Forum Przyszłości Dzielnic - Prezentacja Janusza Bastera
ROLA ULICY ŚRÓDMIEJSKIEJ W STRUKTURZE FUNKCJONALNOPRZESTRZENNEJ PRZEMYŚLA.
1. ZESZYTY
Nr
NAUKOWE
POLITECHNIKI
Seria (10 pkt.)
POZNAŃSKIEJ
Rok
Paweł WOJDYLAK*
ROLA ULICY ŚRÓDMIEJSKIEJ W STRUKTURZE
FUNKCJONALNOPRZESTRZENNEJ PRZEMYŚLA.
TOŻSAMOŚĆ ULICY A JEJ FIZJONOMIA, MORFOLOGIA I
FIZJOLOGIA
Przedmiotem artykułu jest rola ulicy śródmiejskiej w przebudowie miasta Przemyśla (w tym
jego układu transportowego). Do analizy wybrano przykłady ulic, które mają silną tożsamość i
wymagają rewitalizacji. Przebudowa układu komunikacyjnego jest szansą radykalnego ograniczenia ruchu samochodowego w śródmieściu i w konsekwencji ożywienia jego ulic. Zakłada
się, że porównanie typów wybranych ulic z typami tkanki miejskiej, w której się znajdują oraz
towarzyszące temu analizy funkcjonalne, pomogą w zrozumieniu roli ulicy śródmiejskiej w
życiu miasta. To z kolei jest okolicznością wyznaczającą rolę jaką ulice odgrywają w strategii
rewitalizacji.
Słowa kluczowe:tożsamość miasta, ulica, rewitalizacja, śródmieście
1. WPROWADZENIE
1.1. Ulica jako tworzywo budujące tożsamość miasta
Ulica i jej architektura mają decydujące znaczenie dla tożsamości miasta. Na
podstawie analizy historycznego rozwoju struktury funkcjonalno-przestrzennej
wybrałem dwa typy ulic w obrębie śródmieścia, które świadczą o jego tożsamości.
Przyjęta metoda ma swoje źródła w traktacie urbanistycznym A. Rossiego „Architektura miasta”1. Z. Zuziak zwraca uwagę, że teoria ta jest „doskonałym przykładem tego, jak twórcze może okazać się dla teorii urbanistyki przeniesienie na
przestrzeń miejską istotnych elementów definicji architektury”2. Ulica jako eleStudium doktoranckie, Wydział Architektury Politechniki Krakowskiej
Rossi A.: L’architettura della citta, Padua – Marsilio 1966, Wyd ang. The Architecture of
the City, Cambridge, Massachusetts and London 1984, The MIT Press
2 Zuziak Z., O tożsamości urbanistyki, op. cit., s. 52
*
1
2. 2
Paweł Wojdylak
ment struktury funkcjonalno-przestrzennej jest elementem budującym tożsamoś ć
miasta. Świadomość tożsamości jak pisał Rossi rozumiana jako „relacja społeczeństwa do własnego miejsca jest tym co pozwala uchwycić znaczenie struktury
miasta, jego indywidualność i jego architekturę, która jest formą tej indywidualności” 3. Analogia miasta do organizmu żywego i relacja pomiędzy układem krwionośnym (ulice), a sercem (centrum i śródmieście) i całym organizmem (miasto)
skłania do zbadania ulicy poprzez pryzmat trzech aspektów: fizjonomii, morfologii oraz fizjologii4. Różnice na tych polach pozwoliły wydobyć indywidualność i
znaczenie poszczególnych przykładów w strukturze funkcjonalno-przestrzennej
Przemyśla.
Na podstawie historycznego rozwoju miasta zaobserwowano mechanizmy krystalizacji śródmiejskich ulic. Rossi zwraca uwagę na ciągłe przemiany w nim zachodzące5. Postrzega on je jako miejsce zbiorowej pamięci jego mieszkańców,”
która pomaga zrozumieć znaczenie tożsamości jego struktury. Historia jako „proces rzeczywistego kształtowania i tworzenia miejskiego artefaktu”6, jest istotna w
wyjaśnieniu mechanizmu ewolucji jego organizmu.
1.2. Cele artykułu
Celem artykułu jest porównanie wybranych ulic śródmiejskich z typami tkanki
miejskiej, w której się znajdują oraz towarzyszące temu analizy funkcjonalne, które
pomogą w zrozumieniu roli ulicy w życiu miasta.
2. ŚRÓDMIEŚCIE PRZEMYŚLA
2.1. Śródmieście. Rys historyczny
Jak podaje J. Mach7, rozwój struktury funkcjonalno-przestrzennej dzisiejszego
śródmieścia Przemyśla ma swoją genezę w II poł. XVIII w. Po utracie niepodległości (1772 r.) wzrosła strategiczna pozycja miasta (położenie na trasie Kraków –
Lwów), w związku z tym nastąpił jej rozwój poza ówczesnymi obwarowaniami
miejskimi, związany z budową głównych wylotowych arterii komunikacyjnych do
Cyt. za: Kuryłowicz E.: Miasto jako przedmiot badań architektury, 2008, [w:] materiały z
konferencji naukowej „Miasto jako przedmiot badań naukowych”, Centrum Europejskich
Studiów Regionalnych i Lokalnych EUROREG, Warszawa 2008,
4 Por. Zuziak Z., Forma metropolitalna a zrównoważona mobilność[w:] Czasopismo Techniczne Z. 3, 1-A/2010, Kraków 2010, s. 79
5 Zagadnienie “metabolizmu urbanistycznego” Zuziak Z., O tożsamości urbanistyki, op.
cit., s. 52 i “cykli miejskich, por. Rossi A.: The Architecture of the City, op. cit., s. 22, 96
6 Rossi A.: The Architecture of the City, op. cit.,s. 127
7 Mach J.:Studium historyczno-urbanistyczne, Rozdział 2: Analiza wartości kulturowych,
Rzeszów 1979, s. 65
3
3. Ulica w strukturze funkcjonalno-przestrzennej śródmieścia miasta...
3
w/w ośrodków. W I poł. XIX w. nastąpiło zanikanie murów obronnych oraz rozwój
miasta wzdłuż szkieletu arterii komunikacyjnych, przy równoczesnej integracji przestrzennej lewo- i prawobrzeżnej części miasta8. W II poł. XIX w. w związku z częściowym odzyskaniem niepodległości9, dzięki budowie linii kolejowej10oraz realizacji Twierdzy Przemyśl nastąpiło dogęszczanie zabudowy zespołu staromiejskiego
oraz dalsza obudowa głównych ulic i tras wylotowych W I poł. XX w. powstająca
zabudowa „wskazuje na bardziej planistyczny i zorganizowany charakter 11. Działania wojenne przyczyniły się do „znacznej szkody w substancji zabytkowej, a nawet
w strukturze przestrzennej”12, uległo zniszczeniu 40 % budynków w mieście13. Po II
wojnie światowej wraz z rozwojem komunikacji kołowej nastąpiła zmiana funkcjonowania układu komunikacyjnego. Place śródmiejskie uformowane u zbiegu głównych arterii wylotowych stały się uciążliwymi węzłami komunikacyjnymi.Miasto od
drugiej połowy XIX w. rozwijało się w oparciu o rozbudowę układu komunikacyjnego (tras wylotowych) z miasta, fakt ten wpłynął na kształt struktury funkcjonalnoprzestrzennej Przemyśla. Główne arterie komunikacyjne są wciąż ulicami przelotowymi, ich śródmiejskie odcinki obudowane są zabytkową zabudową wymagającą
ochrony.
2.2. Śródmieście. Komunikacja
Układ ulic w Przemyślu jest mieszany, ma charakter promienisto rusztowy14, który wynika z dostosowania się układu historycznego miasta średniowiecznego do
potrzeb wynikających z postępującej urbanizacji i ruchu pojazdów. Istotnym problemem jest natężenie ruchu kołowego. Przeciążenie układu komunikacyjnego w
śródmieściu może być rozwiązane przez stworzenie zamkniętej obwodnicy miejskiej. Jednakże obecna sytuacja ekonomiczna jest niesprzyjająca takim kompleksowym rozwiązaniem. Powstanie północno-wschodniej drogi obwodowej, zrealizowanej pod koniec 2012r.15 przyczyniło się do częściowego rozwiązania problemów
komunikacyjnych śródmieścia.
8 1865 r.- budowa stałego mostu na rzece San.
9 1861 r. - powstanie Autonomii Galicyjskiej
10 Linia kolejowa łącząca Kraków i Lwów
11 Studium historyczno-urbanistyczne, Mach J.:Studium
historyczno-urbanistyczne, Rozdział 2: Analiza wartości kulturowych, Rzeszów 1979, s. 65
12 Wyburzenie dzielnicy żydowskiej z synagogą przy ulicy Jagiellońskiej. [przyp. aut.]Cytat
za: Praca zbiorowa, Zabytki urbanistyki i architektury w Polsce. Odbudowa i konserwacja.
Miasta historyczne, Arkady, Warszawa 1986, s. 386
13 http://www.kki.pl/pioinf/przemysl/dzieje/dzieje3.html
14 Lokalny Program Rewitalizacji 2009 – 2015, s. 50
15 Planowane ukończenie: III kwartał 2012 r.
4. 4
Paweł Wojdylak
Rys.1. Przemyśl – schemat– droga obwodowa a śródmieście i stare miasto.
Oprac. autor
3. ANALIZA WYBRANYCH PRZYKŁADÓW
3.1. Metoda, kryterium wyboru przykładów
Z. Zuziak proponuje klasyfikację materii miejskiej pod kątem morfologicznym,
„fizjologicznym” i fizjonomicznym16.Analiza ww. aspektów w odniesieniu do
tkanki konstytuującej poszczególne ulice umożliwia wyodrębnienie podobieństw,
jak i różnic, które składają się na ich tożsamość. Aspekty fizjonomiczne i „fizjologiczne” podporządkowane są cechom formy urbanistycznej, które wyróżnia Z.
Zuziak (m. in.: intensywność i zwartość zabudowy, wzorce użytkowania terenu,
geometria siatki ulic)17. W wyodrębnieniu różnic morfologicznych18 dokonałem
porównania szczegółowych elementów krajobrazu ulicy (streetscape), szukając
inspiracji w nostalgicznym języku G. Cullena19. Nadrzędną rolę w przyjętej metodzie odegrała teoria „architektury miasta” A. Rossiego, którego skłania do refleksji
o mieście w kontekście związku pomiędzy historycznym rozwojem struktury funkcjonalno-przestrzennej a jakością jego architektury. Jak podaje J. Gyurkovich o
atrakcyjności ulicy miejskiej „decyduje oferta funkcjonalna obudowujących ją
Zuziak Z., O tożsamości urbanistyki, op. cit., s. 53
Zuziak Z., Forma metropolitalna a zrównoważona mobilność[w:] Czasopismo Techniczne Z. 3, 1-A/2010, Kraków 2010, s. 79
18 Przez różnice morfologiczne rozumiem różnice w formie, budowie i strukturze
19 Por. Cullen G., Obraz miasta. Wydanie skrócone, Lublin 2011, Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”
16
17
5. Ulica w strukturze funkcjonalno-przestrzennej śródmieścia miasta...
5
budynków, przede wszystkim parterów udostępnionych przechodniom, tworzących
półpubliczne aneksy rozszerzające publiczną ulicy”20. Aspekt funkcjonalny ulicy
miał znaczenie w wyborze omawianych przykładów.Wybrana metoda jest próbą
oceny poszczególnych aspektów budujących przestrzeń ulicy oraz wpływających
na jej żywotność. Poszczególne rozważania na temat charakteru ulic podano w
zestawieniu tabelarycznym umożliwiającym porównanie 3 omawianych ulic.
Rys. 2. Śródmieście i stare miasto. 1. ul. Jagiellońska, 2. ul. K. Wielkiego, 3. ul. Franciszkańska, 4. Rynek, 5. pl. Niepodległości, 6. pl. na Bramie, 7. pl. Dworcowy Oprac. autor
ULICA
TYP ULICY
FIZJONOMIA
ZAPIS W SUIKZP //
MPZP
GEOMETRIA
ORIENTACJA ULICY
MORFOLOGIA
TKANKI //
STRUKTURA
ZABUDOWY
JAGIELLOŃSKA
śródmiejska
Klasa drogi głównej i
zbiorczej
Nieregularna – powstała po
wewnętrznej stronie murów
miejskich
Ulica biegnie w kierunku
mostu łączącego prawo- I
lewo- brzeżną część Sanu
Zabudowa pierzejowa kamienice II – IV kondygnacyjne
KAZIMIERZA
WIELKIEGO
staromiejska
ciąg pieszo-jezdny
FRANCISZKAŃSKA
Regularna – ulica lokacyjna
(1389 r.)
Nieregularny- prawdopodobnie łukowy przebieg
(wcześniejsza owalnica) +
wprowadzenie układu
szachownicowego
Wyprowadzona z południowo-wschodniego
naroża Rynku w kierunku
wschodnim
Zabudowa pierzejowa –
kamienice III kondygnacyjne, w pierzei kościoł oo.
Franciszkanków
Wyprowadzona z naroża
północno-wschodniego
Rynku w kierunku wschodnim
Zabudowa pierzejowa przeważają kamienice III
kondygnacyjne
staromiejska
ciąg pieszo-jezdny
Tab. 1.Analiza wybranych ulic – fizjonomia. Oprac. Autor
MORFOLOGIA
(ELEMENTY KRAJOBRAZU
ULICY)
ULICA
ARCHITEKTURA
PIERZEJE
RODZAJ
NAWIERZCHNI
OŚWIETLENIE
DRZEWA / ZIELEŃ
JAGIELLOŃSKA
Niejednorodna stylistycznie, bogata ornamentyka
fasad, uskoki gzymsów,
Ulica symetryczna,
Kostka betonowa typu
Bauma
Lampy uliczne, tradycyjne
oprawy
Skwer, zielen nieurzadzona
KAZIMIERZA
WIELKIEGO
Większość obiektów
jednorodna stylistycznie,
bogata ornamentyka fasad
Ulica symetryczna
Kostka granitowa/brukowa
+ płyty granitowe (ulica
przebudowana w 2003 r.)
Lampy uliczne, stylizowane
na historyczne
Pojedyncze drzewa.
FRANCISZKAŃSKA
Większość obiektów
jednorodna stylistycznie,
mniej ornamentu na fasadach, barokowy kościół oo.
Franciszkanów
Ulica symetryczna
Kostka granitowa/brukowa
+ płyty granitowe (ulica
przebudowana w 2004 r.)
Lampy uliczne, stylizowane
na historyczne
Pojedyncze drzewa.
Nowe nasadzenia
Gyurkovich J., Miejskość miasta, [w:] Czasopismo Techniczne Z. 2-A/2007, Kraków
2007, s. 109
20
6. Paweł Wojdylak
6
UMEBLOWANIE
Słupki uniemożliwiące
parkowanie na chodniku
Betonowe kosze na odpady
– brak umeblowania
Betonowe kosze na odpady,
siedziska wokół nowych
nasadzeń
Tab.2.Analiza wybranych ulic – morfologia. Oprac. autor
ULICA
TRANSPORT/KOMUNI
KACJA
FIZJOLOGIA
PARKOWANIE
WZORCE
UŻYTKOWANIA
TERENU
SPOŁECZNOŚĆ
PRZESTRZEŃ
PUBLICZNA
CENTRA
AKTYWNOŚCI
JAGIELLOŃSKA
Ulica dwukierunkowa.,
trzypasmowa
Niedozwolone,
Dozwolone na środkowycm odcinku południowej
pierzei
Partery użytkowe, wejścia
do kamienic mieszkalnych
Wysoki poziom ubóstwa,
wysoka stopa trwałego
bezrobocia
Potencjał w wytworzeniu
przestrzeni publicznej –
konieczna przebudowa
Główna ulica handlowa,
obiekty generujące przestrzeń publiczną
KAZIMIERZA
WIELKIEGO
Ulica wyłączona z ruchu
kołowego
Niedozwolone
FRANCISZKAŃSKA
Partery użytkowe, wejścia
do kamienic mieszkalnych
Partery użytkowe, wejścia
do kamienic mieszkalnych
Wysoki poziom ubóstwa,
wysoka stopa trwałego
bezrobocia
Ulica stanowi kręgosłup
śródmiejskiej sieci przestrzeni publicznych
Ulica handlowa, połączenie
z Rynkiem
Wysoki poziom ubóstwa,
wysoka stopa trwałego
bezrobocia
Ulica stanowi kręgosłup
śródmiejskiej sieci przestrzeni publicznych
Ulica handlowa, połączenie
z Rynkiem
Ulica wyłączona z ruchu
kołowego
Niedozwolone
Tab.3.Analiza wybranych ulic – fizjologia. Oprac. autor
3.2. Ulica Jagiellońska
Ulica Jagiellońska w XIX wieku funkcjonowała jako obwodnica północnowschodnia, prowadząca w kierunku Krakowa21. Wzdłuż niej, w miejscu po zasypanej fosie po wewnętrznej stronie murów miejskich powstawała zabudowa mieszczańska oraz ważne obiekty administracyjne. Jagiellońska stanowiła północną granicę Miasta Żydowskiego, które zostało całkowicie zniszczone podczas II wojny
światowej. Jagiellońska utraciła wtedy znaczną część swojej obudowy, obowiązujący MPZP przewiduje odbudowę w oparciu o historyczną strukturę zabudowy.
Obecnie jest uciążliwą arterią komunikacyjną, równocześnie posiadając bogatą
ofertę funkcjonalną. Na podstawie przeprowadzonej analizy wnioskuję, że istnieje
konieczność przywrócenia jej krajobrazu, przy założeniu zredukowania uciążliwego ruchu tranzytowego, np. poprzez wprowadzenie elementów bujących krajobraz
ulicy (mała architektura, nawierzchnia, zieleń miejska, itp.).
Rys.3
Rys.4
Ulica łączyła tzw. przedmieście lwowskie z przedmieściem zasańskim pełniąc rolę obwodnicy staromiejskiej (ulica omijała zespół staromiejski i dzielnicę żydowską
21
7. Ulica w strukturze funkcjonalno-przestrzennej śródmieścia miasta...
7
Rys. 3. Ulica Jagiellońska-odcinek pomiędzy Placem na Bramie a Kamiennym Mostem, Rys. 4: Ulica Kazimierza Wielkiego-widok w stronę Rynku. Fot. autor
3.3. Ulica. Kazimierza Wielkiego i ulica. Franciszkańska
Ulica Kazimierza Wielkiego to regularna ulica lokacyjna wyprowadzona z naroża północno-wschodniego Rynku w kierunku wschodnim do Placu na Bramie. W
2003 r. została wymieniona nawierzchnia z asfaltowej na kamienną i betonową
oraz wyłączono ulicę z ruchu samochodowego. Krajobraz ulicy jest silnie zdefiniowany, posiada ona bogatą ofertę funkcjonalną, co sprawia, że jest ona ważnym
ogniwem w śródmiejskiej sieci przestrzeni publicznych.
Ulica Franciszkańska wyprowadzona z południowo-wschodniego naroża Rynku
na wschód w kierunku Placu na Bramie, przylega do niej Plac Niepodległości.Ulica
Franciszkańska w latach 1998 -2004 r. została prze budowana. Obecnie posiada
reprezentacyjny charakter (nawierzchnia, mała architektura) i jest wyłączona z
ruchu kołowego.
Rys.5
Rys.6
Rys. 5:ulica Franciszkańska-widok w stronę Rynku. Po lewej stronie Plac Niepodległości,
w tle kościół oo. Franciszkanów i Wieża Katedralna Rys. 6: Przekroje
4. PODSUMOWANIE
Śródmieście Przemyśla wymaga kompleksowej rewitalizacji. W jego obrębie
jest kilka typów ulic, które stanowią o jego tożsamości. Architektura ulicy, jej krajobraz, generują wzorce życia miejskiego. Dokumenty planistyczne powinny regulować zmiany zachodzące w strukturze funkcjonalno-przestrzennej, tak aby osiągnąć kompromis pomiędzy dostępnością ulicy dla różnych jej użytkowników.
„Jakość architektury, jakość ludzkiego stworzenia, jest sensem miasta”22. Problematyka jakości architektury w kontekście tożsamości miasta nie znajduje odzwierciedlenia w dokumentach planistycznych oraz technikach zapisu planistycznego. Przestrzeń ulicy, którą buduje architektura miasta, tworzy sieć przestrzeni
publicznych integrujących jego strukturę funkcjonalno-przestrzenną.
22
Rossi A.: The Architecture of the City, op. cit.,s. 127
8. 8
Paweł Wojdylak
LITERATURA
[1] Cullen G., Obraz miasta. Wydanie skrócone, Lublin 2011, Ośrodek „Brama Grodzka –
Teatr NN”
[2] Gehl J., Życie między budynkami. Użytkowanie przestrzeni publicznych, Kraków 2009,
Wydawnictwo RAM
[3] Gyurkovich J., Miejskość miasta, [w:] Czasopismo Techniczne Z. 2-A/2007, Kraków
2007,
[4] Kuryłowicz E.: Miasto jako przedmiot badań architektury, 2008, [w:] Materiały z konferencji naukowej „Miasto jako przedmiot badań naukowych”, Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych EUROREG, Warszawa 2008,
[dostęp 5 lipca
2012],<www.euroreg.uw.edu.pl%2Findex.php%2Fdokumenty%2Fdoc_download%2F123egkurylowicz-miasto-jako-przedmiot-badan-architektury.html>
[5] Lynch K., Obraz miasta, Kraków 2011, Wydawnictwo Archiwolta
[6] Mach J., Piątek A., Przemyśl (s. 383-392) [w:] Zabytki urbanistyki i architektury w
Polsce. Odbudowa i konserwacja. Miasta historyczne, Arkady, Warszawa 1986,
[7] Rossi A.: L’architettura della citta, Padua – Marsilio 1966, Wyd ang. The Architecture
of the City, Cambridge, Massachusetts and London 1984, The MIT Press
[8] Zuziak Z., Forma metropolitalna a zrównoważona mobilność[w:] Czasopismo Techniczne Z. 3, 1-A/2010, Kraków 2010,
[9] Zuziak Z., O tożsamości urbanistyki, Kraków 2008, Wydawnictwo PK
THE ROLE OF A STREET IN THE REDEVELOPMENT OF FUNCTIONAL AND
SPATIAL STRUCTURE OF MIDTOWN PRZEMYŚL THE IDENTITY OF THE
STREET AND ITS PHYSIOGNOMY, MORPHOLOGY AND PHYSIOLOGY
Summary
The paper focuses on the role of a street in the process of redevelopment the city
of Przemysl (including the transport system). For the analysis I have selected examples of
streets that have a strong identity and need revitalization. Reconstruction of the communication system is a chance to drastically reduce car traffic in the city center and thus revive
the streets. It is assumed that a comparison between selected types streets and the urban
fabric in which they are located and the associated functional analysis will help in understanding the role of the street in the city's midtownn. This in turn is a factor defining the
role that streets play in the revitalization strategy.