Unit- III- संगीत ग्रंथकाराचे संगीतीक योगदान ,गमक आणि त्यांचे प्रकार

1. युनीट -3- (A) पुढे दिलेल्या ग्रंथाचे आदि ग्रंथकाराचे संगीतीक योगिान
1) रामामात्य – स्वरमेलकलादनधी
2) व्यंकटमखी – चतुिदण्डप्रकादिका.
1)रामामात्य - “स्वरमेलकलादनधी
(१५४६-५०) या काळात दक्षिणेतील संगीत अभ्यासक रामामात्य यांनी स्वरमेलकलाक्षनधी ह्या ग्रंथाची
रचना क
े ली.
या छोट्या ग्रंथात एक
ू ण पाच भाग आहेत. उपोदघाट प्रकरण, स्वर प्रकरण, वीणा प्रकरण, मेल
प्रकरण आक्षण राग प्रकरण अशी त्यांची नावे आहेत. उपोदघात प्रकरणामधे पुस्तकाची प्रस्तावना असून
क
े वळ पररचयात्मक भूक्षमका आहे. दुसयाा स्वर प्रकरणातील ‘गांधाव’ आक्षण ‘गण’ या अंतगात संगीताचे
क्षवभाजन करून त्यांच्या पाररभाक्षिक शब्ांचे स्पष्टीकरण क्षदले आहे. स्वरांच्या बाबतीत सात शुद्ध आक्षण
सात क्षवक
ृ त स्वर मानले आहे. वीणा प्रकरणामध्ये त्यांनी वीणाच्या देठावर आपल्या चौदा स्वरांची स्थापना
क
े ली आहे. मेल प्रकरणात शुद्ध आक्षण क्षवक
ृ त स्वरांसह वीस थाटाचे वणान आहे. राग प्रकरणामध्ये
वरील 20 थाठांतगात 63 जन्य रागांचा उल्लेख आहे. या ग्रंथात ज्या स्वरांचा आक्षण रागांचा उल्लेख
करण्यात आला आहे, ते प्रचक्षलत क्षहंदुस्थानी संगीत पद्धतीत त्यांच्या मूळ स्वरूपात प्रचक्षलत नाहीत हे
येथे लिात घेण्यासारखे आहे. क
ु ठे रागांची नावे बदलली आहेत तर क
ु ठे रागांचे स्वर बदलेले आहेत.
पण संस्क
ृ त ग्रंथ अभ्यासाच्या दृक्षष्टकोनातून हे एक उत्तम ग्रंथ आहे.
2)पंदित वेंकटमखी - ‘चतुिंदिप्रकादिका’-
रचना कालावधी 1640-1650 च्या दरम्यान असल्याचे मानले जाते. वेंकटमखी क्षनक्षितपणे दक्षिणेतील
क्षवद्वान होते. या पुस्तकात त्यांनी प्रथम 72 मेलाकते क्षक
ं वा थाटांची स्थापना क
े ली आक्षण दक्षिणेतील
बारा-स्वर पद्धतीला अंक्षतम रूप क्षदले. आपल्या 48 जनरागांचे वणान करताना त्यांनी 19 जनक मेल
रागाचा आश्रय घेतला आहे. बारा स्वरांपैकी त्यांनी घेतलेले पाच क्षवक
ृ त स्वर म्हणजे साधरण गांधार,
अंतर गांधार, वराली मध्यम, क
ै क्षशक क्षनिाद आक्षण काकली क्षनिाद आहे. त्यातील वराली मध्यम हे
नवीन नाव आहे. हे सोमनाथचे मृदु-पंचम आहे जे ' पंचम' स्वरांच्या क्षतसऱ्या श्रुतीवर स्स्थत आहे.
यामध्ये वणान क
े लेली ७२ थाठ पद्धती उत्तर संगीतासाठी ही थाठा पद्धतीचे तत्त्व स्पष्ट करते, म्हणूनच.
पंक्षित व्यंकटमखी यांचा चतुदंण्डप्रकाक्षशका महत्त्वपुणा ग्रंथ आहे.
युनीट-(3)- C
गमक आदि त्यांचे प्रकार स्पष्ट करा.
गमकसससससससससस ससससससससससस सससससससससस 'गमक
' ससससससस. सससससस
वादनात गायक सससससससससससस ससससससस ससस सससस सससस सससससस ससस.
सस.सससससस ससससससस 'ससससस रत्नाकर’मधे गमक चे 15 भेद पुढीलप्रमाणे आहेत. – 1 .
क्षतररप , 2. स्फ
ु ररत , 3. क
ं क्षपत , 4. लीन , 5. आंदो क्षलत , 6. वक्षलत , 7. क्षवक्षभन्न , 8.

2. क
ु रुल , 9. आहत , 10. उल्लाक्षसत , 11. प्लाक्षवत , 12. हुस्फित , 13. मुक्षित , 14.
नाक्षमत 15. क्षमक्षश्रत ।
सससससससस ससससस ससससससस 'गमक
' सस सससससस सससससससस ससससस
ससससससस ससससससस गमसससस सससससस आज
ससससस आहे. प्राचीन काळी
स्वरांच्या स्पंदनाच्या क्षवक्षशष्ट प्रकाराला ' गमक ' असे म्हणतात . ते क
ं पन प्रकट
करण्यासाठी त्या काळी प्रचक्षलत असलेल्या क्षवक्षवध पद्धती वरील श्लोकांमध्ये
सांक्षगतल्या आहेत.
सध्याच्या काळात जरी गमकाचा वापर प्राचीन पद्धतीने होत नसला तरी आपल्या
वाद्यसंगीतात आक्षण स्वरसंगीतामध्ये गमकांचा वापर कोणत्या ना कोणत्या स्वरूपात
होतो. खटका, मुरकी, जमजमा, मीि, काजळ, क
ं पन, क्षगटकरी इत्यादी गमकच्या
एकाच वगाात येतात.