2. Sistemi tretës është një sistem i komplikuar në trupin e njeriut që shërben për të tretur
ushqimin. Ky sistem aktivizohet me marrjen e ushqimit.
Në gojë ku ndodhen dhëmbët që janë pjesa më e fortë e trupit. Ato e coptojnë ushqimin
dhe e përzien me pështymën - lëngë që përmbanë ujë , kripëra dhe jargë, peshtyme.
Stomaku zmadhohet për të mbajtur ushqimin dhe përzien atë me acide dhe enizma
derisa ushqimi të kthehet në një masë të trashë kremoze. Ushqimi kalon katër orë në
stomak.
Zorra e hollë është një tub i gjatë i ngatërruar, që prodhon enizma të ndryshme për të
tretur uhqimin Ushqimi i tretur përthithet nëpërmjet fijeve të holla ose vileve, që janë të
vendosura në murin e brendshëm. Ushqimi kalon gjashtë orë të tëra në zorrën e hollë.
Zorra e trashë merr mbeturinat e pa tretura nga zorra e hollë. Ky tub i gjerë përthith ujin
nga mbeturinat dhe i nxjerr ato jashtë trupit. Këtu ka bakterie të padëmëshme që i
ndihmojnë trupit për të përthithur vitaminat.
Çdo gjë që hanë njeriu kalon nepërmjet sistemit tretës - një tub i gjatë dhe i ndërlikuar,
që kalon përgjatë trupit të njeriut dhe zë pjesën më të madhe të barkut. Organet tretëse
prodhojnë lëndë kimike të fuqishme të quajtura enzima. Këto enzima sulmojnë
molekulat e mëdha të ushqimit dhe i ndajnë ato në copëza shumë të vogla, të cilat mund
të përthithen nga trupi i njeriut. Për të përshkuar trupin e njeriut, ushqimit i nevoitet një
kohë prej 18-30 orë.
Ne acide dhe ne lëndë te tjera molekulat e ushqimit zberthehen ngadalë,kështu që do te
duhej një kohë e gjatë për t'u bërë te përdorshme nga trupi.
4. Karbohidratet (lcarbo-karbon, hidrat-ujë) janë
komponime organike që gjenden në të gjitha gjallesat por
më së shumti tek bimët. Me analizë kimike është
vërtetuar se karbohidratet janë komponime të përbëra
nga karboni, hidrogjeni dhe oksigjeni, ku raporti mes
oksigjenit dhe hidrogjenit është si te uji (2:1).
Karbohidratet kanë formulë të përgjithshme Cx(H2O)y
prandaj mund të duken si hidrate të karbonit. Por ky
emër është në kundërshtim me molekulat e
karbohidrateve të cilat nuk përmbajnë ujë. Nga përbërja
kimike ato ndahen në aldoze dhe ketoze.
Karbohidratet me shije të ëmbël quhen sheqerna, kemi
dy lloje kryesore të sheqernave : niseshteja dhe sheqeri,
sheqernat janë molekula të vogla të pasura me energji.
Niseshteja është një zinxhir molekulash sheqerore të
bashkuara së bashku. Karbohidratet përdoren në trup për
të shtuar energjinë. Kjo energji përdoret për levizje, rritje,
riprodhim dhe për të ruajtur nxehtësinë e trupit (mbajtjen
e temperatures)
5. Perimet
Perimet janë bimë barishtore të mbjella si
psh.: qepa, spinaqi, lakra, domatja, speci, bamjet, mashurka,
patatja, karota etj., pjesët e të cilave
(fryti, gjethet, zhardhoku, rrënjët, kërcelli) përdoren për të
bërë gjellë, sallatë etj.
Një perime është një perime e ngrënshme ose pjesë e
një perime. Megjithatë, fjala nuk është shkencore, dhe
kuptimin e tij është e bazuar kryesisht në traditë kuzhine dhe
kulturore. Prandaj aplikimi i fjalës është disi arbitrar dhe
subjektiv. Për shembull, disa njerëz e
konsiderojnë kërpudha të perimeve, ndërsa të tjerët i
konsiderojnë ata si një kategori të veçantë të ushqimit. Disa
perime mund të konsumohen të papërpunuara, dhe disa
mund (ose duhet) të jetë i gatuar në disa mënyra.Në fjalimin e
përpunues, "perime" është kundër të "fruta", por në disa raste
të njëjta mund të jetë produkt i gatuar apo hahet si perime apo
fruta është si. Ai gjithashtu kundërshtoi bimore piper,
përdorimi i të cilit në gatim është e ndryshme, edhe pse ata
janë edhe perimet.
6. Në dietën tonë ushqimore është e domosdoshme që të
përfshihen rregullisht frutat, për shkak të vitaminave të tyre
dhe rëndësisë që kanë për organizmin.
Por ka shumë persona që i konsumojnë pa mbarim pa e
ditur që i shëndoshin, kjo pasi nuk njohin kaloritë që ato
përmbajnë.
Mandarina- 72 kalori për 100 gramë, të cilat përmbajnë
sheqer dyfish më shumë se portokalli.
Hurma- 65 kalori për 100 gramë, duke përmbajtur një sasi
të lartë sheqeri, thuajse në masën 16%. Janë shumë
energjike, por konsumi i tyre nuk këshillohet absolutisht për
ata që vuajnë nga diabeti apo mbipesha.
Bananet- 65 kalori për 100 gramë, kanë përmbajtje të
sheqerërave të thjeshtë dhe të përbërë, si dhe garantojnë
mjaft energji. Janë të këshillueshme kryesisht për ata që
merren me sport.
7. Nuk është shumë e shëndetshme që të hash shumë yndyrë.
Midis të tjerave është shumë e pashëndetshme për enët e
gjakut në trup të ekspozohen nga shumë yndyra, sepse
yndyra mund të grumbullohet në muret e enëve të gjakut dhe
në këtë mënyrë rritet rreziku për bllokimin e enëve të gjakut,
prej të cilave njeriu mund të vdesë. Ndër të tjerash sasia e
madhe e yndyrës në ushqim bën që njeriu të peshojë
shumë. Njeriu është mbipeshë kur merr më shumë energji,
sesa ka nevojë, sepse trupi e grumbullon këtë
energji ekstra në formë dhjami rreth barkut ose vende të tjera
në trup. Yndyrnat janë të rëndësishme për ndërtimin e
membranave qelizore. Yndyrnat me te zakonshme janë
trigliceritet.Acidet yndyrorë përbërës të triglicerideve janë
dyllojësh të ngopur dhe të pangopur.
8. Bulmeti është burim shumë i mirë i elementëve ushqimorë
thelbësorë për shëndetin e kockave si kalciumi, magnezi,
fosfori, kaliumi, proteina dhe vitaminë D. Familjarët, por
sidomos fëmijët dhe adoleshentët që janë në pikën kulmore
të ndërtimit të strukturës kockore, mund të reduktojnë riskun
e osteoporozës po të konsumojnë tre herë në ditë qumësht,
djadhë apo kos, me pak apo pa yndyrë, si pjesë e një diete të
plotë të shëndetshme.
Kalciumi është elementi më i rëndësishëm për shëndetin e
kockave, dhe mënyra më e mirë për ta përfituar është duke
konsumuar ushqime që janë të pasura në kalcium. Qumështi
dhe produktet e tjera të bulmetit janë burim shumë i mirë i
kalciumit pasi kalciumi në të merret dhe tretet lehtë nga
oranizmi.
9. Përveç rolit ushqyes, mishi është edhe parandalues dhe
kurues i sëmundjeve të ndryshme tek njeriu, p.sh., mishi
përmban acide yndyrore të pangopura që janë shumë të
rëndësishme në dietë për uljen e rrezikut të sëmundjeve
kardiovaskulare.
10. Kaloritë janë njësi e matjes për energjinë të cilën
organizmi e merr nga ushqimet. 1.800 deri 2.000 kalori i
plotësojnë nevojat ditore të femrës së rritur, e cila lëviz
mesatarisht dhe e cila nuk duhet të humbë peshë
trupore.
Një gram i albuminave dhe një gram i karbohidrateve i kanë
nga 4 kalori. Dallimi është se karbohidratet janë burim
momental i energjisë, ndërsa albuminat shërbejnë për krijimin
e indeve.
Pijet përmbajnë (400 për 1 litër) dhe nuk japin kurrfarë
materie ushqyese. Pos kësaj, pijet energjike shkaktojnë
ngritjen e tensionit të gjakut, gjë që paraqet rrezik për
personat të cilët vuajnë nga sëmundjet vaskulare të gjakut.
11. Personat, të cilët janë më aktivë në jetën e përditshme janë më pak të rrezikuar për t’u
prekur nga sëmundje të ndryshme. Aktiviteti fizik është domosdoshmëri dhe nëse kryhet
në mënyrë të rregullt kthehet në mjet të rëndësishëm për përmirësimin e shëndetit në
përgjithësi, fizik dhe mendor, si dhe zvogëlon shumë rrezikun për sëmundjet kronike të
njerëzve, shprehen specialistët e promocionit të shëndetit në Institutin e Shëndetit Publik
Shqiptar.
Specialistja e këtij Instituti, Jeta Lakrori sjell fakte mbi lidhjen midis aktivitetit fizik dhe
shëndetit, duke sqaruar se aktiviteti fizik i rregullt ndihmon në mbajtjen e një trupi të
shëndetshëm. “Personat që janë aktivë fizikisht kanë një rrezik më të ulët për sëmundje
kardiovaskulare, tension të lartë gjaku, goditje në tru, diabet tip 2, kancer gjiri e zorre,
osteoporozë dhe depresion. Kanë rrezik më të ulët për rrëzime dhe fraktura të ndryshme
dhe për të mbajtur peshën normale si dhe kanë mundësi për të jetuar më gjatë, etj”,
shprehet ajo.
Aktiviteti fizik nuk është vetëm marrja me sport, por çdo lëvizje trupore e prodhuar nga
muskujt skeletorë, që kërkon shpenzime të energjisë. Ndërkohë, sipas Organizatës
Botërore të Shëndetësisë për të qenë të shëndetshëm njerëzit kanë nevojë në përgjithësi
për të paktën 30 minuta aktivitet fizik të moderuar në pothuajse gjithë ditët e javës ose të
paktën në 5 ditë të saj.
12. -Për shëndetin dhe mënyrën e të ushqyerit jemi të gjithë të ndjeshëm.Ajo që
duhet të kemi gjithnjë parasysh për të qenë të shëndetshëm e jo të
shëndoshë është t’i japim më shumë përparësi cilësisë se sa sasisë së
ushqimit për këtë arsye dieta jonë e përditshme duhet të jetë sa më e
larmishme, të hamë në mënyrë të rregullt dhe të ekuilibruar duke i dhënë
organizmit të gjitha substancat që ai ka nevojë.
-Një faktor i rëndësishëm për të pasur shëndet të mirë është të hash gjërat e
duhura në masën e duhur. Prandaj është e rëndësishme të jetosh dhe të
ushqehesh shëndetshëm. Zakoni i të ushqyerit të shëndetshëm i formuar
herët në fëmijëri ka më shumë gjasa të mbahet gjatë gjithë jetës. Ushqimi
duhet të jetë i rregullt dhe të sigurojë energjitë e nevojshme për kryerjen e
punëve mendore dhe fizike. Ushqimi i shëndoshë është një ndër faktorët që
ndikon në rritjen normale. Për këtë ushqimi duhet të jetë i shumëllojshëm
dhe i përbërë nga artikuj të ndryshëm.
