Kakaretšo ya ditebelelo tša go sekaseka diteng tša sengwalwa

1. KG O M O N IC O L E T TA U 2 1 6 3 0 1 9 5
M A K UA T S H E G O FAT S O U 2 1 6 3 6 3 8 0
M A S IN G A D IN A H U 2 1 7 2 8 9 2 6
M O N A R E N G K H U T S O U 2 1 4 6 6 9 0 5
P H U K U B JE LE A H U 2 1 6 0 8 3 0 1
S AT E KG E LYC IA U 2 1 5 1 8 3 8 7
S H IBA M B O DA L I U 1 8 3 2 9 6 7 6
TAU FA IT H U 2 1 6 7 7 2 0 5
L E T H A B O C H AU K E U 2 0 5 1 2 6 3 6
SEHLOPHA
SA G
Kakaretšo ya ditebelelo tša go
sekaseka diteng tša sengwalwa

2. Matseno
Bangwadi ba rena ba go tuma elego bo Strachan, Mojalefa, Dautzenberg le Groenewald ba re laodišetša
gabotse gore diteng tša sengwalwa di ka sekwasekwa o lebeletšwe mareo goba tšona dielemente tše di itšego
elego, baanegwa, ditiragalo, nako le felo. Mareo ao ke ona ailego go re tšweletša morero goba yona
kgwekgwe ya taba ka gare ga sengwalwa. Ba tšwela pele go re tsebiša gore diteng tša sengwalo ke ditaba tšeo
mongwadi a di lemogago pele a ka di bolela goba gona go dingwalwa (Groenwald, 1993:4). Go sekaseka
diteng tša sengwalwa go ka thuša babadi gore ba be le tsebo ye botse ka ga sengwalwa gape eka thuša le bao
ba se bego le tsebo ye botse ka ga padi ye itšego gore ba lemoge ka boripana gore padi ya gona ke ya mohuta
mang.
Bohlokwa ba diteng tša sengwalwa:
1. Di fetiša molaetša go babadi
2. Di laodiša histori
3. Di tliša thuto ya se sengwe go babadi

3. Naratholotše
Todorov (1969)o hlaloša lereo la naratholotše ele go sekaseka sebopego sa dipukwana goba papadi ya
terama go ya le ka mogwa woo batho badi bonago ka gona. Naratholotše ere lemosa gore mareo a
dipukwana goba dipapadi tša terema di fapana le go tshwana ka eng. Naratholotše e nale mareo a
mabedi a aleng bohlokwa kudu eleng elemente ya nako le lefelo. Naratholotše ere kgontišetša gore
dibopego tša dipuku goba terama di sekwasekwa go lebeletšo mareo a. Go bohlokwa kudu go lemoga
gore nako le lefelo di thegilwe godimo ga setšo goba sebjalebjale. Mohlala wa naratholotše ke go
sekaseka mešomo ya go fapafapana ya go ngwala ke mongwadi yo tee, re sekaseka re lebeletše lefelo,
nako, baanegwa le dikgohlano.

4. Teori: Tikologo
Tikologo ya sengwalo ke lefelo la ditiragalo tša baanegwa ka nako ye e rilego. Ka go realo go ka thwe
tikologo e lebane le nako le felo. Go na le mehuta ye mebedi ya tikologo, e lego tikologo ya
sebjalebjale le ya segologolo. Yona mehuta ye e laolwa ke diteng tša sengwalo. Ge go bolelwa ka ga
tikologo ya sebjalebjale ka gare ga sengwalo, go šupša gore diteng tša sengwalo seo di lebane le
ditaba tša sebjalebjale tšeo di hwetšwago mafelong a sebjalebjale, nakong ya sebjalebjale. Go ka
bolelwa ka mafelo a go swana le ditoropong fao go nago le ditsela tša sekontiri, meago ya malekeleke,
bjalobjalo. Mo tikologong ya segologolo diteng di lebane le ditaba tša segologolo tšeo di diregago
mafelong a bogologolo ka nako ya bogologolo. Ditaba tšeo di lebane le bogoši, boloi, go ahlola melato,
masolo a go tsoma, dintwa tša marumo, bjalobjalo. Tikologo e arotšwe ka dikarolo tše pedi, e lego
nako le lefelo .

5. Nako
Stratchan (1988: 5) o hlaloṡa lereo la nako yeo e lebanego le diteng ka gore ke
tatelano ya lebaka leo ditiragalo di diregago ka lona gomme nako ena le mehuta ye
mebedi elego nako ya naratholotṡi le ya histori. Mojalefa yena a thekga Stratchan
ka gore nako ke lebaka leo ditiragalo di diregago go lona ka go latelana go tloga
Nakong ya go feta,go fihla Nakong ya bjale, go tsenelela Nakong yeo e tlago. Gape
ge Stratchan a bolela ka dinako tṡe pedi (naratholotṡi le histori), Mojalefa (1993:66)
le Groenewald (1993:3) ba motlatṡa ka gore go na le nako yeo itṡego, nako ya
ditiragalo le nako ya tsa leago.

6. Nako yeo Itŝego
Eka hlaloswa bjalo ka nako yago hloka mathomo le mafelelo.Goya ka
Mojalefa(1997)o hlaloŝa gore nako yeo itŝego ke mohuta wa nako ya go hloka
mathomo le mafelelo,gape ke nako ya go akanywa yeo re ka se tsebego mathomo
goba mafelelo a yona mohlala ekaba mosegare. Ye ke nako yeo go sa tsebjego
gabotse gore e thoma kae, ya felela kae.

7. Nako ya ditiragalo
Mojalefa (1995: 67) 0 hlalosa mohuta wo wa nako ka go re:Ye nako yona ... e na Ie mathomo Ie ona
mafeIeIo, bjalo ka iri, letsatsi, beke, kgwedi, ngwaga, bjalobjalo. Ge motho a re iri, 0 tseba gore e
thoma ka motsotso ofe go fihlela ka motsotso ofe, taba yeo e soma go swan a Ie go kgwedi, ngwaga,
bjalobjalo.
Nako ya tsa leago
Go ya le ka kgopolo ya Serudu (1995:26) ge go bolelwa ka nako ya tša leago go lebelelwa ditiragalo
tša go fapafapana tše di diregago setšhabeng seo se itšego.Mohlala o ka bonwa lefokong le “ke kwele
Raisibe a re Masepala wa Tshwane o nyaka bošomi ba goba le mangwalo a thuto fela dikantorong tša
bona” gomme mohlala wo o tšweleditšego mo o bontšha ga botse gore nako ya tša leago e akaretša
meago yeo e akaretšago setšhaba Nakong ye ntšhi.

8. FELO
Felo e bolela mafelo ao baanegwa ba phelago go ona le moo ditiragalo tša sengwalwa di diregago gona.
Groenewald (1993: 10) o hlaloṧa kgopolo ye, felo, o re:"Ke mo tiragalo e diregago gona, bjalo ka motse
wo oitṧego, naga, ka meetseng, bjalobjalo.Bordwell (2013:11) yena o thlaloša lefolo gore ke"a place of a
story can be drawn from imagination or based on historic events as well as geographical locations in the
real world (such as a specific city, or the house of a character). Se se hlalosa gore lefelo la sengwalwa Ke
mafelo ao a laetsago histori. Tlhaloṧo ya Groenewald e tlaleletṧwa ke Marggraff (1994: 64) ka
gore:"Place is considered to be the physical spot at which events take place and at which characters are
positioned."se se ra gore felo ke lefase/tulo leo baanengwa ba ka gare ga sengwalwa ba dulago ka gare
ga lona. Mo Marggraff gotee Ie GroenewaId, ba bolela ka mafelo ao a ka bonwago.Le ge go Ie bjalo, go
na Ie mafelo ao aka bonwago ka leihlo la moya, ke gore ao a ka naganwago fela, go swana Ie
Iegodimong, "diheleng" "parateising",bjalobjalo.

9. Mafelo a mararo a, ge a hlaloswa, yo mongwe Ie yo mongwe 0 no ikagela diswantsho tsa ona
mogopolong, ka ge a sa bonwe ka mahlo a nama. Ka go realo, go Iemogwa gore elemente ya felo ge e
lebane Ie diteng, na Ie dikarolwana tse pedi, e lego mafelo ao a bonwago Ie ao a naganwago. Mafelo a
bohlokwa kudu ka gobane a laola phetogo ya ditiragalo gomme ona a laolwa ke sererwa. Mojalefa
(1997: 27) o gatelela ka go re mafelo a ka arogangwa ka mehuta ye mebedi, e Iego: (a) Mafelo a a
itṧego le; (b) Mafelo a ditiragalo.
Mafelo a a itšego
Mojalefa (1997: 27) o hlaloṧa mafelo a a itṧego ka gore:"Ke mafelo ao mongwadi a sa a nepiṧego, go
swana le ge a bolela ka ga lefelo le lengwe, leo a sa bolelego leina Ia lona." Mehlala e ka ba
nokeng,tseleng,lešokeng,bjalobjalo. Motho aka se tsebe gore ke mo kae mo tiragalo yeo gabotse e
diregilego gona.Lefelo le le itšego le ka šomišwa bjalo ka seka gape le atmosphere.Mafelo a ke ao a
godišago ditiragalo tša sengwalwa.A laolwa ke kamano gare ga ditaba tšeo di lebanego le diteng tša
sengwalwa.

10. Mafelo a ditiragalo:
Go ya ka Mojalefa (1997: 27) mafelo a ditiragalo ke mafelo a tlhago ao mongwadi a
bolelago maina a ona mo sengwalong bjalo ka Tshwane, Gauteng, Polokwane,
bjalobjalo. Mo go bolelwa ka mafelo ao mongwadi a bolelago maina a ona, o a a
nepiṧa gomme motho a ka kgona go a ṧupa gore ke afe; ke mafelo ao a lego gona
ka gare ga dteng tša sengwalwa.

11. Tshekatsheko ya baanegwa
Tshekatsheko ya baanegwa ke ye nngwe ya dielemente tša diteng tša sengwalwa.
Baanegwa ba sengwalwa go ka thwe ke dilo goba batho bao ba kgathago tema ka gare ga sengwalwa.
Baanegwa ba phela lefaseng la diteng tša ka gare ga sengwalwa.
Lefkovits (1987:5) le Webster (1990:84) ba hlaloša gore baanegwa ba sengwalwa ke batho bao ba
nago le ditokelo tša bona. Ba bolela gore baanegwa ba nnete ka gare ga sengwalwa e kaba dilo tše
bohlokwa tšeo tiragatšo e theilwego go tšona. Bangwadi ba batloga ba gatelela taba ya gore go
bohlokwa go tseba baanegwa ba tiragatšo gobane go tseba baanegwa go tlo re lemoša bohlokwa bja
ditiro tša bona le tswalano ya bona le baanegwa ba bangwe.
Abrams (1988:20) ore baanegwa ke batho bao ba tšweletšwago ka gare ga tiragatšo goba sengwalwa.
O buša ore moanegwa aka dula asa fetoge go tloga mathomong go fihla mafelelong a sengwalwa.

12. Mehuta ya baanegwa ka gare ga sengwalwa
Lefkovits (1987:5) o buša gape ore sengwalwa se sengwe le sengwe se nale
baanegwagolo goba baanegwathwadi gomme bona ke bao ditiragalo tša sengwalwa di
tšeago kgato go bona ga ntši. Baanegwagolo ba tsebjwa bjalo ka mongangišwa le
mongangiši. Mongangišwa ke moanegwa yo a ngangišago gantši o ngangišetšwa go loka
ga gagwe gomme mongangiši ke moanegwa yo a lego kgahlanong le mongangišwa.
Mojalefa (1995:7) o hlaloša gore kamano gare ga mongangišwa le mongangiši e lebane le
bongangiši le bongangišwa. Mojalefa o hlaloša gape gore baanegwagolo ba nale tebanyo
yeo re ka rego ke maikemišetšo a itšego gomme tebanyo ye e sekamela lehlakoreng la
mongiṧwa le mongangiši go feta go baanegwa ba bangwe.

13. Teori ya go sekaseka baanegwa
Go sekaseka baanegwa ba sengwalwa ,padi goba papadi gantši go šomišwa dintlha
tše di latelago:
❑ Tebanyo
❑ Bokgontšhi
❑ Boganetši
❑ Bothuši
❑ Bothušegi

14. Tebanyo e nepiša maikemišetšo a mongangišwa/mongangiši mabapi le seo a ratago gose dira /go se tšweletša.
Bokgontšhi go bolelwa ka selo seo se šušumetšago goba se kgontšhago moanegwa gore a fihlelele
maikemišetšo a gagwe. Mojalefa (1995:7) ore "Gantši bokgontšhi bo Iebane le senaganwa (lerato, lehloyo, bobe,
bjalobjalo ). "
Boganetši bo lebane thwii le selo seo se ganetšago mongangiši goba mongangišwa go phethagatša morero wa
gagwe. Mojalefa (1995:7) ore selo seo se ka ba ka tsela ya senaganwa goba yeo e sego ya senaganwa.
Bothuši bo Iehane le dilo tšeo di thušago moanegwa tebanyong ya gagwe.
Bothušegi ge go bolelwa ka bothušegi go šupša go thušega ga moanegwa yoo e lego gore mafelelong o a
atlega. Mojalefa (1995:7) o tlaleletša kgopolo ye ka gore: "Bo lebane le mongangišwa goba mongangiši yoo
mafelelong a atlegago."
Dintlha tše di thuša go sekaseka kamano magareng ga Mongangiši le Mongangišwa ba sengwalwa, padi goba
papadi.

15. Ditiragalo
Strachan (1988:7) ore ditiragalo di diragalela ebile di dirwa ke baanegwa. 0 re tšona di lemogwa ka phetogo. Ge a
tšwela pele ore ditiragalo tša diteng di hlopšha ka tatelano ya tšona go tloga go ya mathomo go fihla go ya
mafelelo. Ditiragalo ke dilo tšeo di diregago ka gare ga sengwalwa, e kaba di dirwa ke baanegwa goba di diragalela
baanegwa.
Selo se bohlokwa seo se lebanego le ditiragalo ke gore di na le mehuta ya ditiragalotshwanelo le Ditiragalotebanyo
yeo itšego.
Ditiragalotshwanelo
Mojalefa (1995:4) ke tiragalo ye kgolo, ya motheo ya kanegelo yeo e bopilwego ke ditiragalotebanyo. Yona gantši e
na le ditiragalo tše tharo tša motheo e lego:
Tiragalotshwanelo ya pele -Thobakgale (1996: 56) o re ye ke tiragalo ya mathomo ye kgolo ya go akaretša
matseno. Ka yona go lemogwa gore e foka e eya kae. Ke tiragalo yeo e laetšago ka fao ditaba di sepetšwago ka
gona. Mathomo a kgohlano a bonala tiragalong ye ka gona go ka thwe ke tiragalo yeo e hlolago kgohlano. Ka
mantšu a mangwe tiragalo ye ke tlhotlamadiba a kanegelo.

16. Tiragalotshwanelo ya gare - Ke kokwane ya gare ya ditiragalo. Thobakgale (1996: 53). E lebane le
bogare bja sengwalwa goba kanegelo gomme e lemogwa ka dikgakgano tšeo di tšeago karolo go
kanegelo ye itšego.
Tiragalotshwanelo ya mafelelo – Ke tiragalo ya mafelelo yeo e lebanego le mafelelo a sengwalwa.
Mafelelo a gona e kaba a mangwe le a mangwe (kotlo, lehu, monyanya, Katlego bjalobjalo). Pheletšo
yeo ya ditaba e lebane le mongangišwa goba mongangiši. Go ka thwe ke fao kgohlano e felelago gona.
❖ Ditiragalotebanyo
➢Tše ke ditiragalo tše nnyane tša go bopa ditiragalotshwanelo.
➢Di laolwa ke sererwa le dielemente tša diteng.

17. Ditiragalotlaleletšo
Ke ditiragalo tšeo di lebanego le go oketša ditiragalotebanyo.
Ke gore le ge di ka tlošwa go ka se tshwenye ka ge di se na mohola ga kaalo.
Mehuta ye ka moka e tlemaganywa ke sererwa gore e be ngata e tee gomme e bohlokwa ka ge e le yona e
bopago kanegelo.
Yo mongwe wa ra diteori, Mojalefa(1997: 35), o arotše ditiragalo tše ka magoro a mabedi, e lego:
❑Legoro le legolo – le nepiša ditiragalotshwanelo.
❑Legoro le nnyane – le nepiša ditiragalotebanyo le ditiragalotlaleletšo.
Ge go bolelwa ka ditiragalo, go nepišwa ditiragalo tša goba le magoro a mabedi. Taolo ya sererwa
malebana le magoro a, ga e swane gomme se laetša gore sererwa se na le maatla mo legorong la
ditiragalotshwanelo ge go bapetšwa le legoro la ditiragalotebanyo le ditiragalotlaleletšo.

18. Mafetšo
Go tšeo ka moka di tšweletšego ge re akaretša ditebelelo tša go
sekaseka diteng tša sengwalwa, re lemoga gore tebelelo e nngwe le e
nngwe e bohlokwa ebile e a hlokega gore sengwalwa e be seo se
feletšego. Gape re lemoga le gore ditebelelo tše ka moka di a
nyalelana, ka fao go ka thwe ke ngatana e tee.

19. Biblokrafi
Bordwell, D.2013.Narration in the Fiction film. Routledge.
Groenwald,P.S. 1993. Thutadingwalo ya Sesotho sa Leboa 3. Pretoria:Via Afrika.
Marggraff,M.M. 1994.The novel story in Zulu(1930-1995).Tshwane: Yunibesithi ya Tshwane.
Mojalefa, M.J.1997.Ntlhahle I (BA) Sepedi 102. Tshwane: Yunibesithi ya Tshwane.
Mojalefa, M.J.1997.Ntlhahle II (BA) Sepedi 102. Tshwane: Yunibesithi ya Tshwane.
Mojalefa, M.J. 1995. Ntlhahle ya Pele (B.A.) Sepedi 102. Pretoria: University of Pretoria.
Serudu, M. S. (1995) Character delineation in three novels of o.k. matsepe. 1st edn. Pretoria: Via Afrika
Stratchan ( 1998) Via Afrika Sepedi Polelo ya Gae :Mphato 12 Study Guide. s.l.:Via Afrika.

20. RA LEBOGA
Mošate!!