1. tom 6, nr 3, 103–110
© Copyright 2009 Via Medica
Psychiatria PRACA P O G L Ą D O W A ISSN 1732–9841
Anna Konopka, Jerzy Samochowiec
Katedra i Klinika Psychiatrii Pomorskiej Akademii Medycznej
Zespół alienacji rodzicielskiej
— co powinien wiedzieć profesjonalista
Parental Alienation Syndrome
— what should the professional know
Abstract
The authors characterizes the phenomenon of Parental Alienation Syndrome introduced by Gardner in 1985 and
described since then by many authors and researchers specially those involved in forensic psychiatry. Gardner’s
conception evoked equally huge interest and critique in medical and legal circles. The positive value of it is
driving clinician’s attention to problems of those, who are most fragile in divorce battles — children complicated
in the loyalty conflict. Authors attempt is to give the most complete though brief description of the idea of
Parental Alienation Syndrome, supplied by some results of later research on that subject, including analysis
of the personality of alienating parents and the long — term effects on the child. Psychiatry 2009; 6, 3: 103–110
key words: Parental Alienation Syndrome, forensic psychiatry, divorce, custody legal process
Wstęp dziców przeciwko drugiemu w procesie sądowym —
Termin Parental Alienation Syndrome (PAS) został zjawiskiem skutkującym zaburzeniem relacji — które
wprowadzony w 1985 roku przez Gardnera. Nie był zdefiniował jako PAS i opisał w licznych publikacjach.
on pierwszym badaczem, który zwrócił uwagę na pro- Koncepcja Gardnera spotkała się z silnym odzewem
blemy w relacjach między rozwodzącymi się rodzica- środowiska medycznego i prawniczego, przysparzając
mi a dzieckiem. Wiele lat wcześniej Reich opisał mu zarówno zwolenników, jak i przeciwników. Jedną
w książce Analiza charakteru zjawisko szukania rewan- z przyczyn wątpliwości i krytyki był brak powszechnych
żu na partnerze poprzez walkę o odebranie mu praw badań empirycznych potwierdzających słuszność teo-
rodzicielskich i deprecjonowanie go w oczach dziec- rii. Gardner, opierając się na własnych obserwacjach
ka, jako sposobu na poradzenie sobie z własnym zra- zachowań dzieci i rodziców uczestniczących w proce-
nieniem u osób o cechach narcystycznych: „Aby od- sach sądowych, stworzył behawioralne i psychologicz-
separować dziecko od drugiego rodzica, mówi mu ne kryteria PAS, wokół których natychmiast powstało
się, że rodzic jest alkoholikiem lub chorym psychicz- wiele kontrowersji, a akademickie rozważania na te-
nie, podczas gdy nie jest to zgodne z prawdą” [1]. mat ewentualnego miejsca PAS w nomenklaturze DSM-IV
Doktor Richard Gardner (1931–2003) — od 1963 roku (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders)
związany z Uniwersytetem Columbia w Nowym Jor- wciąż pozostają otwarte.
ku, psychiatra dziecięcy i wykładowca, jako biegły są- Celem niniejszej pracy jest przybliżenie zjawiska PAS
dowy opiniował w setkach spraw sądowych o opiekę na podstawie dostępnych opracowań, z uwzględnie-
nad dziećmi. W swojej pracy zetknął się ze zjawiskiem niem jego znaczenia i przydatności w praktyce, kom-
rozmyślnego nastawiania dziecka przez jedno z ro- plikacji diagnostycznych oraz ewentualnych czynni-
ków biorących udział w jego powstawaniu.
Adres do korespondencji: Definicja zjawiska
mgr Anna Konopka
Katedra i Klinika Psychiatrii Według Gardnera PAS jest zaburzeniem w okresie
Pomorskiej Akademii Medycznej dzieciństwa, powstającym niemal wyłącznie w kon-
ul. Broniewskiego 26, 71–460 Szczecin
tel.: (0 91) 454 15 07, faks: (0 91) 454 07 33
e-mail: a.konopka@vp.pl
www.psychiatria.viamedica.pl 103

2. Psychiatria 2009, tom 6, nr 3
tekście procesów sądowych o uregulowanie władzy — aktywne oczernianie rodzica;
rodzicielskiej. Podstawowym przejawem tego zabu- — słabe, absurdalne lub błahe racjonalizacje tego
rzenia jest „kampania” oczerniania przez dziecko oczerniania;
rodzica, przy czym działania te są całkowicie bez- — brak ambiwalencji — jednoznacznie wrogi sto-
podstawne. Zaburzenie powstaje jako rezultat kom- sunek do oczernianego opiekuna;
binacji programowania („prania mózgu”) — indok- — fenomen „niezależnego myśliciela” — przekona-
trynacji przez opiekuna z jednej strony, z drugiej zaś nie o wypowiadaniu własnych opinii;
własnego wkładu dziecka w szkalowanie odrzuca- — wspieranie alienującego rodzica, z którym
nego rodzica. W przypadku rzeczywistego naduży- dziecko przebywa na stałe, opowiadanie się po
cia lub zaniedbania ze strony rodzica niechęć dziec- jego stronie niezależnie od obiektywnych oko-
ka może być uzasadniona i wówczas wyjaśnianie liczności;
wrogiej postawy zespołem alienacji rodzicielskiej staje — brak poczucia winy z powodu okrucieństwa i/lub
się bezpodstawne [2]. wyzyskiwania odrzucanego rodzica;
Określenia „pranie mózgu” (brainwashing) Gardner — występowanie „zapożyczonych scenariuszy”, po-
użył już w 1985 roku, wyjaśniając jednak, że pojęcie wielanie argumentów alienującego rodzica;
PAS obejmuje znacznie więcej niż tylko świadome — rozszerzanie negatywnej postawy na dalszą ro-
wpływanie na postawy dziecka. „Odgrywają tu rolę dzinę i środowisko odrzucanego opiekuna.
(…) podświadome i nieświadome oddziaływania ze
strony rodzica, które mają swój udział w alienacji Aktywne oczernianie
dziecka. Co więcej (i jest to szczególnie ważne), należą Gardner opisuje PAS jako zaburzenie, w którym dziec-
tutaj także czynniki powstające w samym dziecku — ko jest pochłonięte krytykowaniem i deprecjonowa-
niezależnie od oddziaływań rodzicielskich, które do- niem rodzica — przy czym powody szkalowania są
prowadzają do powstania syndromu” [3]. nieuzasadnione i/lub wyolbrzymione [3]. Dziecko
Zofia Namysłowska w ekspertyzie dotyczącej przy- oczernia, krytykuje i wyraża nienawiść wobec dru-
datności syndromu PAS w orzecznictwie sądów ro- goplanowego rodzica, zazwyczaj w obecności rodzica
dzinnych wskazuje na małą precyzyjność oraz po- pierwszoplanowego [5]. Wyrażanie nienawiści przez
toczny charakter języka definicji Gardnera jako głów- dziecko jest znacznie bardziej nasilone w obecności
ne źródło krytyki jego koncepcji i przytacza bardziej obojga rodziców. Gdy pozostaje wyłącznie w towa-
szczegółową definicję Ackermana, która opisuje PAS rzystwie rodzica alienowanego, może ujawniać całą
jako „Zaburzenie prezentowane przez dziecko, które gamę emocji, od nienawiści, poprzez obojętność, aż
pod wpływem manipulacji ze strony jednego z opie- do sympatii [3].
kunów, zwykle pełniącego pierwszoplanową rolę w
wychowaniu dziecka, przesadnie krytykuje i dewalu- Słabe, absurdalne lub błahe
uje drugiego opiekuna, nie przejawiając przy tym po- racjonalizacje oczerniania
czucia winy i wstydu; niezbędnym warunkiem stwier- Gardner przytacza przykłady krytycznych wypowiedzi
dzenia PAS jest przekonanie dziecka, że wyraża ono dzieci, które mają uzasadniać ich niechęć czy niena-
własne opinie” [4]. wiść do alienowanego rodzica. „Są to przeważnie try-
W polskim piśmiennictwie można spotkać różnorod- wialne sytuacje, o których większość dzieci zazwyczaj
ne nazewnictwo opisywanego syndromu, między in- szybko zapomina: »On zawsze mówił bardzo głośno,
nymi „zespół alienacji rodzicielskiej”, „zespół odosob- kiedy mi kazał umyć zęby»; »Ona mówiła do mnie ‘nie
nienia od jednego z rodziców”, „zespół oddzielenia przerywaj!‘» czy też: »Wydawał głośne dźwięki, kiedy
od drugoplanowego opiekuna”, „zespół Gardnera”. jadł przy stole»” [3]. Zaobserwował on, że dziecko może
nawet po upływie lat uzasadniać alienację rodzica po-
Behawioralne i psychologiczne dobnie błahymi powodami, nie potrafiąc jednocześnie
kryteria rozpoznania podać bardziej istotnych przyczyn nienawiści. Zauwa-
Istotę PAS stanowi zaangażowanie dziecka w (nie- żył również, że rodzic, z którym dziecko jest blisko zwią-
uzasadnione lub przesadne) krytykowanie, oskarża- zane, często zgadza się z jego opinią, że te błahe przy-
nie i potępianie jednego rodzica pod wpływem ma- czyny uzasadniają trwającą animozję [3].
nipulacji drugiego.
Według Gardnera PAS charakteryzuje się grupą symp- Brak ambiwalencji
tomów, które zazwyczaj występują u dziecka łącznie, Ujawnia się na poziomie zachowań i ekspresji, ozna-
są to [3, 4]: cza szczególną polaryzację postaw dziecka, zgodnie
104 www.psychiatria.viamedica.pl

3. Anna Konopka, Jerzy Samochowiec, Zespół alienacji rodzicielskiej
z którą rodzic alienowany jest całkowicie „zły”, pod- za wsparcie ze strony odrzuconego rodzica, za otrzy-
czas gdy rodzic alienujący jest całkowicie „dobry”, mywane od niego prezenty oraz jego zaangażowa-
dziecko nie wyraża nigdy sprzecznych czy miesza- nie w sprawy dziecka. Brak poczucia winy i wdzięcz-
nych uczuć. Gardner wskazuje jednak na bardziej ności nie może być przypisany emocjonalnej niedoj-
złożony charakter tego zjawiska, twierdząc, że pre- rzałości dziecka, które w innych sytuacjach potrafi te
zentowana przez dziecko na zewnątrz postawa wro- stany przeżywać i wyrażać [5].
gości nie wyklucza istnienia pozytywnych uczuć wo-
bec „znienawidzonego” rodzica, uczucia te jednak Zapożyczone scenariusze
ze względu na postawę lojalności wobec rodzica Wypowiedzi dziecka na temat odrzucanego rodzica
pierwszoplanowego nie mogą być wyrażone. Podob- zawierają treści zasłyszane, także język i sposób wy-
nie niewyrażone pozostają uczucia wrogości i lęku powiedzi powiela sposób mówienia rodzica odrzu-
wobec „kochanego” rodzica. Gardner wskazywał na cającego. „Te dzieci mówią o znienawidzonym ro-
zmiany w zachowaniu niektórych dzieci w zależno- dzicu, używając obraźliwego słownictwa bez zakło-
ści od tego, w czyim towarzystwie przebywały — potania czy poczucia winy. Szkalowanie rodzica czę-
dzieci pozostawione w towarzystwie odrzucanego sto przybiera postać ‘litanii‘ win. Przy niewielkiej za-
opiekuna niejednokrotnie zaczynały przyjmować po- chęcie ze strony prawnika, sędziego, psychiatry lub
stawę bardziej neutralną, a nawet uzewnętrzniać po- innej osoby zaangażowanej w proces sądowy dziec-
zytywne uczucia, „po czym, tak jakby zdały sobie ko ‘odtwarza ją jak z taśmy‘. Sposób mówienia nie
sprawę, że postępują źle, nagle usztywniały się i po- tylko sprawia wrażenie wyuczonego, ale również za-
nownie przywoływały postawę odrzucenia i wrogo- wiera frazeologię identyczną z tą, której używa ‘uko-
ści” [3]. Opisywał też sytuacje konfrontowania dzie- chany‘ rodzic” [3].
ci ze zdjęciami przedstawiającymi je w zabawie z alie-
nowanym rodzicem, na których widoczna była eks- Niechęć do dalszej rodziny i przyjaciół
presja radości, sympatii i bliskości. Zaobserwował, odrzucanego rodzica
że konfrontowane dzieci zazwyczaj zaprzeczały po- Osoby z rodziny odrzucanego rodzica (np. wujo-
zytywnym uczuciom przeżywanym w tych sytuacjach, wie, dziadkowie, kuzynostwo) są odbierane przez
utrzymując, że nie pamiętają ich lub „udawały” ra- dziecko jako ludzie o złych cechach, wrodzy lub
dość [3]. zagrażający, ponieważ są związani z odrzucanym
rodzicem. Przejawy niechęci ze strony dziecka
Fenomen „niezależnego myśliciela” mogą przyjmować postać odmowy przyjmowania
Zjawisko to wyraża się w przekonaniu dziecka, że prezentów lub nawet ich niszczenia, odmowy po-
odrzucenie rodzica jest wyłącznie jego (dziecka) nie- dejmowania rozmów telefonicznych lub bezpośred-
zależną postawą. Zaprzecza ono jakiemukolwiek niej ekspresji niechęci. Tego typu zachowania mają
udziałowi rodzica odrzucającego w oczernianiu, miejsce przede wszystkim w obecności rodzica
a rodzic ten podtrzymuje jego opinię, wzmacniając pierwszoplanowego, pod jego nieobecność dziec-
zapewnienia dziecka stwierdzeniami typu: „Nie mogę ko może nawiązywać dobry kontakt zarówno
go zmusić, aby widywał się z ojcem” [5]. z rodzicem alienowanym, jak i jego dalszą rodziną.
Charakterystyczne jest to, że rodzic pierwszopla-
Wspieranie odrzucającego rodzica w konflikcie nowy zazwyczaj nie przywiązuje wagi do tego, jaki
Dziecko automatycznie przejmuje postawę rodzica wpływ na psychikę dziecka będzie miało odcięcie
odrzucającego i, co charakterystyczne, często pre- się od krewnych [3].
zentuje argumenty przemawiające za odrzuceniem
z większą siłą niż czyni to sam rodzic [5]. Próbę wy- Kryteria rozpoznania rozszerzone
jaśnienia źródeł tak silnej identyfikacji dziecka z po- o zachowania rodzica alienującego
stawą rodzica pierwszoplanowego podjęła Baker [6], Zespół objawów PAS wywołują u dziecka bezpośred-
uzyskane przez nią wyniki przedstawiono w dalszej nie lub pośrednie zachowania rodzica, z którym
części artykułu. mieszka na stałe. Z punktu widzenia prawa kryteria-
mi rozpoznawania syndromu są nie tylko obserwo-
Brak poczucia winy z powodu okrucieństwa wane zachowania dziecka, ale również, a może
i/lub wyzyskiwania alienowanego rodzica przede wszystkim postawy i zachowania rodzica,
Objaw ten często przybiera postać całkowitej obo- z którym jest związane i pod wpływem którego się
jętności dziecka i braku jakiejkolwiek wdzięczności znajduje. Bone i Walsh [7] wyróżnili cztery grupy kry-
www.psychiatria.viamedica.pl 105

4. Psychiatria 2009, tom 6, nr 3
teriów oceny zjawisk zachodzących w rodzinie obję- relacji z dzieckiem ono uporczywie odmawia kon-
tej PAS. Kryteria te obejmują zarówno reakcje dziec- taktu z nim, można przypuszczać, że ma miejsce
ka, jak i alienującego rodzica. proces alienacji [7].
Blokowanie kontaktu Intensywna reakcja strachu u dziecka
Alienujący rodzic utrudnia kontakt dziecka z dru- Zespół alienacji rodzicielskiej opiera się na strachu,
gim rodzicem, a najczęstszą racjonalizacją tego za- który może wynikać z sugerowania dziecku przez
chowania jest ochrona dziecka. W przypadkach eks- rodzica alienującego istnienia bezpośredniego zagro-
tremalnych wiąże się to z fałszywymi oskarżeniami żenia ze strony odrzucanego rodzica, może też być
o nadużycia ze strony rodzica alienowanego, w tym wzbudzany w dziecku bardziej pośrednimi metoda-
o nadużycia seksualne. Bardziej powszechne bywa mi. Bone i Walsh opisują zachowania rodziców alie-
jednak argumentowanie, że spotkania z drugopla- nujących, którzy niejako poddają dziecko testom lo-
nowym rodzicem w sytuacji rozwodu niepokoją jalności, jednocześnie wzbudzając w nim lęk przed
dziecko, że potrzebuje ono czasu, aby przywyknąć porzuceniem. Według autorów wielu alienujących
do nowej sytuacji. Pojawiają się również bardziej rodziców okresowo karze dziecko za niesubordyna-
subtelne argumenty, że spotkania z rodzicem są cje komunikatem: „Możesz iść i mieszkać z nim (dru-
„niedogodne”, przeszkadzają w zaplanowanych dla gim rodzicem)”. Dzieci w tych warunkach żyją w cią-
dziecka zajęciach itp. „Wspólny mianownik powyż- głym poczuciu niepewności i zagrożenia, uczą się,
szych taktyk stanowi traktowanie jednego z rodzi- że każde przeciwstawienie się rodzicowi, z którym
ców jako ważniejszego, podczas gdy drugi (mniej są blisko związane, może grozić odrzuceniem, a za-
ważny) powinien pełnić drugorzędną rolę w życiu tem stają się czujne i gotowe spełniać jego oczeki-
dziecka. (…) Jeśli trwa to dłuższy czas, dziecko otrzy- wania. Dlatego też dziecko zaczyna protestować,
muje niezwerbalizowany, ale jasny komunikat, że kiedy zbliża się termin spotkania z drugim rodzicem
jeden z rodziców jest ważniejszy od drugiego. Młodsze w konflikcie, pozostając w lojalności z rodzicem, któ-
dzieci są bardziej podatne na tego typu przekaz i przyj- rego boi się utracić, nawet jeśli ów wyraża zdziwie-
mują go bezkrytycznie, jednak elementy tego nasta- nie protestem i zachęca do odwiedzin [7].
wienia mogą powtarzać się nawet w adolescencji” [7].
Sposoby zaradcze proponowane przez autora
Nieuzasadnione oskarżenia o nadużycia koncepcji
Bone i Walsh, opierając się na dotychczasowych Gardner wyróżnił trzy stopnie nasilenia PAS: łagod-
badaniach twierdzą, że fałszywe oskarżenia o nad- ny, umiarkowany i ciężki. W łagodnych przypadkach
użycia seksualne stanowią połowę przypadków istnieje pewne programowanie ze strony alienujące-
wysuwania fałszywych oskarżeń pod adresem dru- go rodzica, jednak nie zakłóca to w wyraźny sposób
giego rodzica w walce o opiekę [8]. Według au- relacji dziecka z drugim rodzicem, potrafi ono na-
torów fałszywe oskarżenia o przemoc fizyczną są wiązywać dobre relacje z obojgiem rodziców bez
stosunkowo rzadkie, gdyż łatwiej jest oskarżać o większych trudności. W przypadku umiarkowanego
nadużycia, które nie pozostawiają fizycznych śla- PAS nastawianie dziecka przeciwko drugiemu rodzi-
dów. Często spotyka się oskarżenie o różnego cowi skutkuje niechęcią do spotkań z nim, dziecko
rodzaju nadużycia emocjonalne, które są takimi przeżywa trudności, kontaktując się z alienowanym
wyłącznie w ocenie oskarżającego rodzica, na rodzicem lecz, o ile spotkania odbywają się systema-
przykład o stosowanie wobec dziecka innych reguł tycznie, jest zdolne do nawiązania z nim zdrowej
niż te ustalone przez rodzica oskarżającego, relacji. W trzecim przypadku — ciężkiej postaci PAS
przedstawianie dziecku nowego partnera w mo- — dziecko jest nieugięte w swojej nienawiści do alie-
mencie, który oskarżający rodzic uważa za przed- nowanego rodzica, odmawia z nim kontaktu lub
wczesny itp. [7]. grozi ucieczką, jeśli będzie do niego zmuszone [8].
Ocena stopnia nasilenia PAS u dziecka powinna we-
Pogarszanie się relacji od czasu separacji dług Gardnera stanowić podstawę decyzji podejmo-
Istnieją dowody na to, że relacja rodzica alienowa- wanej przez sąd w jego sprawie. W swojej łagodnej
nego z dzieckiem była dobra przed rozpoczęciem postaci PAS może być zminimalizowany poprzez przy-
procesu separacji rodziców i znacząco pogorszyła się znanie głównej opieki preferowanemu przez dziec-
od tego momentu. Jeśli mimo ewidentnych starań ko rodzicowi. Stopień umiarkowany wymaga silniej-
rodzica drugoplanowego o podtrzymanie dobrych szych oddziaływań prawnych, na przykład zalecenia
106 www.psychiatria.viamedica.pl

5. Anna Konopka, Jerzy Samochowiec, Zespół alienacji rodzicielskiej
monitorowania wizyt przez terapeutę, który udostęp- zarówno w porównaniu z grupą kontrolną, jak
ni swój gabinet jako miejsce wizyt i zgłosi sądowi i w porównaniu z rodzicami alienowanymi. W przypad-
wszelkie niepowodzenia w przebiegu wizyt. W celu ku rodziców alienujących wynik badania wykazał rów-
osiągnięcia współpracy programującego rodzica ko- nież, że rezultaty uzyskane przez nich w skalach kli-
nieczne mogą być sankcje prawne. W niektórych nicznych były podwyższone w stosunku do wyników
umiarkowanych przypadkach PAS, jeśli zaordynowa- uzyskanych przez rodziców niealienujących. Autorzy
na przez sąd terapia i sankcje nie odnoszą skutku, są zdania, że prymitywne mechanizmy obronne, które
Gardner zaleca rozważenie przeniesienia dziecka pod uaktywniają się w dramatycznych walkach sądowych
opiekę znienawidzonego rodzica przy założeniu, że o opiekę nad dzieckiem odgrywają kluczową rolę
rodzic ten nie stwarza rzeczywistego zagrożenia. Po- w powstawaniu PAS. Mechanizm rozszczepienia, od-
glądem budzącym najwięcej kontrowersji było twier- powiadający za polaryzację postaw „całkowicie zły
dzenie Gardnera, że w najcięższych przypadkach PAS, rodzic”–„całkowicie dobry rodzic”, obecny u alienu-
kiedy dziecko ujawnia fanatyczną wręcz nienawiść jącego rodzica jest następnie powielany przez dziec-
w stosunku do alienowanego rodzica, grozi ucieczką ko. Natomiast identyfikacja projekcyjna zachodzi, gdy
lub samobójstwem w razie konieczności kontaktu rodzic zaprzecza własnym błędom, projektuje je na
z nim, jedynym słusznym rozwiązaniem może być innych, a następnie traktuje innych w sposób, który
powierzenie opieki alienowanemu rodzicowi. W 1992 prowokuje ich do reagowania zgodnie z projekcją.
roku Gardner zasugerował, że w takim przypadku Jako przykład autorzy podają sytuację, w której irra-
zmiana opiekuna powinna być poprzedzona hospi- cjonalna agresja i oskarżenia ze strony alienującego
talizacją i adekwatną terapią dziecka [9]. rodzica i dziecka wywołują u drugiego rodzica reak-
cję złości, która dla tych pierwszych staje się dowo-
Wybrane próby wyjaśnienia dem na słuszność ich racji [10].
patogenezy zaburzenia
W swoich pracach Gardner koncentrował się bar- Analiza wzorców powstawania PAS
dziej na opisie dysfunkcji na poziomie behawioral- Baker, przeprowadzając jakościowe badania retro-
nym, w niewielkim stopniu zajmując się głębszą ana- spektywne 40 rodzin, zebrała materiał pochodzący
lizą psychologicznych mechanizmów leżących u pod- z wywiadów z dorosłymi osobami, które doświadczy-
łoża powstawania opisywanego przez siebie zespo- ły PAS w dzieciństwie. Starała się ustalić, czy zespół
łu. Analizę owych przyczyn podjęli w ostatnich la- ów kształtuje się zawsze w podobny sposób, czy ist-
tach badacze problemu, obserwując cechy osobo- nieją różne typy doświadczenia, jakim jest alienacja
wości rodziców uwikłanych w PAS i próbując nakre- rodzicielska. Na podstawie uzyskanych wyników wy-
ślić patomechanizm na podstawie uzyskanych wyni- różniła trzy główne wzory rodzicielskiej alienacji:
ków. Szczególnie interesujące wydają się badania 1. Narcystyczna matka w rodzinie rozwiedzionej.
ujawniające dominację prymitywnych mechanizmów Ten wzorzec dotyczył 14 rodzin, w których rodzice
obronnych u rodziców alienujących, a także obec- byli po rozwodzie, a rodzicem alienującym była mat-
ność cech narcystycznych u alienujących matek. ka. Opierając się na materiale zebranym w wywia-
dach z dorosłymi już dziećmi, Baker określiła osobo-
Badanie cech osobowości rodzica alienującego wość ich matek jako narcystyczną, wyróżniając ich
Gordon i wsp. [10] badali rodziców uczestniczących cechy, takie jak: stała koncentracja na sobie, żądanie
w sprawach sądowych o opiekę nad dziećmi za po- stałej uwagi i podziwu dla własnej osoby, trudności
mocą testu osobowości Minnesota Multiple Perso- z traktowaniem dzieci jako oddzielnych od siebie in-
nality Inventory (MMPI). Testy były wykonywane ro- dywidualności. „Według portretów nakreślonych
dzicom z dwóch grup: w pierwszej znalazło się 76 przez dorosłe dzieci zazwyczaj były to osoby czaru-
osób, w przypadku których rozpoznano PAS, w dru- jące, dynamiczne, skupione raczej na zaspokajaniu
giej (kontrolnej) 82 osoby, w przypadku których nie własnych potrzeb niż potrzeb dzieci. Tego typu mat-
rozpoznano cech PAS. W grupie osób z rozpozna- ki tworzyły relację, w której dzieci służyły bardziej
nym zaburzeniem badaniom podlegali zarówno ro- zaspokajaniu ich własnej potrzeby miłości i podziwu
dzice alienujący, jak i alienowani. Wyniki uzyskane niż one dbały o ich zdrowie i rozwój” [6]. Według
w skalach kontrolnych wykazały, że alienujący rodzice Baker narcyzm matki napędza proces alienacji na trzy
(zarówno ojcowie, jak i matki) ujawniali wyższe różne sposoby. Po pierwsze, charakterystyczne dla
wskaźniki prymitywnych mechanizmów obronnych, osobowości narcystycznej głęboko skrywane poczu-
takich jak rozszczepienie i identyfikacja projekcyjna, cie pustki i niższości pociąga za sobą szybką dekom-
www.psychiatria.viamedica.pl 107

6. Psychiatria 2009, tom 6, nr 3
pensację w przypadku najmniejszej krytyki, odrzuce- 3. Zimny, odrzucający lub nadużywający alienujący
nia i upokorzenia. Jest zatem prawdopodobne, że rodzic
rozpad małżeństwa wzbudza u takiej osoby pokłady Wzorzec ten został rozpoznany w 16 przypadkach,
wstydu i wściekłości, które są kierowane przeciwko z czego 13 sytuacji dotyczyło rodzin po rozwodzie,
mężowi w postaci absolutnej dewaluacji jego osoby. 3 — rodzin nierozwiedzionych. Całkowicie różni się
Dodatkowym źródłem zranienia narcyzmu matki jest on od poprzednich w zakresie jakości relacji dziecka
sytuacja, w której partner porzuca ją, lecz pragnie z rodzicem alienującym. „Zamiast «niezwykle bliskiej«
utrzymać relację z dzieckiem, zatem broniąc się przed i «wyjątkowej« relacji, jak we wzorcach 1 i 2. uczestni-
zranieniem, kobieta dąży do jej zniszczenia. cy badania w swojej relacji z rodzicem alienującym byli
Drugim czynnikiem wzbudzającym proces alienacji jest fizycznie, werbalnie i/lub seksualnie nadużywani” [7].
złość matki na dziecko, które pragnie kontaktu z oj- Wynik badania Baker wnosi niezwykle interesującą
cem, mimo że ten ją zawiódł lub opuścił. Według obserwację w rozumieniu zjawiska PAS, a mianowi-
Baker może to u narcystycznej matki wzbudzać bar- cie wskazuje, że proces alienacji rodzica nie musi za-
dzo silne poczucie odrzucenia. Z kolei typowa dla tego chodzić wyłącznie w kontekście toczących się spraw
typu osobowości trudność z traktowaniem innych sądowych o przyznanie opieki nad dzieckiem, ale może
(w tym własnych dzieci) jako odrębnych, niezależnych mieć miejsce również w rodzinach pełnych, gdzie przy-
indywidualności prowadzi do powstania oczekiwania, biera charakter zaburzenia systemu rodzinnego za-
że skoro matka czuje się zraniona i jest wściekła na równo w zakresie jego struktury, jak i funkcji.
ojca, dziecko powinno odczuwać podobnie. Uczest-
nicy badania relacjonowali, że w dzieciństwie wszel- Długofalowe konsekwencje psychologiczne
kie przejawy chęci utrzymania dobrej relacji z ojcem Gardner twierdził, że doprowadzenie przez jednego
uważali za rodzaj zdrady wobec matki i utożsamiali rodzica do alienacji drugiego poprzez wrogie nasta-
się z jej pragnieniem, aby go wyalienować. wianie dziecka jest formą psychicznego wykorzysta-
Trzecim istotnym czynnikiem jest według Baker sytu- nia, może spowodować nieodwracalne zniszczenie
acja, w której narcystyczna matka po doświadczeniu więzi z drugim rodzicem, a tym samym niekorzystne
rozwodu czuje się szczególnie samotna i podatna na zmiany w psychice dziecka [3]. Spośród długofalo-
zranienie, co powoduje, że bardziej intensywnie po- wych efektów najczęściej wymienia się problemy
szukuje u dziecka oparcia, towarzystwa i zapewnie- z budowaniem własnej tożsamości, niskie poczucie
nia o swej ważności. To z kolei wywołuje silniejsze własnej wartości, depresje, nadużywanie alkoholu
reakcje utożsamiania się i wspierania jej ze strony i substancji psychoaktywnych oraz trudności w bu-
dziecka. dowaniu dojrzałych relacji. Mimo że w praktyce kli-
Wszystkie opisane czynniki przyczyniają się do po- nicznej i terapeutycznej nierzadko rozpoznaje się rolę,
wstania u dziecka tendencji do deprecjonowania jaką odgrywa zdeprecjonowanie jednej z postaci ro-
i odrzucania ojca w taki sposób, w jaki czyni to mat- dzicielskich w dzieciństwie w patogenezie później-
ka, gdyż wszelkie relacje z ojcem po rozwodzie są szych zaburzeń u osoby dorosłej, wciąż jest niewiele
doświadczane przez dziecko jako odrzucenie, strata wyników badań naukowych, które w miarodajny spo-
i upokorzenie dla matki. sób potwierdziłyby słuszność tej hipotezy. Brakuje
2. Narcystyczna matka w rodzinie nierozwiedzionej. rzetelnych i obiektywnych narzędzi badawczych, które
Ten wzorzec dotyczył 8 przypadków w prowadzo- pozwoliłyby na taką ocenę, większość badań opiera
nym przez Baker badaniu. Podobnie jak we wzorze się na metodach subiektywnych — wywiadach i kwe-
pierwszym, rodzicem alienującym była matka, z tą stionariuszach, a znaczenie samej alienacji rodziciel-
różnicą, że rodzice nie byli rozwiedzeni i mieszkali skiej dla powstania konkretnych zaburzeń oceniane
razem w okresie dzieciństwa osób badanych. W tym jest bardziej w sposób intuicyjny niż statystycznie
przypadku matki wchodziły w swego rodzaju koali- uzasadniony. Przykładem może tu być inna praca
cję z dzieckiem przeciwko ojcu, informując je o nie- Baker, która zbadała 38 osób dorosłych doświadcza-
adekwatnym postępowaniu ojca i jego licznych błę- jących alienacji rodzicielskiej w dzieciństwie. Bada-
dach, często w tajemnicy wikłając tym samym nie prowadzone metodą wywiadu klinicznego doty-
w małżeński konflikt w podobny sposób, jak we wzo- czyło oceny sześciu obszarów funkcjonowania tych
rze pierwszym. Charakterystyczna silna więź między osób: (1) samooceny, (2) zaufania, (3) depresyjno-
narcystyczną matką a dzieckiem była tu dodatkowo ści, (4) skłonności do nadużywania substancji, (5)
wzmacniana „zaufaniem” okazywanym dziecku wcią- doświadczenia rozwodu oraz (6) alienacji własnych
ganemu w koalicję. dzieci. Uzyskane przez Baker wyniki wskazywały na
108 www.psychiatria.viamedica.pl

7. Anna Konopka, Jerzy Samochowiec, Zespół alienacji rodzicielskiej
występowanie u 70% badanych epizodów depresji, żaniu przez jednego z opiekunów drugiego opieku-
1/3 badanych ujawniała problemy z nadużywaniem na o nastawianie potomstwa przeciwko niemu [11].
substancji, znaczna część grupy (26 osób) prezento- Istotnym mankamentem omawianej teorii wydaje się
wała obniżony poziom samooceny, 16 osób w ba- przede wszystkim brak wystarczająco silnych dowo-
danej grupie zgłaszało znaczne problemy z zaufa- dów badawczych o naukowo potwierdzonej trafno-
niem sobie i innym ludziom, spośród 28 osób w ba- ści, rzetelności i spójności. Brak ten stanowi główną
danej grupie, które same były rodzicami, połowa zo- przeszkodę na drodze do rozważanego w amerykań-
stała odseparowana od własnego dziecka, co autor- skich kręgach medycznych wprowadzenia pojęcia PAS
ka interpretuje jako powtórzenie doświadczeń utra- do przygotowywanej nowej wersji DSM-V. Clarkson
ty, odrzucenia przeżywanych w dzieciństwie, i Clarkson zwracają uwagę na fakt złożoności zjawi-
2
/3 badanych dorosłych było po rozwodzie, przy czym ska PAS, które właśnie z tego powodu trudno jest
1
/4 z tej grupy więcej niż jeden raz [9]. Sama Baker opisać i zdefiniować a tym bardziej zmierzyć [12].
zauważa jednak, że trudno jest wyizolować uzyska- Bernet rozwija pojęcie Parental Alienation Disorder
ne wyniki jako wyłączny skutek alienacji rodzicielskiej (PAD), które stanowi przeformułowanie pojęcia wpro-
od innych czynników patogennych, których osoby te wadzonego przez Gardnera. Podstawowymi kryte-
doświadczyły w swoim życiu [8]. riami PAD są postawy i zachowania dziecka, które
jest błędnie przekonane, że alienowany rodzic jest
Krytyka niebezpieczny i należy go unikać. Pojęcie alienacji
Najczęstszymi powodami krytyki teorii PAS są nie- w tym znaczeniu odnosi się do przekonań dziecka, nie-
precyzyjność i potoczność języka w diagnozie, brak zależnie od tego, czy powstawały one pod wpływem
statusu nozologicznego, brak dostatecznej liczby oddziaływań alienującego rodzica, czy innych czyn-
badań weryfikujących kryteria zespołu i oceniających ników (np. w trudnej sytuacji walki między rodzica-
jego rozpowszechnienie oraz często zarzucany Gard- mi dziecko może opowiadać się po jednej stronie,
nerowi antyfeminizm i jednostronne przypisywanie aby uniknąć bycia „pomiędzy” nimi). Bernet postu-
winy jednemu rodzicowi [4]. luje konieczność umieszczenia rozpoznania PAD
Kolejnym źródłem krytyki jest możliwość powoływa- w klasyfikacji chorób, argumentując, że jest to przy-
nia się na PAS w celu ukrywania rzeczywistych nad- kład zaburzenia relacji, powszechnie akceptowany
użyć wobec dzieci, co zresztą było zarzutem wysu- przez lekarzy i specjalistów. Wskazuje on, że przyję-
wanym pod adresem Gardnera w roli biegłego. Na- cie kryteriów PAD do klasyfikacji umożliwi prowa-
mysłowska, Heitzman i Siewierska zwracają uwagę dzenie systematycznych badań naukowych, a także
na zagrożenie związane z wynikającym z błędnego przyczyni się do rozwoju metod leczenia dzieci do-
rozpoznania PAS zmuszaniem dziecka do kontaktów tkniętych zaburzeniem [13].
z rodzicem, który w rzeczywistości bez świadków do-
puszcza się nadużyć. Wskazują, że zastrzeżenie Podsumowanie
w definicji, że nie można rozpoznać PAS w przypadku Autor koncepcji PAS, opierając się na własnym do-
rzeczywistych nadużyć, nie stanowi wystarczającej świadczeniu klinicysty i biegłego sądowego, zwrócił
ochrony przed błędem diagnostycznym. Zwłaszcza, uwagę na ważne psychologiczne zjawiska zachodzą-
że akty przemocy czy wykorzystania seksualnego ce w procesie rozpadu rodziny. Zjawiska w szczegól-
dziecka są zazwyczaj ukrywane nie tylko przez rodzi- ny sposób dotykające i obciążające dziecko nie tylko
ca–sprawcę, ale również przez samo dziecko, które- w czasie toczących się sporów o prawa opieki nad
mu niejednokrotnie łatwiej jest unikać kontaktu nim, ale wywierające trwałe piętno na jego psychice
z rodzicem, stosując różnorodne racjonalizacje, niż i dalszym rozwoju emocjonalnym. Kontynuatorzy
ujawnić rzeczywisty problem [4]. badań Gardnera rozpoznali specyficzne mechanizmy
Istnieje zatem ryzyko, że rozpoznanie PAS może być psychologiczne sprzyjające uwikłaniu dziecka w walkę
wymierzone przeciwko matkom ochraniającym dziec- między rodzicami. Wyniki wielu badań wskazały na
ko w sposób racjonalny i pomagać faktycznie nad- istotną rolę specyficznych cech osobowości rodziców
używającym ojcom w wygrywaniu procesów o opie- alienujących w procesie powstawania zespołu. Wie-
kę. Wiele uwagi poświęca się ostatnio również zja- lu badaczy opisuje niebezpieczeństwa związane
wisku fałszywych oskarżeń o PAS w procesach sądo- z nieuzasadnionym rozpoznawaniem PAS, postulując
wych o prawa opieki nad dziećmi. Turkat opisuje zja- wnikliwe i uważne diagnozowanie tego zaburzenia.
wisko FAPA (false allegation of parental alienation) Wniosek, który nasuwa się po powyższej analizie zja-
polegające na uporczywym, bezpodstawnym oskar- wiska, to potrzeba traktowania PAS nie tylko jako
www.psychiatria.viamedica.pl 109

8. Psychiatria 2009, tom 6, nr 3
zaburzenia relacji, ale przede wszystkim jako zabu- patologiczne mechanizmy funkcjonowania w re-
rzenia systemu rodzinnego. Takie podejście pozwo- lacji z dzieckiem oraz ich korektę. Odsłania się tu-
liłoby zarówno na bardziej całościowe rozumienie taj szerokie pole do działań daleko wykraczających
mechanizmów prowadzących do powstania beha- poza ramy psychiatrii i psychologii sądowej. Dla-
wioralnych i psychologicznych symptomów PAS, tego też zasadne wydaje się zapoznawanie się
jak i adekwatne przeciwdziałanie jego negatyw- z tematyką PAS specjalistów zajmujących się psy-
nym skutkom. Poza oddziaływaniami prawnymi choterapią.
mającymi na celu zapewnienie możliwości kontaktu Jak zauważa Gordon i wsp.: „Niewielu zaprzeczy, że
z dzieckiem alienowanemu rodzicowi, należy roz- rodzice potrafią nastawiać dzieci przeciwko drugiemu
ważyć możliwość podjęcia terapii systemowej za- rodzicowi w burzliwych sprawach sądowych. Jednak
burzonego systemu czy podsystemu rodzinnego. ponieważ stopień nasilenia PAS może wpłynąć na wy-
Wyniki badań nad cechami osobowości rodziców nik procesu, jakkolwiek nienawiść dziecka do drugiego
alienujących nasuwają również pytanie o potrzebę rodzica może być oparta na realnych przesłankach lub
zastosowania oddziaływań terapeutycznych wobec też być wynikiem zaburzenia, wszystko co dotyczy PAS
nich jako sposobu pogłębienia wglądu we własne powinno podlegać naukowej i prawnej dyskusji” [10].
Streszczenie
Autorzy charakteryzują pojęcie Zespołu alienacji rodzicielskiej wprowadzone w 1985 roku przez Richarda Gard-
nera, a następnie opisywane przez innych autorów i badaczy, szczególnie tych związanych z psychiatrią sądową.
Koncepcja Gardnera wzbudziła zarówno wielkie zainteresowanie, jak i krytykę w środowiskach związanych
z prawem i medycyną. Pozytywnym wynikiem było zwrócenie uwagi klinicystów na problemy tych, którzy są
najbardziej bezbronni w walkach rozwodowych, mianowicie dzieci uwikłanych w konflikt lojalności. Zamiarem
autorów jest przedstawienie jak najbardziej kompletnej choć krótkiej charakterystyki idei Zespołu alienacji rodzi-
cielskiej, łącznie z wynikami późniejszych badań nad zagadnieniem cech osobowości rodzica alienującego oraz
długofalowych efektów syndromu. Psychiatria 2009; 6, 3 : 103– 110
103–
słowa kluczowe: zespół alienacji rodzicielskiej, psychiatria sądowa, rozwód, proces sądowy
o opiekę nad dzieckiem
PIŚMIENNICTWO 7. Bone J.M., Walsh M.R. Parental Alienation Syndrome: how to
detect it and what to do about it. The Florida Bar Journal 1999;
1. Reich W. Character analysis (3 ed.): Farrar, Straus & Giroux. Nowy
73: 44–48.
York 1949.
2. Gardner R. Does DSM-IV has Equivalent for the Parental Alienation 8. Baker A.J.L. The Long-term effects of parental alienation of adult
Syndrome (PAS) Diagnosis? Am. J. Fam. Ther. 2003; 31: 1–21. children: a qualitative research study. Am. J. Fam. Ther. 2005;
3. Gardner R. Recent trends in divorce and custody litigation. Aca- 33: 289–302.
demy Forum 1985; 29: 3–7. 9. Rand D.C. The spectrum of Parental Alienation Syndrome (part
4 . Namysłowska I., Heitzman J., Siewierska A. Ekspertyza wyko- I). Am. J. Forensic Psychol. 1997; 15: 32–55.
nana na zlecenie Biura Rzecznika Praw Dziecka dotycząca syn- 10. Gordon F.M., Stoffey R., Bottinelli J. MMPI-2 findings of primi-
dromu Gardnera jako wyodrębnionej jednostki chorobowej oraz tive defenses in alienating parents. Am. J. Fam. Ther. 2008; 36:
jego przydatności w orzecznictwie sądów rodzinnych. 2000; 211–228.
http://www.brpd.gov.pl/uploadfiles/publikacje/eksperty- 11. Turkat I.D. False allegations of parental alienation. Am. J. Fam.
za_gardner.pdf; 31.07.2007 Law 2005; 19: 15–19.
5. Evans R.A. Treatment considerations with children diagnosed 12. Clarkson H., Clarkson D. Confusion and controversy in Pa-
with PAS. The Florida Bar Journal 2006; 1: 69–72. rental Alienation. J. Soc. Welfare Fam. Law 2007; 29: 265–
6. Baker A.J.L. Patterns of Parental Alienation Syndrome: a quali- –275.
tative study of adults who were alienated from a aren’t as 13. Bernet W. Parental Alienation Disorder and DSM-IV. Am. J. Fam.
a child. Am. J. Fam. Ther. 2006; 34: 63–78. Ther. 2008; 36: 349–366.
110 www.psychiatria.viamedica.pl