Secundaria (3º y 4º), Bachillerato, EPA, CIP. Talleres... Te invitamos a disfrutar del firmamento estrellado y a reflexionar, desde una perspectiva interdisciplinar, sobre las conexiones invisibles entre la ciencia y el arte. Gau izarratuaz goza dezazun nahi dugu, ikuspuntu anitzetatik abiatuta haurnarketa eragin nahiean: zeintzuk dira zientzia eta artearen lotura ikusezinak? escuela.pamplonetario.org

1. www.escuela.pamplonetario.org
www.pamplonetario.org
IZAR-ESKOLA
material didaktikoa
GAU IZARRATUA MUSEOAN
DBH 3. eta 4. / Batxilergoa
GAU IZARRATUA MUSEOAN

2. www.escuela.pamplonetario.org 2/11
Gau izarratua Museoan proiekzioa planetario digitaletan esklusiboki proiektatzeko ikus-
entzunezkoa da. Irudiak kupula guztia estaltzen du efektu inmertsiboa sortuz; ondorioz,
ikuslea proiektatzen ari den eszenaren barnean balego bezala sentituko da: akzioaren zati
bat bere atzealdean gertatuko da, beste zati bat begi-bazterretik ikusiko du...
Zerua behatzeak sortarazten duen gozamena hurbildu nahi zaio publikoari. Aldi berean,
ikuslegoari zientzia eta arteak duten lotura ikusezinen inguruan hausnarketarako gonbitea
luzatzen zaio, jakintza-alor ikuspegi desberdinetatik.
Programaren iraupena 35 minutukoa da, eta bertan 3D animazioa, argazkilaritza, bideoa
eta marrazkiak erabili izan dira eszenak konposatzeko. Zenbait unetan ortzi-ganga errealismo
biziaz erakusten da ere. Soinu bandak dituen abestiak programarentzat bereziki konposatuak
izan dira, eta hainbat soinu-efekturekin batera, pieza klasikoak ere tartekatzen dira .
Gau izarratua Museoan programaren ekoizpenean parte hartu dutenak honakoak izan dira:
- Museos Científicos Coruñeses (Ayuntamiento de A Coruña)
- Museo de la Ciencia de Valladolid
- Planetario de Pamplona
- Museo de las Ciencias y el Cosmos de Tenerife
- Museo Elder de la Ciencia y la Tecnología
- Parc Astronòmic del Montsec
- Eureka! Zientzia Museoa.
Urte batez insitutuzio hauetako profesionalek gogor lan egin dute, artista-digital, musikari
eta soinu-ingeniariekin batera.
Pogramaren zati bat Zientzia eta Innobazio Ministerioak eta FECYTek (Fundación Española
para la Ciencia y la Tecnología) diruz lagundu dute jarraian aipatzen den deialdiaren bidez:
Convocatoria de ayudas para el Programa de cultura científica y de la innovación 2010.
Informazio gehiago jasotzen estekak:
- Programaren webgune ofiziala: http://www.nocheestrellada.org/
- Webgunearen gida didaktikoa: http://www.nocheestrellada.org/guiadidactica.php
- Gida didaktikoa PDF formatoan: http://tinyurl.com/bs5364k

3. Programaren lehen sekuentzian, Uraniak, astronomiarekin zerikusia duten elementuak
dituzten arte-lanak erakusten dizkie bere lagunei; Pradoko Museoaren webguneak
(http://www.museodelprado.es/) margolan hauetaz eta bere ñabardura guztietaz
gozatzeko aukera ematen digu. Hemen planetarioko-programan agertzen diren
elementuak erreproduzitu ditugu: horiek identifikatzeko gai al zara?
Zazpi arte liberalak
Arte bakoitza emakume itxurarekin aurkezten
da, bere diziplinaren pertsonaia ezagunena
lagun duela. Konposizioan Astronomia
gailentzen da bere eskuetan zeru-esfera duela,
eta bere azpian Tolomeo dugu ikusgai, I. eta
II. mendeetan zehar astronomia grekoaren
historia 13 liburukitan bildu zuena.
Bistaratzeko: http://tinyurl.com/cn8v5o6
Bista
Rubens eta Jan Brueghelen, “Zaharraren”,
elkarlanetik sortutako obra hau Bost
Zentzumenak deituriko sailaren barnean
kokatzen da. 1617ko sortu zuten eta guk
dakigula, Historian bigarren aldiz teleskopioa
agertzen deneko obra da.
Bistaratzeko: http://tinyurl.com/cnwcdyg
Saturno seme bat irensten
Hona hemen Rubensen Saturno mitoaren
gaineko ikuspegia. Ohar zaitez kuadroaren
gainaldean margotutako izar hirukoitza: hau
Saturno planetaren errepresentazioa da 26
urte lehenago Galileo Galileik ikusi bezala.
Bistaratzeko: http://tinyurl.com/buoovqr
Esta obra perteneciente al conjunto de los
Cinco Sentidos es fruto de la colaboración
entre Rubens y Jan Brueghel “el Viejo”. Fue
realizada en 1617 y, que sepamos, es la
segunda pintura de la historia en la que
aparece un telescopio.
Rubens Bakearen Alegoria margotzen
Venusek sinbolizatzen du bakea margoaren
eskuinaldean: bera jazartzen Marte ageri da,
gerlariz mozorrotuta. Behealdean gudak
suntsitzen dituen hainbat objektu ikusiko
ditugu: hauen artean zientzia-ezagutzaren
adierazleak diren astrolabioa eta esfera
armilarra ikusi daitezke.
Bistaratzeko: http://tinyurl.com/c6nobq7
www.escuela.pamplonetario.org 3/11
GAU IZARRATUA MUSEOAN - DBH 3. eta 4. / Batxilergoa
1. Jarduera Izarrak mihisean

4. Literaturak garai bateko gizarteen bizimoduari buruzko informazioa
ematen digun bezala, artelanen bidez ere iraganeko sinismen
eta ohituren berri izan dezakegu. Adibidez, badakigu antzinako
greziarrentzat ilargia gainazal leuneko esfera perfektua zela. Gure
satelitea purutasunaren sinbolo gisa erabiltzen zen eta maiz
Birjinaren oinetan margotu izan da. Hala ere XVII. mendearen
hasieran, Galileok teleskopioarekin ilargia lehen aldiz ikusi zuen
eta bertan haran, krater eta mendiz osatutako paisaia bistaratu
zuen. Berak egindako marrazkiak modu ezin hobean isladatzen
dute Ilargiaren izaera inperfektua.
XX. mendeko aurkikuntza zientifiko zein teknologikoak aipatzen dituen artelanik
ezagutzen al duzu? Hegazkin bat agertzen deneko margolan famatu bat
aurkitzeko gai izango al zara? Eta trenaren lokomotora isladatzen duen bat?
4/11www.escuela.pamplonetario.org
Hona hemen Ilargia hanketan dutela marraztutako bi madonna. Bata Murillorena
da eta besta Cigolirena. Ñabardura astronomikoak kontutan hartzen baditugu,
bietako zen da errealistagoa?
CigoliMurillo
GAU IZARRATUA MUSEOAN - DBH 3. eta 4. / Batxilergoa
1. Jarduera Izarrak mihisean

5. Astronomia zientziarik zaharrenetakoa da: astroen mugimenduak argitu nahiak lehenengo
zibilizazioak gidatu zituen beraien bidaietan; gainera, beraien ekintzak antolatzeko lehen
egutegien sorrera ekarri zuen zientzia honek. Halaber, ia kultura guztiek beraien mito eta
sinismenak zeruan jarri zituzten, eta horietako asko erabiltzen ditugu guk gaur egun: adibidez,
izarren, planeten eta konstelazioen izenak.
Planetarioko programan alegiazko errealitea irudikatzen duen tresna bat agertzen da eta
honek, astronomiaren zantzuak bere baitan gordetzen dituzten toki historikoetara bisitaldia
egitea ahalbidetuko digu.
Stonehenge-ko harrespila eta
Cromeleque dos Almendres
Udako solstizioaren egunean Eguzkia
eraikinaren ardatz zentrala zeharkatuz
ateratzen zen. Duela 5000 urte jada horrelako
zientzia-ezagutza zehatzak zituzten...
Harritzekoa da.
Biedeoa: Stonehenge (harrien misterioa)
- http://tinyurl.com/cw67v7
Cromlech wikipedian
http://tinyurl.com/d2yddu5
Alentejoko trikuharriak
Ehun trikuharri baino gehiago ikertu ondoren,
hauek urteko zikloaren momentu batean
Eguzkiaren sortalderantz zuzenduta daudela
jakin izan da -edo beharbada Ilargiarenera-.
Bertan ere zenbaki-ereduak dituzten xaflak
aurkitu izan dira, eta pentsa dezakegu hauen
egileek behaketa astronomikoak egiteko
zerabiltzatela denbora neurtzeko...
Lascaux-ko labar-pinturak
Lascaux izeneko kobazularen barnean gaude,
Frantzian: historiaurreko pintura izugarriekin
apainduta dago. Zenbait ikerlarik leku hau
paleolitikoko Kapera Sixtinotzat jotzen dute,
eta aldi berean, bertan Pleiadeen lehen
errepresentazioa dagoela babesten dute.
Bistaratzeko: www.lascaux.culture.fr
www.escuela.pamplonetario.org 5/11
GAU IZARRATUA MUSEOAN - DBH 3. eta 4. / Batxilergoa
2. Jarduera Izarrak memorian

6. Guiza piramideak
Keops, Kefren eta Micerinos piramideak El
Cairotik gertu kokatzen dira, Guizako mesetan.
Hauen orientazioa puntu kardinalekiko
perfektua da...
Iberiar Penintsularen Iparmendebaldeko
petroglifoak
El Gran Ciervo da Laxe dos Carballos
petroglifoa eta Pontevedran -Iberiar
Penintsularen Iparmendebaldean- aurkitutako
beste petroglifo batzuk berresten dute
nolabaitere Eguzki-ilargi egutegi hau.
Bistaratzeko: http://tinyurl.com/c87wvg33
www.escuela.pamplonetario.org
Internetek eta Google Earth edo Google Maps aplikazioek bidaia birtualak egiteko aukera
ematen dute, eta adibidez, zenbait lekuk puntu kardinalekiko duten orientazioa egiaztatzeko
balio dute. Bistaratu itzazu Egiptoko eta Ertamerikako zenbait piramide: beraien orientazioa
berezia al da? Aipatu orientazioa perfektua da edo soilik hurbilpena?
Saturnok programan gogoraraziko digu garai batean kristauen elizak puntu kardinalak
kontutan hartuz orientatzen zirela. Bila ezazu Google Earth programan espainiako katedral
nagusiak (Santiago, Leon, Burgos...) eta egiaztatu hauen orientazioa. Madrileko La Almudena
katedrala berriki eraiki zuten. Zer gertatzen da honekin?
Eraikin erlijiosoez gain beste batzuk ere puntu kardinalen arabera orientatzen dira. Horrelako
zerbait gertatzen al da zure herri edo hiriko Udaletxearekin, futbol zelaiarekin edo hospitalarekin?
A Coruñako Udaletxea Maria Pita enparantzan dago eta honen orientazioa puntu kardinalen
araberakoa da. Izar eta konstelazio askoren izenek beraien jatorri Babiloniarra, Greziarra,
Erromatarra edo Arabiarra adierazten dute. Zein kulturatik heldu dira Sadalmelik, Capella,
Kornephoros, Polaris, Ukdah, Bellatrix, Mirfak o Tsze Tseang izenak?
Historian zehar izarrak modu arbitrarioan taldekatuz eratu ziren konstelazioak; hauek
animaliekin, objektuekin edota izaki mitologikoekin lotura zuzena dute. Orokorrean kultura
bakoitzak bereak ditu, baina horietako batzuk modu susmagarrian elkarren artean oso urruti
dauden lekuetan errepikatzen dira: Antzinako Grezian edota Amazonaseko oihanean,
esaterako.
Egun ortzi-mapa 88 konstaziorekin osatzen da, zerua mosaiko bat bailitzan betetzen dutenak.
Horietako batzuk oso errazak dira ezagutzeko, adibidez, Hartzeme Nagusia, Orion edo
Eskorpio. Beste batzuk aldiz, ia ia ez dute izar distiratsurik beraiek topatzeko, irudikatzeko,
lagungarri izan ohi direnak. Zerua ezagutzeko eta ikasteko tresnarik onena planisferioa da.
Honetaz gain zenbait ordenagailu-programa lagungarri suertatu daitezke: horietako bat
Stellarium da eta webgune honetan www.stellarium.org doan eskuratu daiteke.
Smarthphone bat baldin baduzu, diru gutxiren truke
StarWalk aplikazioa behera kargatu dezakezu, errealitatea handitzeko balio duena.
6/11
GAU IZARRATUA MUSEOAN - DBH 3. eta 4. / Batxilergoa
2. Jarduera Izarrak memorian

7. www.escuela.pamplonetario.org
Gau izarratua Museoan programak, gauez zeruan gertatzen diren mugimenduak erakusten
dituzten sekuentziak ditu. Izar aunitz egoteak nahasmena sor dezakeen arren, egia esan,
gaueko ortzi-mugimendua Eguzkiak egunez egiten duenaren nahiko antzekoa da. Izan ere,
bien jatorria Lurraren errotazio mugimenduan dago: 24 ordutan osatzen den mugimendua.
Gaur egun oso barneratua dugu Lurrak etengabean biratzen duela, baina une batez pentsatzen
badugu, ez dugu astroen mugimenduek lurreko-errotazioaren ondorio direla esatera
garamatzaten ebidentziarik. Etengabean Ekialdetik putz egiten dugun haizerik nabaritzen
al dugu? Duela mende gutxirarte uste zen -berez ematen duen bezala- Lurra egonkorra zela,
geldirik zegoela, eta honen inguruan planetek eta izarrek biratzen zutela. Lurrak bere
ardatzaren inguruan etengabe biratzen dagoela ezbairik gabe frogatzeko saiakuntza bat
asmatzeko gai al zara? Ebidentziarik ez dugun arren, zergatik gaude hain ziur esaten
dugunean Lurrak bere ardatzaren inguruan biratzen duela eta Eguzkiaren inguruan biraka
dabilela?
Kontutan hartuz gure planeta ia ia esferikoa dela eta bere radioak 6350 km neurtzen dituela,
kalkula ezazu Ekuadorrean bizi den pertsona batek zenbateko distantzia egiten duen egun
batean. Mugimendu honek zenbateko abiadura eskatzen du? Kalkulatu zenbateko abiadura
lortu behar dugun Eguzkiaren inguruan urtearen traslazio-mugimendua (hipotetikoa) osatzeko.
Posiblea ote da gu espazioan mugitzen aritzea 1000 km/orduko baino gehiagoko abiaduran?
Hau horrela bada, zergatik ez dugu nabaritzen?
Baliteke galdera hauek zuengan ezinegona sortzea, baina ez kezkatu. Leon Foucault izan
zen Lurraren errotazio mugimendua agerian utzi zuena saiakuntza bati esker, pendulu bat
kulunkatuz (egun antzeko penduluak planetario eta zientzia-museotan aurki ditzazkegu). Ez
baduzu hurbilean horietakoren bat, hemen Valladolideko Zientzia Museoaren webgunean
dagoena aurkezten dizugu, bere funtzionamendua uler dezazun.
7/11
Bideoa. Foucault-en pendulua: http://tinyurl.com/cdegchp
Foucault-en pendulua. Fitxa didaktikoa (gaztelereraz): http://tinyurl.com/d9jur38
GAU IZARRATUA MUSEOAN - DBH 3. eta 4. / Batxilergoa
3. Jarduera Izarrak zeruan

8. www.escuela.pamplonetario.org
Ilargia behatuz, ikusi zuen zonalde argitua ilunpetan dagoenetik bereizten duen marra ez
dela kurba perfektua. Gure satelitea esfera balitz, kurba hori perfektua litzateke, baina horrela
ez izateak gainazalean elementu geografikoak egotea agerian uzten du.
Zientzia eta teknologiaren arteko harremana konplexua da. Batzuetan zientzia-aurkikuntza
batek ustekabeko aplikazioa aurkitzen du teknologia berri batean. Baina beste batzuetan
zientzia-aurrerapena beharrezkoa da zientzia-aurkikuntzei bide berriak zabaltzeko. Hau da
XVII. mendean lehen teleskopioak sortu eta eraiki, zituztenean gertatu zena: Galileok
teleskopio hauetako batzuen sortzailea izan zen eta hauen kalitatea garaiko prismatiko
merkeenak baino txarragoa izan arren, inork lehenago ikusi ez zituen gauzak behatzea lortu
zuen. Gaur egun, berak ikusitakoa edonork gau bakarrean behatu dezake!
Teleskopioaren bitartez, gure ikusmenarentzat ahulegiak ziren izarrak behatzeaz gain,
Jupiterren lau sateliterik disdiratsuenak bistaratzea lortu zuen ere. Gorputz hauek hasiera
batean zeruko beste objektuen antzekoak diruditen arren, beraien berezitasuna da planeta
jarraitzen dutela, honek Zodiakoko konstelazioen artean bere bilbidiea gauzatzen duen
bitartean. Galileok bazekien Jupiter izarrak baino hurbilago zegoela, eta suposatu zuen, gau
bakarrean tokiz aldatzen ikusten zituen astro horiek Jupiterren satelitean izango zirela.
Galileo ohartu zen, esne bidea eta zeruan
adabaki gisa agertzen diren nebulosak izar-
mordoez osatuta zeudela. Horietako gehienak
oso ahulak direnez, gure begiek ez dira horiek
banan banan bereizteko gai.
8/11
GAU IZARRATUA MUSEOAN - DBH 3. eta 4. / Batxilergoa
4. Jarduera Uraniaren lanabesak

9. www.escuela.pamplonetario.org
Hasierako teleskopioak lente-jokoez osatuak zeuden; baina argiak hauek zeharkatu ahala
irudia degradatzen zen. Gainera handitzeak lortzeko nahiak hodi gero eta luzeagoen beharra
eskatzen zuen, eta honek tresnaren erabilera asko zailtzen zuen.
Isaac Newton zientzialari handiak teleskopioak eraikitzeko modua goitik behera aldatu zuen
lenteen ordez okertutako ispiluak erabili zituenean. Argia hauetan isladatzen da zeharkatzeko
beharrik gabe, eta ondorioz irudiaren degradazioa txikiagoa da. Gainera ispilu-bidezko
eskema honek teleskopio konpaktatuagoak eraikitzea ahalbidetzen du.
Saturno enfokatu ondoren Galileok egindako
marrazkia aurrean dugunean, bere
teleskopioaren kalitate eskasa nabarmen
ikusten dugu. Gaur egun badakigu planeta
eraztun-sistema batez inguraturik dagoela,
baina berak uste zuen albotik babesten zuten
bi belarri zituela.
Irudi onenak lortzeko, gaur egun eraikitzen diren telekospio handiak zeruaren kalitatea ezin
hobea den tokietan kokatzen dira. Garrantzitsuenak Kanariar Uharteetan, Hawaiko gailurretan
eta Txileko basamortuan kokatzen dira. Zer dute amankomunean toki hauek guztiek? Zein
itxura eta berezitasuna dute kokalekuek, gaueko hiri-argiek erakusten dituzten argazkia
behatzen badugu?
9/11
Islatzailea (ispiluak) Refraktorea (lenteak)
Ispilu
Nagusia
Ispiliu
Sekundarioa Objetivo Okularra
ARGIA
GAU IZARRATUA MUSEOAN - DBH 3. eta 4. / Batxilergoa
4. Jarduera Uraniaren lanabesak

10. www.escuela.pamplonetario.org
Programan ikus dezakegun sekuentziarik
zirraragarrienetakoa Astronomiazaleek gauez
behaketa egiten dutenean ageri da. Espainian
zaletasun honekin zerikusia duten zenbait
elkarte astronomiko daude, eta kideek
zientzialari profesionalei laguntzen diete
beraiek lortutako datu eta analisiekin. Gainera,
elkarte hauetako kideak izan ohi dira kometak
bistaratzen dituztenak eta astronomia publiko
orokorrarengana iritsi dadin, etengabean
ekintzak antolatzen dituzte. Webgune honek
-página web del Año Internacional de la
Astronomía (http://tinyurl.com/ckvbcov)- aipatu
elkarteei buruzko zerrenda biltzen du.
Zugandik hurbilen dagoenarekin harremanetan
jar zaitezke hitzaldi bat edo hasiberrientzako
behaketa astronomiko bat antolatzeko!
Planetarioko programan gaueko Gaueko zeruaren eta izarrak behatzearen aldeko Deklarazioan
aipatzen da. Starlight proiektuari buruzko informazio gehiago jarraian datorren estekan
aurkituko duzu: http://tinyurl.com/cf87o38.
Jabetza ez-materialei buruzko deklarazioarik ezagutzen al duzu? Zein? Ados al zaude kultura-
patrimonioa babesten duten adierazpen mota hauekin?
Zer da Astronomiazaleen etsairik handiena? Hotza...? Logalea...? Ez. Argi kutsadura da
arerio nagusia. Hiri eta errepideetan dauden argiek zeruari iluntasuna kentzen diote; ondorioz,
ortzian dauden eta disdira gutxi duten objektuen behaketa oztopatzen dute. Programan
bertan egoera honek Saturno erabat haserretzen du.
10/11
GAU IZARRATUA MUSEOAN - DBH 3. eta 4. / Batxilergoa
5. Jarduera Izarrak behatzea sortzen duen gozamena

11. www.escuela.pamplonetario.org
Argi kutsadura ez da soilik astronomiazaleen arerio: hainbat eta hainbat espezieeri (gizakia
barne) jokaera aztoratzen zaie gau-zikloak desagertzen zaizkielako. Honi gaineratu behar
zaio gorantz proiektatzen den argia alferrik galtzen den argia dela, eta erabiltzen dugun
elektrizitate gehiena erregai fosilak erretzen dituzten zentral termikoetatik datorrela; hau
kontutan hartuta, irudika dezakegu nolakoa den gure ingurugiroarekin dugun arazoaren
magnitudea. Haurnarketa hauen ildotik , batzuek esaten dute gauez ikusi ditzazkegun argien
irudiak ez direla giza-biztanleria eta aberastasunaren islada: gizakion ergelkeria eta
zarrastelkeriaren mapa da. Zer deritzozu?
Esne Bidea zeruan alde batetik bestera zeharkatuta ikusi eta gero, Maja Biluziak maitasunez
José Asunción Silvak izarrei eskeinitako olerkia dakarkigu gogora::
Zeruaren edertasunak musikariak, olerkariak eta margolariak inspiratu izan ditu. Aurki itzazu
gaua, planetak edo izarrek toki berezia duten 3 artelan (gutxienez)?
10/11
GAU IZARRATUA MUSEOAN - DBH 3. eta 4. / Batxilergoa
5. Jarduera Izarrak behatzea sortzen duen gozamena

12. www.escuela.pamplonetario.org
www.pamplonetario.org
Iruñeko Planetarioaren zientzia-dibulgazio eta hezkuntza jarduerek
Obra Social "la Caixa" eta Fundación Caja Navarraren sustapena dute
Lan hau Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-Partekatu Berdin 4.0 Nazioarteko Baimen baten mende
dago. http://creativecommons.org/choose/