хамгийн хялбар арга юм.
o Үсгийн өндөр намыг тааруулж бичих
Бага ангийн сурагчдын хувьд элементийн дэвтрийн хол ойр шугамыг
баримжаалан үсгийн өндөр намыг бичих ба цаашид ч жижиг, том
үсгийн хэмжээг жигд байлгахад анхаарах.
Хичээнгүй бичгийн стандартад зааснаар жижиг үсэг 3мм, том үсгийн
өндөр 7 мм орчим байхаар бичүүлдэг.
Одоо ч бага ангид томоор бичүүлэх хэрэгтэй болдог. Энэ нь үсэг
бүрийн элементийг зөв гаргахад чухал нөлөөтэй ба бичгийн хэлбэрийг
жигд сайхан харагдуулдаг. Аажимдаа хүүхдийн бичиг жижгэрдэг учир
бага ангид нь томоор бичүүлэх нь зүйтэй.
o Үсгийн холбоосыг зөв бичүүлэх
Үсэг хоорнд холбоосыг зөв хийхэд 1-р ангид үсэг үзэж үг холбож
бичихэд холболтыг зөв хийлгэж сургасан эсэхээс ихээхэн шалтгаалдаг
гэдэг нь ажиглагдсан. Авиа үсэг таниулахдаа ямар үсэг, яаж
холбогдож бичдэгийг маш сайн анхаарч зөв холбож бичүүлэх хэрэгтэй
байдаг. Анхнаасаа үсгийн холболтыг буруу бичээд сурсан хүүхэд том
болсон үедээ засахад хүндрэлтэй байдаг.
Тухайлбал: Өмнөө жижиг холбоос хийж бичдэг м,л, я үсгүүд, а э о
үсгүүдийн холболтыг зөв хийхэд маш сайн анхаарах хэрэгтэй.
М үсгийн холболт буруу хийвэл И үсэгтэй адил болж харагддаг. Ийм
байдлаар харагдах бөгөөд сүүлийн холболтод нэг зүйл дутуу байгаа нь
элементийг өөр болгож харагдуу лна.

8. А, О үсгүүдийг дээгүүр доогуур гэх мэтчилэн хэдэн янзаар холболт
хийдэг. Энэ нь элементээр сайхан бичүүлэх шаардлагад нийцэхгүй
бөгөөд хүүхдүүдийг зөв холболт хийж сургахад анхаарах хэрэгтэй.
o Үсэг үг хоорондын зайг зөв авах
Үгийн хоорондох зайг чигчий хуруугаар баримжаалан авхуулж сургах.
Зарим хүүхдүүд үгнүүдийн хоорондох зайг хэт ойр, эсвэл хэт хол
хооронд нь бүтэн үг бичихээр зай үлдээх буюу дэвтрийн нэг шугаманд
2-3 үг бичээд дүүргэх байдал ажиглагддаг. Энэ нь бичвэр үзэмжгүй
харагдах, мөн дэвтэр нь амархан дүүрч олон олон дэвтэр хэргэлэх
болдог ба дэвтрээ зөв ашиглаж чадахгүй байна гэсэн үг юм. Үсэг
хоорондын зай нь 2мм буюу ойролцоогоор 2 үсгийн хооронд дахин нэг
үсэг бичих боломжтой байхаар баримжаалан бичнэ.
o Хичээнгүй сайхан бичүүлэхэд юуг анхаарах вэ?
Багш сурагчдыг анги нийтээр нь хичээнгүй сайхан бичигтэн болгож
бичгийн соёлоор гайхуулах үүд хаалга бидний өмнө нээлттэй байна.
Иймээс бид дараах хэдэн санамжуудыг ээлжит хичээл бүрдээ тогтмол
хэрэгжүүлж хэвшүүлэх хэрэгтэй.
 Хүүхэд бүртэй ганцаарчилж ажиллах
 Өдөр бүр сурагчийн бичвэр үзэж байх
 Бичгийн гаргасан алдааг тухай бүрд нь засуулах
 Ахицыг үнэлж, урамшуулах
 Хичээл хий явцад нь зөв сууж, дэвтэр болон гараа зөв тавьж
бичихэд анхаарах
 Үзгээ зөв барьж байгаа эсэхэд анхаарах
 Нягт нямбай баллаж сохлохгүй бичдэг ажиллагаанд сургах
 Хичээнгүй зөв бичгийн үлгэр жишээг зарим үед харуулж
дууриалгах бичүүлэх
 Багш өөрөө хичээнгүй сайхан бичдэг байвал шавь нар нь
бахархан дууриаж бичдэг гэсэн алхамуудыг анхаарч ажиллаж
чадвал таны шавь нар 100% хичээнгүй сайхан бичигтэн болж
чадна.
Туршлагын үр дүн :

9. 1,2-р ангид сурагчдыг элементээр цэвэр сайхан бичүүлэхэд
дууриалган бичүүлэх аргыг голлон анхаарч ажиллах
3-р ангид сурагчид элементээс тууш дэвтэрт шилжиж байгаа энэ үед
хүүхдийн бичвэрт өөрчлөлт гардгийг анхаарч хичээнгүй бичүүлэх
ажлыг орхихгүй байх
4,5-р ангид хичээнгүй бичгийн үйл ажиллагааг орхихгүй бүрэн
хэрэгжүүлэх боломжтой. Хүүхдүүдийн хувьд нарийн шаарлагыг богино
хугацаанд бүрэн хулээн авч чаддаг ба бичиг амархан сайжирдаг.
Анги нийт сурагчдын хичээнгүй бичих үйл ажиллагаа жигдрээд
ирэхтэй зэрэгцээд хичээнгүй бичигтэн аварга ангиар шалгарч байсан.