Presentatie van Erik-Jan Broers tijdens de derde lezing van de cyclus 'Moord en doodslag in het archief' op 7 april 2018.

1. MOORD EN DOODSLAG
IN HET ARCHIEF
LEZINGCYCLUS
“TER LEERING ENDE VERMAECK”
– 3 –
ACTIES VAN HET SLACHTOFFER
en
HUMANISERING VAN HET STRAFRECHT

2. Van PRIVAAT naar
PUBLIEK STRAFRECHT
1200 - - - - - PUBLIEKE STRAFVERVOLGING - - - - - 1500 - - - - -
inquisitoire procedure
Slachtoffer : civiele procedure  schadevergoeding
Gerechtsofficier : civiele strafprocedure + criminele strafprocedure
niet-kapitale delicten kapitale delicten
> ordinair proces
> extraordinair proces

3. FILIPS WIELANT, Corte instructie
in materie criminele (ca. 1510)
CAPUT 5, PARAGRAAF 3
“Volgens het oude recht mocht elk eerbiedwaardig en betrouwbaar
persoon iemand aanklagen. (…) Maar dit oude recht is inmiddels
verlaten en vervangen door de gewoonte dat een gerechtsofficier
de aanklacht doet en tot een bepaalde straf concludeert, en dat
een gelaedeerde partij enkel nog civiele betering kan vorderen.”
= schadevergoeding
 civiele procedure

4. HUGO DE GROOT, Inleidinge tot de
Hollandsche rechtsgeleerdheid (1631)

5. STRAF en SCHADEVERGOEDING (1)
BOEK 3, HOOFDSTUK 32, PARAGRAAF 7
“Uit een ongeoorloofde handeling kunnen twee verbintenissen
ontstaan: de ene tot straf, de andere tot schadevergoeding.”
 Onderscheid strafbaar feit – onrechtmatige daad
 Algemene schadevergoedingsverplichting
> natuurrecht (‘aangeboren recht’)

6. STRAF en SCHADEVERGOEDING (2)
BOEK 3, HOOFDSTUK 32, PARAGRAAF 7 (vervolg)
“Het recht om te straffen komt toe aan de overheden, het recht
op schadevergoeding aan degenen die gelaedeerd zijn …”
“… toch zijn er in het huidige recht nog steeds overblijfselen van
oud recht aanwezig ... zoals bij de betering van hoon en laster.”
marge : iniuria
(belediging)

7. ONGEOORLOOFDE HANDELINGEN
vijf categoriën
 Misdaden tegen het leven
 Misdaden tegen het lichaam
 Misdaden tegen het goed
 Misdaden tegen de vrijheid = hoon  recht dat men geen leed
mag worden aangedaan
 Misdaden tegen de eer = laster

8. EER en GOEDE NAAM
“Een scherpe tong is vreeswekkender dan een scherp wapen”
– Joos de Damhouder (1555)
“Na het leven is niets kostbaarder dan de eer, en het goed gevoelen
dat anderen van ons hebben”
– Simon van Leeuwen (1652)
MANNELIJKE EER VROUWELIJKE EER
> onbesproken gedrag > eerbaarheid (kuisheid)
> eerbaarheid echtgenote

9. DE GROOT – Belediging (1)
BOEK 3, HOOFDSTUK 35 BOEK 3, HOOFDSTUK 36
LASTER HOON
woordelijke belediging feitelijke belediging
– gesproken/geschreven – gedragingen
– rechtstreeks/onrechtstreeks aantasting eergevoel
aantasting goede naam gevoel van eigenwaarde
= eer in enge zin = eer in ruime zin

10. VISMARKT van BREDA (1678)
SUZANNE MERLER vs STIJNTJE en KATHARINA JANSSEN
 VORDERING TOT EERLIJKE BETERING
> herroeping van de aanstootgevende woorden
> verklaring van eer en deugd van het slachtoffer
> bede om vergiffenis aan God, Justitie en slachtoffer
 VORDERING TOT PROFIJTELIJKE BETERING
> 600 guldens te betalen aan de armenkas van Breda

11. HUGO DE GROOT – Belediging (2)
 EERLIJKE BETERING – amende honorabele
> herroeping van de woorden
> verklaring van eer en deugd
> bede om vergiffenis
= schadevergoeding (‘wederevening’)
 PROFIJTELIJKE BETERING – amende profitabele
> geldbedrag ten behoeve van een goed doel
= private geldboete in rudimentaire vorm

12. BELEDIGING als PRIVAAT DELICT
 Een belediging van een particulier wordt in de regel niet
strafrechtelijk vervolgd door de overheid
> belediging blijft als private aangelegenheid buiten het
publieke domein van het strafrecht liggen
 Geen transformatie van de private geldboete tot
schadevergoeding omdat ideële schade niet financieel
vergoed dient te worden
> terughoudendheid te aanzien van een smartengeld

13. HUGO DE GROOT – Verkrachting
BOEK 3, HOOFDSTUK 35, PARAGRAAF 7
De allerzwaarste hoon is verkrachting (‘vrouwenkracht’)
 ideële vergoeding van ideële schade : eerlijke betering
 financiële vergoeding van ideële schade : smartengeld
 financiële vergoeding van materiële schade : compensatie
van de defloratie

14. HUGO DE GROOT – Verleiding
BOEK 3, HOOFDSTUK 35, PARAGRAAF 8
“Bij vrijwillige beslaping schijnt dat er geen schadevergoeding
dient plaats te vinden, want wie vrijwillig wordt beschadigd
wordt geacht niet te zijn beschadigd ...”
“… maar omwille van der vrouwen zwakheid zijn er wetten
ingesteld tot het bedwingen van de maagdenschenders en
wordt aan de vrouw toch toegestaan te procederen.”

15. HUWELIJKSMARKT van BREDA (1676)
JOHANNA HACQUET vs JOHANNIS HODENPIJL
 VORDERING TOT NAKOMING VAN DE TROUWBELOFTE
 VORDERING TOT SCHADELOOSSTELLING EN ALIMENTATIE
> 4000 guldens compensatie voor de defloratie
> 150 guldens vergoeding van de kraamkosten
> 3 guldens alimentatie per week voor het kind

16. JACOB CATS, Houwelick. Dat is het
gansch beleyt des echten-staets (1625)
flos mihi dos
una via est

17. EGTREGLEMENT voor de
GENERALITEIT 1663
ARTIKEL 86
– Een man die een jonge dochter verleidt,
met trouwbeloften of anderszins, is verplicht
haar te trouwen of haar schadeloos te
stellen overeenkomstig haar sociale status.
– Daarenboven moet deze man worden
veroordeeld tot een geldboete van 100
guldens.

18. BURGERLIJK WETBOEK 1838
BOEK 1 – PERSONEN- EN FAMILIERECHT
Artikel 49, lid 1
Trouwbeloften geven geen rechtsvordering tot het aangaan
van een huwelijk, noch tot schadevergoeding wegens de
niet-vervulling van de beloften; alle afwijkende bedingen
zijn nietig.

19. – PAUZE –
PAUZE KOFFIE
TOT
ZO

20. TIJDVAK VAN HET RATIONALISME
zeventiende en achttiende eeuw
 VERLICHTING
> politieke dimensie : redelijk staatsbestel
> juridische dimensie : redelijk rechtsbedrijf
 NATUURRECHT
> maakbaarheid van het recht
> tijdloosheid en universaliteit van het recht
 Frankrijk/Duitsland, 17e/18e eeuw

21. CHARLES MONTESQUIEU
De l’esprit des lois (1748)
 Voorkoming van staatsabsolutisme
 beperking van de overheidsmacht
d.m.v. machtenscheiding
(1) wetgevende macht
(2) uitvoerende macht
(3) rechtsprekende macht
 Misstanden in de strafrechtspraktijk
(1) rechterlijke vrijheid bij strafoplegging
(2) hardheid van het strafstelsel

22. CESARE BECCARIA
Dei Delitti e delle Pene (1764)
 KLASSIEK RICHTING
 Rationalisering van het
strafrecht en het
strafprocesrecht
(1) Codificatie
(2) Humanisering

23. BECCARIA’S RATIONELE STRAFRECHT
 Codificatie : rechtszekerheid en rechtsgelijkheid
 Afschaffing van de tortuur } inhumaan +
 Vermindering dood- / lijfstraf } ondoelmatig
 Invoering van gevangenisstraf
> vrijheid als hoogste goed } humaan +
> mogelijkheid tot bezinning } doelmatig

24. “AFSCHEID VAN EEN
BARBAARS GRUWELSYSTEEM”
 Van REPUBLIEK DER VERENIGDE NEDERLANDEN
naar BATAAFSE REPUBLIEK (1795-1805)
naar KONINGRIJK HOLLAND (1806-1810)
 Staatsregeling voor het Bataafse Volk – opdracht tot codificatie
 Crimineel Wetboek Koningrijk Holland – relatief mild strafstelsel
 “Een grote stap vooruit”

25. CRIMINEEL WETBOEK voor het
KONINGRIJK HOLLAND 1809
RELATIEF HUMAAN STRAFSTELSEL
 Relatief gering aantal delicten bedreigd met dood- of lijfstraf
 Relatief milde vormen van doodstraf : onthoofding, ophanging
 Relatief milde vormen van lijfstraf : geseling, brandmerking
 Meeste delicten bedreigd met gevangenisstraf (subsidiair
 Strafmaximum van 20 jaar verbanning)

26. DOODSLAG en MOORD (1)
 Plakkaten Staten-Generaal : geen
concrete strafbepaling
 Gewoonterecht, Romeins recht,
Goddelijk recht : doodstraf
 Poena ordinaria gladii :
onthoofding met het zwaard
MART MARTENS
– Den Haag, 25 november 1777
25 jaar tuchthuisstraf +
levenslange verbanning
– vechtpartij met dodelijke afloop
(doodslag met indirect opzet)

27. DOODSLAG en MOORD (2)
Balthazar Gerards,14 juli 1584
– dat eerst zijn hand, waarmee hij de verraderlijke moord heeft gepleegd, met
een roodgloeiend ijzer afgebrand zal worden;
– dat daarna met roodgloeiende tangen tot zesmaal toe het vlees –
bijvoorbeeld op armen en benen – verbrand en afgeknepen wordt;
– dat hij vervolgens levend in vier delen gehouwen zal worden;
– dat dan zijn buik opengesneden zal worden en zijn hart, terwijl hij nog leeft,
eruit gehaald zal worden en in zijn gezicht zal worden geworpen;
– dat dan ten slotte zijn hoofd afgeslagen zal worden;
– waarna zijn vier lichaamsdelen aan de stadsbolwerken gehangen zullen
worden, en zijn hoofd op een staak op de Schooltoren zal worden gezet.

28. DOODSLAG en MOORD (3)
Balthazar Gerards,14 juli 1584

29. VAGEBONDISME en
BRANDSTICHTING (1)
 Criminele bendes : landloperij, bedelarij, diefstal, inbraak,
afpersing onder bedreiging met brandstichting
 BENDE VAN ENGELE JANTJE, 1720-1730, Brabant en Holland
brandstichting Nonnebosche Hoeve, dodelijke afloop, 1726
klopjachten in Brabant en Holland, arrestaties, strafprocessen
 Strafvonnissen ’s-Hertogenbosch, Tilburg, Waalwijk, Heusden :
veroordeling voor uitvoering, hulp, raad, uitkijk, aanwezigheid

30. VAGEBONDISME en
BRANDSTICHTING (2)
 Plakkaat Staten-Generaal 1707 inzake o.m. brandstichting :
“terechtstelling van de dader door verbranding, radbraking of op
andere wijze, al naar gelang de misdaad”
 Filips Wielant, Corte instructie in materie criminele, 1510 :
“In Brabant is men gewoon de moordbranders een zeer
ongenadige dood te laten sterven.”
 17e/18e eeuw : symbolische voltrekking van de vuurdood :
ophanging (man) / verwurging (vrouw) + blakeren van gezicht

31. VAGEBONDISME en
BRANDSTICHTING (3)
JAN DIRCKS (‘Engele Jantje’)
– Den Bosch, 18 november 1729
ophanging + blakering
aangezicht
– betrokkenheid bij de brandstichting
van de Nonnebossche Hoeve, diverse
diefstallen, twee inbraken in kerken
GEERTRUID TRAP (‘Klein Truiken’)
– Den Haag, 8 oktober 1727
15 jaar tuchthuisstraf +
levenslange verbanning
– wetenschap van de brandstichting van
de Nonnebossche Hoeve en nalatigheid
de justitie daarvan op de hoogte te
stellen

32. VAGEBONDISME en
BRANDSTICHTING (4)
PETER FRANSSEN
– Den Bosch, 24 januari 1727
vuurdood
– betrokkenheid bij de brandstichting
van de Nonnebossche Hoeve, eerdere
brandstichtingen, twee veroordelingen
wegens inbraak, nieuwe inbraken
ADRIAAN VAN CAMPEN
– Breda, 3 maart 1787
Afkappen hand + radbraking
+ afslaan hoofd + verbranding
– meer dan tachtig brand- en
dreigbrieven, vijf brandstichtingen,
geweldpleging

33. BLOEDSCHANDE (1)
EGTREGLEMENT VOOR DE
GENERALITEIT 1656
 huwelijks- en
zedelijkheidswetgeving
 Artikelen 55-64 :
huwelijksverboden wegens
bloed- en aanverwantschap
 Artikel 65 : ongeldigheid van het
huwelijk
 Artikel 66 : bestraffing met de
straffen voorgeschreven door het
Goddelijke recht en het
Romeinse recht
 Eenzelfde bestraffing indien
partijen buiten de echt met
elkaar ‘vleselijk converseren’

34. BLOEDSCHANDE (2)
ARNOLD VAN MONTENAKEN
en MARIA JUVENEAU
– ’s-Hertogenbosch, 1651
stiefvader : geseling + levenslange
verbanning
stiefdochter : tepronkstelling met
roeden in de hand
JAN en PETRONELLA BIERTEMPEL
– Den Haag, 1744
vader : doodstraf (wurgpaal)
dochter : 50 jaar tuchthuis +
levenslange verbanning

35. DIRCK VOLKERTSZN COORHERT
Boeventucht (1587)
OORZAKEN VAN CRIMINALITEIT
 Ledigheid van sociale benedenlaag bevolking
 Stellige verwachting niet te worden gestraft
 Fatalistische houding tegenover gangbare
straffen
DWANGARBEID
 Verwijdering kwalijke elementen uit maatschappij
 Economisch nut voor maatschappij (nuttig werk)
 Verbetering van de veroordeelden (resocialisatie)

36. TUCHTHUISSTRAF (1)
RASPHUIS
jonge mannen, lichte delicten
SPINHUIS
jonge vrouwen, lichte delicten
 Economisch nut
 Resocialisatie

37. TUCHTHUISSTRAF (2)
“Schrik niet, ik wreek geen
kwaad maar dwing tot goed.
Straf is mijn hand, maar lieflijk
mijn gemoed"
Amsterdams Spinhuis

38. VERVAL van de TUCHTHUIZEN
 Tuchthuisstraf voor plegers van zware delicten
 Zeer langdurige tuchthuisstraffen
veelal gevolgd door een levenslange verbanning
 Verpachting van tuchthuizen aan particulieren
 Tuchthuizen als bezienswaardigheid

39. VALSHEIDSDELICTEN (1)
Deventer
1434
ORDONNANTIE KAREL V 1545
> doodstraf (galg/wurgpaal)
CRIMINA FALSI
– vervalsing officiële stukken
– vervalsing handtekening
– vervalsing van zegel
– meineed
– valsmunterij

40. VALSHEIDSDELICTEN (2)
JOHAN VERSPAENDONCK
(‘Jantje zonder Ziel’)
– Den Haag, 1725
doodstraf (ophanging)
– vervalsing van testamenten,
verklaringen, handtekeningen etc.
LAURENS CONINGHS
(‘De Kreupele Procureur’)
– Den Haag, 1730
geseling (strop om hals) +
verbanning voor 33 jaar
– vervalsing van twee kwitanties en een
obligatie

41. VALSHEIDSDELICTEN (3)
 PROCESPRAKTIJK
arbitraire strafbevoegdheid
 Standaardjurisprudentie
> publieke personen :
levenslange verbanning
+ ontzetting uit het ambt
> private personen :
geseling en/of brandmerk
+ levenslange of langdurige
verbanning

42. BRABANTSE STRAFRECHTSPRAKTIJK
zeventiende en achttiende eeuw
 Bij de meeste delicten een zekere standaardjurisprudentie
 Terughoudendheid van de rechter ten aanzien van de doodstraf
 Relatief milde vormen van doodstraf : onthoofding, ophanging
 Relatief milde vormen van lijfstraf : geseling, brandmerking
 Verbanning als meest voorkomende straf

43. CRIMINEEL WETBOEK voor het
KONINGRIJK HOLLAND 1809
 Een “stap vooruit” in vergelijking met het inhumane strafrecht
van voorgaande eeuwen?
 Eerder een voortgang van de humanisering van het strafrecht
die in voorgaande eeuwen reeds in gang was gezet.
 Cesare Beccaria heeft de wielen niet zozeer in beweging gezet
als wel deze wielen sneller laten draaien.

44. NEDERLAND als FRANSE PROVINCIE
1810 – 1813
 Reorganisatie van de rechterlijke macht
 Zelfstandig Openbaar Ministerie
 Code Pénal 1810
> Méér delicten bedreigd met doodstraf
incl. verscherpte doodstraf (voorafgaande pijniging)
> Diverse vormen van vrijheidsbeneming
incl. (levenslange) dwangarbeid en deportatie

45. VERENIGD KONINKRIJK (1813–1830)
KONINKRIJK der NEDERLANDEN (1830 >)
 Reorganisatie van de rechterlijke macht
 Reorganisatie van het Openbaar Ministerie
 Aanpassing van de Code Pénal 1810
> afschaffing lijfstraffen (1854)
> afschaffing doodstraf (1870)
> invoering gevangenisstraf  Wetboek van Strafrecht 1881/1886