1. Open Access – czy tylko
zalety?
Dr Marek Nahotko
Białystok, 14.05.2010 1

2. Open Access
• Wspólna nazwa dla grupy bardzo różnych
zjawisk związanych z publikowaniem treści
naukowych w Sieci:
– Komercyjne czasopisma naukowe;
– Sponsorowane czasopisma naukowe;
– Repozytoria dziedzinowe;
– Repozytoria instytucjonalne;
– Biblioteki cyfrowe;
– Strony Web naukowców;
– Wymiana e-maili;
– Zasoby w serwisach Webu 2.0…
Białystok, 14.05.2010 2

3. Open Access
• Co więc łączy te wszystkie serwisy?
BEZPŁATNY DOSTĘP DO PUBLIKACJI
NAUKOWYCH
DLA tzw. UŻYTKOWNIKA KOŃCOWEGO
• W takim sensie tradycyjne biblioteki są
również instytucjami Open Access!
Białystok, 14.05.2010 3

4. Gdzie jest więc różnica?
• Zastosowanie techniki komputerowej i sieci
rozległych (ICT) w nauce w ogóle, w tym w
publikowaniu i rozpowszechnianiu publikacji;
• Zmienia się nie tylko sposób udostępniania
artykułów; zmienia się cała nauka: z jednej
strony wielkie przedsięwzięcia eNauki i jej
cyberinfrastruktury, z drugiej Nauka 2.0 i
„invisible colleges”.
Białystok, 14.05.2010 4

5. Open Access
• W związku z tym zróżnicowaniem bardzo
trudno mówić o zaletach i wadach OA jako
całości;
• Większość argumentów za lub przeciw
dotyczy wyłącznie określonego sposobu
publikowania cyfrowego, dla innych nie
mając zupełnie zastosowania;
• Warto więc zwracać uwagę na to, dla kogo
dany typ OA ma zalety lub wady.
Białystok, 14.05.2010 5

6. Wady OA
• Problemy oceny jakości artykułów;
• „Bałkanizacja” artykułów rozproszonych w
repozytoriach
• Problemy prawa autorskiego;
• Prestiż związany z publikowaniem OA;
• Ekonomiczna efektywność modeli OA;
• Komunizm OA;
• Perspektywy dla bibliotekarzy.
Białystok, 14.05.2010 6

7. Jakość artykułów
• Szansa na wzrost cytowań, ale:
– Obawy przed przedkładaniem popularności
nad jakość;
– Szczególna popularność artykułów o
„modnych” zagadnieniach kosztem ważnych,
ale mniej popularnych problemów.
• Bez kontroli dostępu poprzez prenumeratę
trudniej odszukać właściwe badania i
ocenić ich jakość.
Białystok, 14.05.2010 7

8. Jakość artykułów c.d.
• Nowe sposoby oceny jakości spowodują wzrost
ilości dostępnych prac, jednak bez oceny
eksperckiej (dostępność kosztem jakości);
• OA ogranicza pozytywną rolę wydawców jako
organizatorów recenzowania i archiwizacji
wiedzy naukowej;
• W efekcie OA przyczynia się do
rozpowszechnienia oszustw i fałszowania
wyników badań.
Białystok, 14.05.2010 8

9. Jakość artykułów c.d. (Gargouri i in. 2010)
Cytowania w kolejnych latach; cytowania OA nie zależą od obowiązku archiwizacji.
Badania na podstawie ponad 700 tys. postprintów (po recenzji).
Białystok, 14.05.2010 9

10. Jakość artykułów OA (Swan 2010)
Białystok, 14.05.2010 10

11. Jakość artykułów c.d.
• Argumenty:
– ICT ograniczyła przydatność scentralizowanej metody
oceny jakości;
– Nowe narzędzia oceny: komentarze, punktowanie,
pozwalają wybrać teksty mające najlepsze oceny u
najbardziej wiarygodnych użytkowników;
– Czasopisma OA też mogą być recenzowane (np.
czasopisma PLoS);
– Recenzowanie też ma swoje wady: błędy i oszustwa
zdarzają się też w czasopismach NOA (Nowak 2009);
Białystok, 14.05.2010 11

12. Jakość artykułów c.d.
• Argumenty c.d.:
– Szersze rozpowszechnienie sprzyja powszechnej
ocenie przez recenzowanie, komentowanie i
dyskusje;
– Sprzyja mu dostęp do dodatkowych materiałów:
informacji o błędach, danych z eksperymentów,
filmów, notatek, baz danych;
– Problem: brak zaangażowania uczonych (Zasada 90-
9-1: tylko 1% użytkowników komentuje regularnie).
• Badania i ich wyniki są coraz bardziej
separowane od czasopism tradycyjnych.
Białystok, 14.05.2010 12

13. Bałkanizacja
• OA powoduje decentralizację komunikacji
naukowej;
• Szczególnie repozytoria instytucjonalne i strony
Web autorów skutkują „bałkanizacją” lub
„rozagregowaniem” publikowania (fragmentacją
na dyskretne części nie współpracujące ze
sobą):
– Stosowanie odrębnych narzędzi (np. systemów);
– Brak standaryzacji (formaty, protokoły).
• Efekt: OA powoduje mniejsze możliwości
współpracy interdyscyplinarnej i brak pełnego
zrozumienia przejmowanej wiedzy.
Białystok, 14.05.2010 13

14. Rozproszenie repozytoriów
Białystok, 14.05.2010 14

15. Bałkanizacja c.d.
• Argumenty:
– Nowe standardy wciąż powstają;
– Bardzo istotna rola wyszukiwarek globalnych typu
Google i Google Scholar: integracja wyszukiwania
danych o zasobach tradycyjnych z zasobami
cyfrowymi;
– Serwisy typu Citeseer i Citebase agregujące
rozproszone zasoby;
– Możliwość dostępu do różnych zasobów:
recenzowanych artykułów, blogów, list dyskusyjnych,
zakładek, księgarni internetowych.
Białystok, 14.05.2010 15

16. Prawo autorskie
• Standardowo autor zrzeka się praw
majątkowych na rzecz wydawcy, co
przynosi określone konsekwencje, np.
• Utrudnia autoarchiwizację;
• Uczelnie i funduszodawcy coraz częściej
wymagają udostępnienia publikacji w
trybie OA.
Białystok, 14.05.2010 16

17. Prawo autorskie c.d.
• Argumenty:
– Negocjacje z wydawcami (Sherpa/RoMEO)
– Licencje typu Creative Commons
– Polityka OA instytucji: zobowiązanie autorów
do publikowania u takich wydawców, którzy
umożliwiają archiwizację OA, nałożenie
obowiązku przekazywania prac do
repozytorium.
Białystok, 14.05.2010 17

18. Wydawcy a OA
Białystok, 14.05.2010 18

19. Prestiż
• Wciąż mniejszy prestiż publikacji OA niż
umieszczanych w znanych czasopismach;
• Korzyści z OA mogą być niwelowane przez
utratę prestiżu;
• Prestiż czasopisma wpływa m.in. na decyzje
związane z awansami, co oczywiście wpływa na
decyzje autorów;
• Praca umieszczona w prestiżowym źródle sama
zyskuje na prestiżu; wyjęta z tego otoczenia traci
go.
Białystok, 14.05.2010 19

20. Prestiż c.d.
• Sprzeczność: Przydatność OA polega m.in. na
zapewnieniu szerszego dostępu do prac o coraz
węższym zakresie, nie przeznaczonych dla
czytelnika nieprzygotowanego.
• Prestiż autorów: wzrost cytowań, powszechne
uznanie, obowiązek udostępniania w OA;
• Prestiż instytucji: poprzez zarządzanie własnymi
zasobami możliwość bezpośredniego wpływu na
wizerunek, nie tylko poprzez wydawców
czasopism;
• Najlepiej, aby interesy autorów i instytucji były
zrównoważone.
Białystok, 14.05.2010 20

21. Efektywność ekonomiczna
• OA jako naiwna idea bezpłatnego dostępu
do kosztownych dóbr;
• Niechęć środowiska OA do uczciwego
oszacowania kosztów publikowania;
• Intensywne inwestycje (koszty)
usprawiedliwiają wzrost cen;
• Wydawcy są istotnymi uczestnikami rynku
publikacji naukowych, OA może ten rynek
zniszczyć.
Białystok, 14.05.2010 21

22. Efektywność ekonomiczna c.d.
• Argumenty:
– Rynek publikacji naukowych jest
zmonopolizowany, co umożliwia windowanie
cen, a to psuje rynek;
– Niezbędne jest precyzyjne określenie
kosztów, co ułatwia OA i model opłat
odautorskich;
– Koszty może obniżyć istnienie repozytoriów;
– Koszty nie mogą być ukryte lub dublowane,
nie powinny powodować ograniczeń dostępu.
Białystok, 14.05.2010 22

23. Efektywność ekonomiczna c.d.
• Argumenty:
– Dzięki łączeniu bibliotek w konsorcja obniżeniu uległy
ceny czasopism: nie ma już problemu dostępu w
Europie Zach.
– Jednak Big Deal usztywnił politykę gromadzenia;
– Wydawcy komercyjni stosują model płatności
odautorskich windując wysokość opłat;
– Biblioteki uczelniane rezygnują z prenumeraty
tradycyjnej (w Polsce w 2007 r. wydały ponad dwa
razy tyle na źródła elektroniczne, co na czasopisma
drukowane);
– W niektórych krajach UE refundowany jest VAT za
czasopisma elektroniczne.
Białystok, 14.05.2010 23

24. Porównanie kosztów (Swan 2010)
Białystok, 14.05.2010 24

25. Porównanie kosztów
Koszty obejmują: koszty badań, tworzenia artykułu i jego
rozpowszechnienia w przeliczeniu na artykuł naukowy
Białystok, 14.05.2010 25

26. Komunizm OA?
• Cyberkomunizm: „Socjalizm = wolny dostęp do internetu + władza
dla rad” (Žižek 2002);
• Internauci jako nowy proletariat, hakerzy jako nowi rewolucjoniści;
• Zasady „liberalnego komunizmu”:
– Należy wszystko rozdawać za darmo (wolny dostęp, brak copyright);
opłaty za dodatkowe usługi;
– Należy zmieniać świat, nie sprzedawać dobra;
– Trzeba być podzielnym, uspołecznionym;
– Trzeba być kreatywnym: projektowanie, nowe technologie, nauka;
– Trzeba być otwartym: bez sekretów, transparentność, swobodny
przepływ informacji; wszyscy mają współpracować
– Zamiast 8 godz. pracy dynamiczna i elastyczna komunikacja;
– Edukacja permanentna;
– Aktywne tworzenie nowych form społecznej współpracy.
• Sieć jako najwyższa forma rozwoju ekonomicznego.
Białystok, 14.05.2010 26

27. Komunizm OA?
• Informacja (szczególnie naukowa) dobrem
niekonkurencyjnym, ale w wyniku
rozpowszechniania tracącym wartość;
• Informacja zawsze miała charakter
niematerialny; materialny był nośnik. Teraz
nośnik też jest „niematerialny”;
• Za „niematerialnym” Internetem stoi
potężna, całkiem materialna infrastruktura.
Białystok, 14.05.2010 27

28. Wpływ OA na biblioteki
• Zmiany w krótkim okresie: tworzenie
zasobów OA (biblioteki cyfrowe);
• Zmiany w długim okresie: ograniczenie
funkcji organizowania (gromadzenia,
opracowania, archiwizacji zbiorów), inna
realizacja pośredniczenia: informowanie,
udostępnianie zbiorów (cyfrowych online);
• Wyjście bibliotekarzy z bibliotek do
użytkowników (zespołów badawczych).
Białystok, 14.05.2010 28

29. Dziękuję za uwagę
marek.nahotko@uj.edu.pl
Białystok, 14.05.2010 29