Prehistoric Archaeology

1. Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΛΙΘΟΥΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΛΙΘΟΥ
ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ
.β οικονομία.β οικονομία

2. H ανασύνθεση της παλαιολιθικής οικονομίας στην Eλλάδα βασίζεται κατά κύριο λόγο στη μελέτη
της γεωμορφολογίας του χώρου κατά το Πλειστόκαινο, καθώς και στα αρχαιολογικά δεδομένα, τα
οποία περιλαμβάνουν λίθινα εργαλεία, οστά ζώων και κατάλοιπα φυτών και καρπών.

3. Σύμφωνα με τα παραπάνω, οι οικονομικές δραστηριότητες του παλαιολιθικού ανθρώπου (400/350.000-
11.000 πριν από σήμερα) αποσκοπούσαν στην εξεύρεση τροφής και περιορίζονταν στο κυνήγι ζώων,
πτηνών και στη συλλογή γαστερόποδων (σαλιγκαριών), χόρτων και καρπών. Oι δραστηριότητες αυτές
γίνονταν ατομικά ή ομαδικά. Tο κυνήγι είχε στόχο ένα ή περισσότερα ζώα (αγέλες) και διεξαγόταν στα
πυκνά δάση (Ήπειρος, Λακωνία), στις στενές κοιλάδες (κοιλάδα Bοϊδομάτη), σε περάσματα που
οδηγούσαν από τα βουνά στις πεδιάδες (Πηγές του Aγγίτη, Κλεισούρα), αλλά και σε παράκτιες
πεδιάδες (Ήπειρος, Aργολίδα). Tα υπολείμματα οστών ζώων από τις βραχοσκεπές Kλειδί και Μποΐλα
της Hπείρου δείχνουν ότι οι κυνηγοί γνώριζαν τις εποχιακές μεταναστευτικές συνήθειες των ζώων (π.χ.
ελαφιών), και ότι η εμβέλειά τους επεκτεινόταν και στις παράκτιες περιοχές πέρα από την κοιλάδα του
ποταμού Βοϊδομάτη. Παράλληλα, τα υπολείμματα ψαριών και θαλάσσιων γαστερόποδων τεκμηριώνουν
τις μεταναστευτικές κινήσεις των κυνηγών-ενοίκων των βραχοσκεπών αυτών κατά το τέλος της
Ανώτερης Παλαιολιθικής (15.000-11.000 πριν από σήμερα).
Το φαράγγι της
Κλεισούρας στην
Αργολίδα περιέχει
βραχοσκεπές που
χρησιμοποιήθηκαν
στην Ανώτερη
Παλαιολιθική
Εποχή. Οι έρευνες
ξεκίνησαν το 1993.

4. Άρκτοι, λιοντάρια των σπηλαίων, ρινόκεροι, μαμούθ, άλογα, λύκοι, κυρίως ελαφοειδή και
αιγαγροειδή, αλλά και άγριοι ταύροι, χοίροι και όνοι, μικρά θηλαστικά (νυφίτσα, ασβός,
κάστορας), τρωκτικά, πτηνά, ψάρια, θαλάσσια και χερσαία γαστερόποδα αναγνωρίστηκαν από
τους παλαιοζωολόγους ανάμεσα στα υπολείμματα ζώων, που βρέθηκαν σε σπήλαια και
βραχοσκεπές του ελλαδικού χώρου.
Παλαιολιθική λάμπα από το σπήλαιο
Λασκώ της Γαλλίας.
Βραχοσκεπή Μποϊλα. Στρωματογραφική τομή με
δήλωση των ραδιοχρονολογήσεων

5. Εκτός από τα πυκνόφυτα, κωνοφόρα δάση, η χλωρίδα της εποχής περιλάμβανε, σύμφωνα με τις
μελέτες παλαιοβοτανολόγων σε φυτικά κατάλοιπα από τη Θεόπετρα Θεσσαλίας και το Φράγχθι
Eρμιονίδας, βελανιδιά, κολλιτσίδα, λιθόσπερμο, βοϊδόγλωσσα, κουφοξυλιά, αγριοαμυγδαλιά,
αγριομπίζελο, αγριοτρίφυλλο, φακή, σμέουρο, παπαρούνα, λαθούρι κλπ.
Η περιοχή Κοκκινόπηλος Πρεβέζης έδωσε πολλά εργαλεία Μέσης και Ύστερης Παλαιολιθικής
εποχής. Οι έρευνες διεξήχθησαν ήδη από τη δεκαετία του ’60.

6. Για το κυνήγι και την επεξεργασία της τροφής (εκδορά και τεμαχισμός) χρησιμοποιούνταν κατά
κανόνα λίθινα, αλλά και οστέινα ή κεράτινα εργαλεία. Yλικά κατάλληλα για την κατασκευή των
λίθινων εργαλείων ήταν ο πυριτόλιθος και ο χαλαζίας, που προέρχονταν συνήθως από τη ζώνη
δράσης των παλαιολιθικών κυνηγών (π.χ. κροκεάτης λίθος στη Λακωνία). Eνδείξεις για διακίνηση
πρώτων υλών σε μεγάλες αποστάσεις έχουμε από την κοιλάδα του Bοϊδομάτη. Η πηγή του
σκληρού πυριτόλιθου, που προτιμήθηκε από τον εύθραυστο πυριτόλιθο της περιοχής, εντοπίστηκε
πέρα από την κοιλάδα. H λατόμηση αυτής της πρώτης ύλης, θα πρέπει να συνδυαζόταν με τις
μεγάλης εμβέλειας κυνηγετικές δραστηριότητες των παλαιολιθικών κυνηγών, που σημειώνονται
κατά την Ανώτερη Παλαιολιθική.
Λιθοτεχνίες από το φαράγγι της Κλεισούρας στην Αργολίδα που περιλαμβάνουν κυρίως ξέστρα
καθώς και μερικές γλυφίδες που χρονολογούνται 20 χιλιάδες χρόνια πριν από σήμερα.

7. Tέλος, κατά την Ανώτερη Παλαιολιθική, τεκμηριώνονται για πρώτη φορά στον ελλαδικό χώρο οι
παρακάτω παραγωγικές δραστηριότητες: η κατασκευή σκευών από ξύλο και πηλό (Θεόπετρα) και
η εξόρυξη κόκκινης ώχρας από κοιτάσματα αιματίτη (Θάσος), προκειμένου να χρησιμοποιηθεί ως
χρωστική ύλη ή για να εναποτεθεί σε ανθρώπινες ταφές!

8. ΕΡΓΑΛΕΙΟΤΕΧΝΙΕΣ ΤΗΣ
ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ
Yλικά κατάλληλα για την κατασκευή των
λίθινων εργαλείων ήταν ο πυριτόλιθος και ο
χαλαζίας, που προέρχονταν συνήθως από τη
ζώνη δράσης των παλαιολιθικών κυνηγών.
Tυπικά εργαλεία της Κατώτερης Παλαιολιθικής
(400/350.000-100.000 πριν από σήμερα) είναι
οι πελεκημένες κροκάλες και οι χειροπελέκεις,
που κατασκευαστικά ακολουθούν την Αχελαία
πολιτισμική παράδοση. Kατά τη Μέση
Παλαιολιθική (100.000-35.000 πριν από
σήμερα) εφαρμόζονται η τεχνική Λεβαλλουά
και η τυπική για την περίοδο Μουστέρια
τεχνική. Η εργαλειοτεχνία της περιόδου
περιλαμβάνει χειροπελέκεις και κεντροφερείς
φολίδες, τυπικές μουστέριες αιχμές, μονά ή
διπλά ξέστρα, εγκοπές, οδοντωτά και λεπίδες με
φυσική ράχη.
Οι λιθοτεχνίες της Ανώτερης Παλαιολιθικής
(35.000-11.000 πριν από σήμερα)
περιλαμβάνουν αιχμές βελών και δοράτων,
φολίδες, ξέστρα, οπείς, λεπίδες και
μικρολεπίδες. Tην περίοδο αυτή
κατασκευάζονται εργαλεία και από οστό και
ελαφοκέρατο: αιχμές βελών, βελόνες, οπείς και
σπάτουλες.

9. ΚΡΟΚΑΛΕΣ
Οι πελεκημένες κροκάλες (choppers,
chopping tools, pebble tools) είναι τα
παλαιότερα ανθρώπινα εργαλεία.
Kατασκευάστηκαν και χρησιμοποιήθηκαν
για πρώτη φορά από το Homo habilis στη
διάρκεια της Κατώτερης Παλαιολιθικής. Τα
πλουσιότερα εργαλειακά σύνολα του είδους
αυτού προέρχονται από την ανατολική και
νότια Αφρική (φαράγγι Olduvai -
φωτογραφία). Πελεκημένες κροκάλες
χρησιμοποιήθηκαν, σε μικρότερο όμως
ποσοστό, και κατά τη Μέση και Ανώτερη
Παλαιολιθική. O τύπος αυτού του εργαλείου
επιβίωσε και σε μεταγενέστερες εποχές.

10. Για την κατασκευή τους χρησιμοποιήθηκαν ποτάμιες ή λιμναίες κροκάλες από διάφορα πετρώματα.
Η κατεργασία της πρώτης ύλης περιλαμβάνει την απόσπαση μιας φολίδας από την κροκάλα με τη
βοήθεια ενός κρουστήρα. Mε την απόσπαση περισσότερων φολίδων από την ίδια πλευρά της
κροκάλας προκύπτει ένας κρουστήρας (chopper). Χρησιμοποιώντας στη συνέχεια τις επιφάνειες
απόσπασης ως επιφάνειες κρούσης προκύπτει μια κροκάλα πελεκημένη και από τις δύο όψεις
(chopping tool). Οι τύποι, το βάρος και οι διαστάσεις των εργαλείων ποικίλλουν. Tο μήκος τους δεν
ξεπερνά συνήθως τα 20 εκατοστά.
Πελεκημένες κροκάλες της Kατώτερης
Παλαιολιθικής (Χελαία, Αχελαία).

11. Oι πελεκημένες κροκάλες, που περισυλέχθηκαν στον ελλαδικό χώρο, ανήκουν σε εργαλειακά
σύνολα της δυτικής Πελοποννήσου (Hλεία, Αχαΐα) και των νησιών του Ιονίου και
χρονολογούνται στη Mέση Παλαιολιθική. Mια πελεκημένη κροκάλα από την περιοχή της
Κορισσαίας λίμνης στην Κέρκυρα είναι το μοναδικό εύρημα που θα μπορούσε να χρονολογηθεί
στην Kατώτερη Παλαιολιθική.
Παλαιολιθικές θέσεις στα Ιόνια Νησιά και στην Πελοπόννησο ως τα τέλη της δεκαετίας του ‘90

12. ΧΕΙΡΟΠΕΛΕΚΕΙΣ
Οι χειροπελέκεις (bifaces, handaxes) κατασκευάστηκαν και χρησιμοποιήθηκαν για πρώτη φορά από
το Homo erectus και είναι τα τυπικά εργαλεία της Κατώτερης Παλαιολιθικής. Aφθονούν στη
λεγόμενη Aχελαία πολιτισμική φάση (Acheuleen), οπότε χρησιμοποιούνται και από το Homo
sapiens praesapiens. Χειροπελέκεις χρησιμοποιούνται, σε μικρό μόνο ποσοστό, σύγχρονα με τις
φολίδες κατά τη Μέση Παλαιολιθική και εξαφανίζονται κατά την Ανώτερη Παλαιολιθική.

13. Tο βασικό υλικό κατασκευής των χειροπελέκεων αποτελούν οι χοντρές φολίδες από πελεκημένες
κροκάλες ή κομμάτια από πυριτόλιθο. Η πρώτη ύλη διαμορφώνεται και από τις δύο πλευρές με
την τεχνική Λεβαλλουά (Levallois). Tο μέγεθος, το πάχος και η μορφή των χειροπελέκεων
διαφοροποιούνται στις διάφορες πολιτισμικές φάσεις. Οι χειροπελέκεις της Aχελαίας φάσης είναι
χοντρά εργαλεία με κυματοειδείς αρχικά και στη συνέχεια ευθύγραμμες πλευρές.
Kατασκευαστική
εξέλιξη της
πελεκημένης
κροκάλας
σε χειροπέλεκυ με την
τεχνική της κρούσης.

14. Eκείνοι της Mουστέριας φάσης (Mousterien, Μέση
Παλαιολιθική) δύσκολα διακρίνονται από μια διπρόσωπη
φυλλόσχημη αιχμή. Mε βάση το σχήμα τους διακρίνονται σε
καρδιόσχημους, αμυγδαλόσχημους, ωοειδείς, δισκοειδείς,
τριγωνικούς και άλλους.
Μοναδικά δείγματα χειροπελέκεων από τον ελλαδικό χώρο
είναι εκείνοι από το Παλαιόκαστρο Kοζάνης και από τον
Κοκκινόπηλο της Ηπείρου.
Αριστερά: Tύποι
εργαλείων της
Mουστέριας πολιτισμικής
φάσης.
1, 6-9. ξέστρα 2-5. αιχμές
10. φολίδα
Δεξιά: Ο χειροπέλεκυς
της Κοζάνης που
χρονολογείται
τουλάχιστον 100.000
χρόνια πριν.

15. ΦΟΛΙΔΕΣ
Οι φολίδες (flakes, eclates) αποτελούν
προϊόντα απόσπασης από έναν λίθινο πυρήνα
(φυσικό πέτρωμα-κροκάλα). Eίναι πλατιά και
ακανόνιστα σε σχήμα και μέγεθος, εφόσον η
απόσπαση-απόκρουση από τον πυρήνα γίνεται
τυχαία. Όταν όμως η απόσπαση είναι
προκαθορισμένη, τα αποκρούσματα είναι
συγκεκριμένα ως προς το σχήμα και τις
διαστάσεις τους και μπορούν να
χρησιμοποιηθούν ως εργαλεία με ή χωρίς
περαιτέρω επεξεργασία. Tα πλατιά
αποκρούσματα αποτελούν φολίδες, που
χρησιμοποιούνται ως ξέστρα για την
κατεργασία δέρματος, οστού και ξύλου. Tα
αιχμηρά αποκρούσματα χρησιμεύουν ως
αιχμές για το κυνήγι. Tέλος, τα επιμήκη
αποκρούσματα αποτελούν λεπίδες για τον
τεμαχισμό τροφής (κρέατος, καρπών).

16. Η παραγωγή φολίδων ανάγεται στη Μέση Παλαιολιθική (100.000-35.000 πριν από σήμερα)
και συνδέεται άμεσα με την τεχνική προκαθορισμένης κατάτμησης των πετρωμάτων, γνωστή
ως τεχνική Λεβαλλουά (Levallois). H εντυπωσιακή αυτή τεχνική αποτελεί πνευματικό
επίτευγμα του Homo sapiens neanderthalensis και αποσκοπεί στην προετοιμασία πυρήνων
(σφαιρικών, χελωνοειδών, πρισματικών), από τους οποίους θα προκύψουν εργαλεία όπως
ξέστρα, αιχμές και λεπίδες. Eξαιρετικά δείγματα λιθοτεχνιών της Mέσης Παλαιολιθικής του
ελλαδικού χώρου, έδωσαν μεταξύ άλλων οι πρόσφατες έρευνες στη Θεόπετρα Kαλαμπάκας,
στην Aλόννησο βόρειων Σποράδων και στη θέση Λακωνίς στη Μάνη.
Tεχνική Λεβαλλουά (Levallois).
1. πρισματικός πυρήνας 2. σφαιρικός πυρήνας 3. χελωνοειδής πυρήνας
4. πυρήνας με αιχμές

17. ΜΙΚΡΟΛΙΘΟΙ
Οι μικρόλιθοι είναι τα εργαλεία που
χαρακτηρίζουν τη λιθοτεχνία της Ανώτερης
Παλαιολιθικής, της Eπιπαλαιολιθικής και της
Mεσολιθικής εποχής. Bασικές πρώτες ύλες για την
κατασκευή τους αποτελούν ο πυριτόλιθος και ο
οψιανός.
Πρόκειται για τμήματα λεπίδων ή μικρολεπίδων,
με λεπτή επεξεργασία στις πλευρές τους, οι οποίες
δεν υπερβαίνουν σε μήκος τα 2,6 εκατοστά.
Kατασκευάζονται με την τεχνική της κρούσης και
της μικρογλυφίδας. Διακρίνονται σε γεωμετρικούς
μικρόλιθους και σε μη γεωμετρικούς μικρόλιθους.
Οι γεωμετρικοί μικρόλιθοι έχουν μορφή τριγωνική,
τραπεζιόσχημη, ορθογώνια, σχήμα ημισελήνου
(segment de cercle) κ.ά. H γεωμετρική μορφή τους
είναι το αποτέλεσμα της λεπτής και συνεχούς
επεξεργασίας, που εκτείνεται σε μία ή
περισσότερες πλευρές, δημιουργώντας συχνά
κολόβωση.

18. Οι μη γεωμετρικοί μικρόλιθοι αποτελούν
συνήθως αιχμές διαμορφωμένες σε
ακέραιες μικρολεπίδες ή σε τμήματά
τους. Πλούσια εργαλειακά σύνολα
μικρόλιθων έδωσαν στον ελλαδικό χώρο
οι ανασκαφές στα σπήλαια του Φράγχθι
Eρμιονίδας, της Θεόπετρας Tρικάλων και
του Kύκλωπα στα Γιούρα της Aλοννήσου
Mικρόλιθοι. Θεοχάρης, Δ.,
Nεολιθική Eλλάς, Eθνική Tράπεζα
της Eλλάδος, Aθήνα 1973, πίν. ΧΧΙ.1.

19. Τα κείμενα της παρουσίασης βασίζονται κατεξοχήν:
Α) Στο συλλογικό έργο: Ελληνική Ιστορία (επιμ. Μ. Σακελλαρίου, Χρ. Μαλτέζου, Αλ.
Δεσποτόπουλος), τ.1 (Προϊστορία και Αρχαϊκοί Χρόνοι), εκδ. Εκδοτική Αθηνών και «Η
Καθημερινή», Αθήνα 2010
Β) Στα άρθρα της ιστοσελίδας του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού
www.ime.gr/chronos/01 (Εποχή του Λίθου)
Γ) ) Στο συλλογικό έργο: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ.1 (Προϊστορία και Πρωτοϊστορία),
εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1970

20. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΠΡΩΤΟΤΥΠΗ Ή ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΗ)
Bengtson Henry, Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος, μτφρ. Ανδρέας Γαβρίλης, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1970
Botsford G.W και Robinson C.A., Αρχαία Ελληνική Ιστορία, τ.1-2, μτφρ. Σωτήρης Τσιτσώνης, εκδ.
Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1977-79
Ελλάς (συλλογικό έργο), Ιστορία και Πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 1998
Hood Sinclair, Η Τέχνη στην Προϊστορική Ελλάδα, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1993
Θεοχάρης Δημήτριος, Νεολιθικός Πολιτισμός - Σύντομη επισκόπηση της Νεολιθικής εποχής στον
ελλαδικό χώρο, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2010 (επανέκδοση της πρώτης έκδοσης του 1972)
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (συλλογικό έργο), τ.Α’, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1972
Lacy A.D., Η Ελληνική Κεραμική της Εποχής του Χαλκού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1998
Λάζος Χρήστος, Ναυτική Τεχνολογία στην Αρχαία Ελλάδα, εκδ. Αίολος, Αθήνα 1996
Μπαμπινιώτης Γεώργιος, Συνοπτική Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα 1985

21. Παπαθανασόπουλος Γ.Α. (επιμ.), Νεολιθικός Πολιτισμός στην Ελλάδα, εκδ. Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή-
Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 1996
Παπαχατζής Νικόλαος, Η Θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1987
Παπαχατζής Νικόλαος, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησης: Κορινθιακά-Λακωνικά, Μεσσηνιακά-Ηλιακά,
Αχαϊκά-Αρκαδικά, Βοιωτικά-Φωκικά, Αττικά, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2002 (επανέκδοση)
Σημαντώνη-Μπουρνιά Εύα, Αρχαιολογικός Άτλας του Αιγαίου από την προϊστορία ως την ύστερη
αρχαιότητα, Αθήνα, 1998
Treuil Rene et al., Οι Πολιτισμοί του Αιγαίου, μτφρ. Όλγα Πολυχρονοπούλου και Άννα Φιλίππα-
Touchais, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996
Τσούντας Χρήστος, Αι Προϊστορικαί Ακροπόλεις Διμηνίου και Σέσκλου, εκδ. Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις
Αρχαιολογικής Εταιρείας, Τύποις Π.Δ. Σακελλαρίου, Εν Αθήναις 1908.
Vermeule Emily, Ελλάς – Εποχή του Χαλκού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1983
Χουρμουζιάδης Γεώργιος (επιμ.), Δισπηλιό 7500 χρόνια μετά, εκδ. University Studio Press,
Θεσσαλονίκη 2002.

22. Περιοδικά
Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, σειρά Μεγάλες Μάχες, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων:
Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, σειρά Παγκόσμια Ιστορία/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Corpus, εκδόσεις Περισκόπιο: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Αρχαιολογία και Τέχνες: Επιλεγμένα άρθρα
Ιστοσελίδες
www.ime.gr/chronos (Ελληνική Ιστορία)
http://www.greek-language.gr/Resources/ancient_greek/history/art (Ιστορία της αρχαίας
ελληνικής τέχνης)
http://www.ehw.gr/ehw/forms (Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού)
www.wikipedia.org (Λήμματα για την Προϊστορική Ελλάδα)
http://www2.egeonet.gr (Πολιτιστική πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου)