Kultura polityczna łączy w sobie dwa dość istotne zagadnienia będące często podstawowym wyznacznikiem społeczeństwa obywatelskiego – kulturę i politykę. Zakres terminu nie jest jeszcze do końca usystematyzowany, co powoduje, iż problematyka zjawiska prezentowana jest w rożnych ujęciach. Można stwierdzić, iż łączy ono w sobie trzy zasadnicze kwestie: instynkt społeczny, rozum i naturę. M. Sikora-Gaca, R. Herba, Kultura polityczna jako wyznacznik społeczeństwa obywatelskiego w państwach wschodnioeuropejskich, [w:] L. Kacprzak, B. Koszel, A. Marcinkowski, Społeczeństwo obywatelskie jako dobro wspólne, Piła 2012, s. 137-151.

1. 1
M. Sikora-Gaca, R. Herba, Kultura polityczna jako wyznacznik społeczeństwa obywatelskiego
w państwach wschodnioeuropejskich, [w:] L. Kacprzak, B. Koszel, A. Marcinkowski,
Społeczeństwo obywatelskie jako dobro wspólne, Piła 2012, s. 137-151.
Kultura polityczna jako wyznacznik społeczeństwa
obywatelskiego w państwach wschodnioeuropejskich
Kultura polityczna łączy w sobie dwa dość istotne zagadnienia będące często
podstawowym wyznacznikiem społeczeństwa obywatelskiego – kulturę i politykę. Zakres
terminu nie jest jeszcze do końca usystematyzowany, co powoduje, iż problematyka zjawiska
prezentowana jest w rożnych ujęciach. Można stwierdzić, iż łączy ono w sobie trzy zasadnicze
kwestie: instynkt społeczny, rozum i naturę.
Pojęcie kultury politycznej należy przede wszystkim oprzeć na definicji kultury (...)
która zawiera w sobie nie tylko regularności występujące w zachowaniach ludzi wobec siebie
wzajem, ale także w ich zachowaniu względem przedmiotów pozaludzkich, żywych i
nieożywionych, a także pod względem istot nadprzyrodzonych. (...) Prawie każde działanie jest
przynajmniej częściowo skierowane ku innym ludziom, w przypadku kultury politycznej w
kierunku innych podmiotów i aktorów życia politycznego; sposób, w jaki interakcje ludzkie są
wzajem ze sobą powiązane, jest często czynnikiem integrującym, wielce pomocnym do
zrozumienia całej reszty kultury. W takim rozumieniu system polityczny państwa należy
zrozumieć jako szkielet, który łączy instytucje, obywateli, prawo, wartości i wszelkiego rodzaju
normy. Kultura polityczna stanowi zatem ciało, w które jest on przyobleczony, które łączy
wszystkie te zagadnienia. (...) Kultura polityczna to tyle, co sposoby robienia różnych rzeczy
przez wielką liczbę ludzi (...) Będzie to typ kultury, na które składają się wzorce zachowań
politycznych, stanowiące powtarzalny element dziejów(…) w danym systemie politycznym.
Aspekt historyczny odgrywa w przypadku tego typu kultury ogromną rolę. Podobne
stanowisko prezentuje Bronisław Malinowski, który postrzega kulturę jako integralną całość,
składającą się z narzędzi i dóbr konsumpcyjnych, konstytucjonalnych, twórczych zasad różnych
grup społecznych, ludzkich idei i umiejętności, wierzeń i obyczajów (...) Czy rozpatrujemy
bardziej prostą i prymitywną kulturę, czy też złożoną i rozwiniętą, w obu wypadkach
napotykamy ogromny aparat, częściowo materialny (natura), częściowo ludzki (instynkt

2. 2
społeczny), a częściowo duchowy (rozum), za pomocą którego człowiek daje sobie radę z
konkretnymi specyficznymi problemami, z którymi się styka (...) Struktura instytucjonalna jest
charakterystyczna dla wszystkich kultur i dla każdego zjawiska kulturowego1
. Każde z tych
zjawisk jest bowiem zagadnieniem złożonym, na które wpływ mają zarówno czynniki
wewnętrzne wynikające ze specyfiki danego państwa jak i zewnętrzne wynikające z
funkcjonowania w środowisku międzynarodowym.
Irena Kamińska-Szmaj określa politykę jako jedną z form szeroko rozumianej
kultury2
, przyjmując przy tym, iż polityka obejmuje te zachowania i działania, te stosunki
międzyludzkie i procesy, te grupy społeczne, ruchy i instytucje, które zorientowane są na
władzę3
. Ta sama autorka dokonuje analizy wielu definicji pojęcia kultura polityczna biorąc
pod uwagę różne aspekty antropologiczne, politologiczne i psychologiczne, wskazując
jednocześnie na złożoność i interdyscyplinarność zagadnienia4
. Potwierdza tym samym dwie
wcześniejsze definicje. Kamińska-Szmaj podkreśla, iż w przypadku kultury politycznej
niezwykle istotny jest aspekt władzy, determinowanej za pomocą zachowań, działania,
stosunków międzyludzkich i procesów, a więc różnego rodzaju odziaływań. Z punktu
widzenia społeczeństwa kulturę polityczną możemy zdefiniować jako całokształt interakcji
społecznych w stosunku do władzy. Z perspektywy elit politycznych kulturą polityczną będzie
stosunek elit rządzących do zachowania jakości i ciągłości władzy przy uwzględnieniu
postulatów społeczeństwa.
Kulturę polityczną możemy bowiem zdefiniować zarówno w kontekście całokształtu
zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego, wspólnych szeregowi grup i z racji swej
obiektywności ustalonych i zdolnych rozszerzać się przestrzennie5
jaki i zbiór pewnych
indywidualnych postaw i orientacji politycznych uczestników danego systemu, subiektywną
1
definicja Philipa Bagby; cytat za: J. Bratkiewicz, Tradycjonalizm, Kolekwtywizm, Despotyzm. Kontynuacyjne
ujęcie ewolucji historyczno-politycznej (ze szczególnym uwzględnieniem Rosji), Wydawnictwo PAN, Warszawa
1991, s. 122; Zob. również: B. Malinowski: Szkice z teorii kultury. Warszawa 1958, s. 29, 42.
2
I. Kamińska-Szmaj, Co to jest kultura polityczna?[w:] J. Ansiewicz, B. Siciński, Język polski a współczesna
kultura polityczna, Towarzystwo Przyjaciół Polonistyki Wrocławskiej, Wrocław, s. 9-47.
3
K. Flechtheim, Zeitgeschichte und Zukunftpolitik, Hamburg 1974, s. 117. Cytat za I. Kamińska-Szmaj, op.cit., s.
13.
4
I. Kamińska-Szmaj, op.cit.
5
J. Garlicki, A. Noga-Bogomilski, Kultura polityczna w społeczeństwie demokratycznym, Oficyna Wydawnicza
ASPRA-JR, Warszawa 2004, s. 7.

3. 3
podstawę wszelkich działań politycznych, będącą dla nich uzasadnieniem6
. Ostatnia z definicji
należy do amerykańskiego politologa Gabriela Almonda. Cieszy się ona dużą popularnością w
środowiskach akademickich i jest przejawem tzw. wąskiej definicji kultury politycznej. W
ujęciu szerokim, kulturę polityczną określimy jako ogół postaw, poglądów i zachowań
politycznych społeczeństwa wraz z kształtującymi je i wyrażającymi ideami, wartościami i
wzorcami działalności oraz instytucjami, organizacjami i przepisami stwarzającymi w
granicach danego państwa, polityczne ramy dla ich praktycznej realizacji7
. James Coleman
określa kulturę polityczną przede wszystkim w kontekście społeczeństwa obywatelskiego,
pisząc, iż jest ona zasobem społecznym grupy, determinując jej zdolność do działania i
wyznaczając sferę działań dostępnych dla głównych aktorów systemu. Znaczenie czynników
władzy jest tym większe dla grupy, im słabsza jest w niej wspólnota obywatelska i uboższy
zasób wzorów współdziałania.8
Łącząc zatem definicje prezentowane przez Almonda i Colemana można stwierdzić, iż
kultura polityczna będzie to całokształt postaw, poglądów i zachowań jakie reprezentuje dane
społeczeństwo oraz czynników wewnętrznych i zewnętrznych, które je kształtują, wyrażonych
determinacją działania obywateli w systemie politycznym, wyznaczających dostępną sferę
interakcji z uwzględnieniem czynników władzy i siły społeczeństwa obywatelskiego. Wśród
czynników wewnętrznych można wymienić: jakość decyzji politycznych, etapy rozwoju
systemu politycznego i stopień zaawansowania demokratyzacji i rozwoju społecznego,
kompetencje elit politycznych. Każdy aktor uczestniczący w życiu politycznym wyraża swoje
potrzeby i wartości, za pomocą których wyraża swoje postawy i zachowania. One również
będą stanowić czynnik wewnętrzny kształtujący kulturę polityczną, działający na
podejmowanie konkretnych decyzji politycznych. Wśród czynników zewnętrznych można
wymienić m.in. globalizację czy odziaływanie instytucji międzynarodowych.
Zatem kultura polityczna każdego społeczeństwa kształtowana jest przed szereg
zmiennych, co potęguje złożoność zjawiska. Wspomniana złożoność wynika z liczebności
wspomnianych czynników oraz dynamiki zmian, które w nich zachodzą. W przypadku państw
6
P. Gundelach, H.R. Iversen, M. Warburg, I hjertet af Danmark, Hans Reitzels Forlag Kobenhavn 2008, s. 120-
135.
7
W. Pessel, Nieźle się dzieje w państwie duńskim [w:] B. Gołębiowski (red.), Kultura polityczna Polaków,
Oficyna Wydawnicza „Stopka”, Łomża 2004, s. 99-110.
8
J. Coleman: Foundation of Social Theory; cytuję za: J. Bartkowski: Tradycja i polityka. Wpływ tradycji
kulturowych polskich regionów na współczesne zachowania społeczne i polityczne, Wydawnictwo Akademickie
„Żak”, Warszawa 2003, s. 41.

4. 4
wschodnioeuropejskich podkreślić należy również pewne wzorce osobowości typowe dla
danego sytemu, uwzględniające charakterystyczne dla tych społeczeństw wzorów
psychologicznych: selfmade-man i homo sovieticus9
. Można je uznać za psychologiczne
konsekwencje określonych uwarunkowań historycznych, strukturalnych i kulturowych10
.
Dla potrzeb niniejszego artykułu posłużono się również interpretacją kultury
politycznej zaprezentowaną przez Jerzego Wiatra, który tłumaczy to zjawisko jako ogół
postaw, wartości i wzorów zachowań dotyczących wzajemnych stosunków władzy i obywateli.
Taka definicja posiada cztery różne interpretacje. Po pierwsze będzie to wiedza o polityce,
znajomość faktów i zainteresowanie nimi. Po drugie kultura polityczna rozumiana będzie w
kontekście oceny zjawisk politycznych czy sądów wartościujących dotyczących tego, jaka
powinna być sprawowana władza. Trzecia interpretacja dotyczy emocjonalnej strony postaw
politycznych wyrażonych zarówno przez miłość do ojczyzny jak i nienawiść do niej. Po
czwarte kulturę polityczną stanowić będą uznane w danym społeczeństwie wzory zachowań
politycznych, które określają, jak można i jak należy postępować w życiu politycznym11
.
Celem artykułu jest zatem ukazanie zjawiska kultury politycznej w państwach
wschodnioeuropejskich w kontekście w/w zagadnień. Taka analiza pozwoli przybliżyć problem
świadomości politycznej obywateli i elit politycznych, które w sposób bezpośredni kształtują
postawy społeczne. Hipotezą badawczą jest natomiast stwierdzenie, iż tylko te społeczeństwa,
w których zauważalny jest wzrost poziomu kultury politycznej mają większą świadomość
zasad funkcjonowania sytemu politycznego państwa. Ponadto z pojęciem kultury politycznej
ściśle skorelowane jest zjawisko decydowania politycznego, a ono bezpośrednio wpływa na
kształt państwa i formę rządzenia nim. Wykorzystano również teorie prezentowane przez
Katarzynę Cwynar, które w dość istotny sposób tłumaczą aksjologiczną i genetyczną stronę
badanego zjawiska, mając tym samym istotny wpływ na charakter niniejszego artykułu.
W byłych republikach radzieckich, proces transformacji systemowej łączy w sobie
przemiany różnych dziedzin życia obywateli, a także świadomości, mentalności i postaw ich
samych. Stanowi to swojego rodzaju wprowadzenie do życia i funkcjonowania w nowej
rzeczywistości, opartej o nieznane dotychczas wzorce12
. Transformację w kontekście kultury
9
Zob.: A. Zinowiew, Homo sovieticus, Londyn 1984.
10
R. Linton, Kulturowe podstawy osobowości, Warszawa 1975, s. 158.
11
I. Kamińska-Szmaj, op.cit.
12
M. Sikora-Gaca, Postawy społeczeństwa obywatelskiego w Republice Mołdawii [w:] A. Chodubski, L.
Kacprzak, Społeczeństwo obywatelskie w Polsce a instytucjonalna rzeczywistość demokracji w jednoczącej się
Europie, Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Pile, Piła 2010, s. 342.

5. 5
politycznej należy tutaj rozumieć jako budowanie kultury obywatelskiej poprzez podnoszenie
świadomości politycznej społeczeństw. Każda zmianę w strukturze państwowej należy bowiem
rozpocząć od zmiany mentalności jednostek, które w niej żyją i funkcjonują, a szczególnie
tych, które podejmują decyzje istotne z punktu widzenia dalszego rozwoju. Państwa
wschodnioeuropejskie dalekie są jeszcze od finalnego ukształtowania swoich systemów
politycznych. Cechuje je bowiem specyficzna ekspresja, zmienność i przypadkowość
polityczna, która wpływa bezpośrednio na sposób podejmowania decyzji politycznych.
Ekspresja polityczna charakterystyczna będzie przede wszystkim w stosunku do elit
politycznych, które wykazują instynkt władzy13
.
Kulturę polityczną w państwach wschodnioeuropejskich należy rozpatrywać w dwóch
różnych aspektach: w kontekście mas społecznych i elit politycznych. Każda z tych grup
odpowiedzialna jest za podejmowanie decyzji politycznych, pierwsza pośrednio poprzez wybór
swoich przedstawicieli podczas rywalizacji wyborczych, druga bezpośrednio. Kulturę
polityczną elit politycznych oceniać należy w kontekście podejmowanych decyzji
politycznych, ograniczania anomalii systemowych wynikających z trwającej transformacji czy
określenie odpowiedzialności politycznej za realizowane działania. Kultura polityczna
obywateli będzie przekładała się na zaangażowanie w kwestie wyżej wymienione, również
poprzez promocję wartości obywatelskich opartych na zasadach poszanowania prawa i etyki.
Powinna mieć miejsce debata publiczna między elitami politycznymi i społeczeństwem.
Demokracja powinna przyjąć formę narzędzia sprawowania władzy a nie celu działania.
W tym kontekście kulturą polityczną będą zatem zarówno bodźce jak i działania,
sprzyjające powstawaniu poczucia wpływu politycznego. Jak pisze Mariusz Gulczyński:
podstawowymi narzędziami ukierunkowywania zachowań współzależnych społeczności (…) są
polityczne wpływy i władza14
. Wpływ polityczny wyróżnia się tym, iż jest intencjonalnym
wpływaniem na procesy polityczne – zarówno przez uczestniczących w strukturach władzy, jak
i przez podmioty nie dysponujące władzą polityczną, lecz zabiegające w sposób świadomy,
zorganizowany i aktywny o swe polityczne interesy15
. Zatem pojęcie wpływu politycznego w
znaczny sposób będzie oddziaływać na kulturę polityczną danych elit i społeczności. Można
również powiedzieć, iż pojęcia te są ze sobą ściśle związane. Im wyższy poziom wpływu
politycznego tym wyższy wskaźnik kultury politycznej danego narodu. Pojęcie wpływu
13
M. Weber, Polityka jako zawód i powołanie, Kraków 1998, s. 97.
14
M. Gulczyński, Władza polityczna. Funkcje, właściwości i patologie władzy, www.gulmar28.wordpress.com,
dostęp 01.02.2012.
15
Ibidem.

6. 6
politycznego wiąże się bowiem z posiadaniem świadomości bodźca, który następnie posłuży
do wykształtowania działania.
Wśród wszystkich transformacji, najdłuższym procesem będzie wspomniana
wcześniej zmiana mentalności i przyzwyczajeń aktorów życia społecznego i politycznego
nabytych w trakcie funkcjonowania wcześniejszego systemu, a więc szeroko pojętej
świadomości politycznej. Często pojęcie świadomości politycznej i kultury politycznej
stosowane są przemiennie. Świadomość występuje tutaj jako pierwszy impuls popychający
jednostkę do dalszego działania, kreując w aspekcie obywatelskim tzw. polityczną świadomość
społeczną, którą politolodzy sprowadzają często właśnie do pojęcia kultury politycznej. Można
w tym miejscu poruszyć również problem kultury politycznej i konsolidacji demokracji,
wskazując zależność między tymi zjawiskami. Istotne będzie również określenie fali
demokratyzacji i rozumienie samego pojęcia demokracja. System polityczny jako całość
stanowi zatem najważniejszy obiekt kultury politycznej16
. Pytania badawcze dotyczyć będą
zatem następujących faktów: czy system polityczny kształtuje kulturę polityczną? Czy też
kultura polityczna wpływa na system polityczny? Hipotezą badawczą będzie natomiast
stwierdzanie, iż fakt przyjęcia demokratycznej formy ustrojowej przez społeczeństwa nie
posiadające świadomości swoich obowiązków w stosunku do państwa jest przyczyną
funkcjonowania coraz większej liczby pseudodemokracji lub też demokracji
nieskonsolidowanych. Fakt ten sprawia, że idea demokracji w XXI traci swoje pierwotne
znaczenie, przyjmując często funkcję ustroju fasadowego. Zjawisko to jest szczególnie
widoczne w państwach wschodnioeuropejskich.
Należy pamiętać, iż człowiek jako istota społeczna 1) nie może żyć poza
społeczeństwem 2) jest taki, jakim czyni go środowisko społeczne, w którym dojrzewa. Zatem
pewne wartości i postawy społeczne są mu przekazywane z pokolenia na pokolenie, a tym
samym jego świadomość polityczna determinowana jest przez przeszłość swoją własną lub
jednostek, które mają wpływ na jego wychowanie. Bazując na rodzajach definicji kultury
prezentowanych przez Kroebera17
można stwierdzić, iż w przypadku kultury politycznej
państw wschodnioeuropejskich istotne będzie ujęcie historyczne, psychologiczne i
16
P. Sekuła, Kultura polityczna a konsolidacja demokracji, Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne - Oficyna
Wydawnicza AFM, Kraków 2009, s. 81.
17
Kroeber przedstawia następujące rodzaje definicji kultury: wyliczające, historyczne, normatywne,
psychologiczne, strukturalistyczne; zob. również: A.L. Kroeber, C. Kluckhohn, Culture: A critical review of
concepts and definitions, Harvard University Peabody Museum of American Archeology and Ethnology, Harvard
1952, s. 47.

7. 7
strukturalistyczne. W pierwszym przypadku kultura polityczna zostanie wyrażona przede
wszystkim poprzez odniesienie do socjalistycznego dziedzictwa. Ujęcie psychologiczne
obejmuje przede wszystkim mechanizmy kształtowania się kultury, natomiast w ujęciu
strukturalistycznym należy zwrócić szczególną uwagę na całościowy charakter
wschodnioeuropejskich ustrojów politycznych. Każdy z tych elementów w sposób istotny
determinuje kulturę polityczną demokracji wschodnioeuropejskich.
Z pojęciem kultury politycznej spotykamy się już w pracach Machiavellego, Hobbesa,
Locke’a czy Alexisa de Tocqueville’a. Systematyczne badania nad tym zjawiskiem zostały
podjęte dopiero w XX wieku dzięki pracom badawczym m.in. Gabriela Almanda i Sidneya
Verby 18
. Badacze ci zwrócili uwagę na wiele zależności wpływających na poziom rozwoju
kultury politycznej w różnych krajach, wychodząc w swych analizach od pojęcia kultury
obywatelskiej19
. Dokonali również klasyfikacji kultury politycznej i wyodrębnili jej
następujące rodzaje: 1) kulturę zaściankową (parafialną), 2) kulturę poddańczą
(podporządkowania), 3) kulturę uczestnictwa (aktywności). W Polsce termin ten zaczął
funkcjonować prawie pół wieku wcześniej. Użył go w swych pracach Józef Milewski, a przede
wszystkim w opublikowanym we Lwowie w 1912 r. Wykładzie o kulturze politycznej20
. Pojęcia
tego używał także Józef Siemieński m.in. w wydrukowanej w Warszawie, w roku 1916,
przemowie pt. Konstytucja 3 Maja 1791 roku jako wyraz polskiej kultury politycznej oraz w
publikacji pt. Kultura polityczna wieku XVI, zamieszczonej w wydanej w Krakowie, w roku
1932, książce pt. Kultura staropolska21
.
Wiek XX był zatem przełomowy dla kształtowania teorii dzisiejszych demokracji.
Zjednoczenie Niemiec, upadek Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, żelaznej
kurtyny i inne istotne historycznie fakty przyczyniły się do powstania fizycznego podziału
18
J. Czaja, Refleksje nad kulturą polityczną Rosji, www.realia.com.pl, dostęp: 02.02.2012; zob. również: J.
Siemiński, Konstytucja Trzeciego Maja jako wyraz kultury politycznej, Warszawa 1918 oraz Kultura polityczna
wieku XVI [w:] Kultura Staropolska, Kraków 1932; E. Młyniec, Kultura polityczna i opinia publiczna [w:] A.
Antoszewski, A. Jabłoński (red.), Kategorie analizy politologicznej, Wrocław 1991, s. 144-159.
19
Zob. G.A. Almond, S. Verba, The Civic Culture. Political Attitudes and Democracy in Five Nations, Princeton
University Press 1963, Sage Publications Inc., Newbury Park 1989, s. 337 i n.
20
Zob.: J. Milewski, Wykład o kulturze politycznej, Lwów 1912; B. Pasierb, Z tradycji polskiej nauki o polityce
(część 2). Józef Milewski (1859–1916), „Polityka i Społeczeństwo” nr 3/2006, s. 96, podaję za: K. M. Cwynar,
Kultura polityczna. Historia i znaczenie pojęcia, „ΣΟΦΙΑ. Pismo filozofów krajów słowiańskich” nr 10/2010, s.
261–268.
21
Zob. J. Siemieński, Kultura polityczna wieku XVI [w:] Ibidem, Kultura staropolska, Kraków 1932, s. 121,
podaję za; K. M. Cwynar, op.cit., s. 261.

8. 8
państw demokratycznych na kontynencie europejskim. Od tego momentu nastąpiła ekspansja
procesów zmian demokratycznych w Regionie Europy Wschodniej22
, stając się tym samym
integralną częścią międzynarodowych projektów globalizacji w XX w23
. Upadek komunizmu i
przechodzenie do demokratycznego ustroju gospodarki rynkowej, wytworzyło społeczne
podziały i uformowały partie w krajach Europy Środkowej i Wschodniej24
. Podjęto także
problem odróżnienia demokracji zachodnioeuropejskich od wschodnioeuropejskich również w
kontekście kultury politycznej, a właściwie stopnia jej zaawansowania. Zasadniczym
elementem kształtującym system partyjny w krajach Europy Środkowo- Wschodniej była
klasyfikacja partii politycznych poprzez stworzenie genetycznej osi komunizm-
antykomunizm25
. Nie można zatem stwierdzić, iż kultura polityczna w demokracjach
wschodnioeuropejskich nie istnieje. Faktem bowiem są przyjęte reżimy konstytucyjne,
zachodzące rywalizacje wyborcze czy też udział obywateli w wyborach. Determinantem
kultury politycznej w państwach Europy Wschodniej będzie nie tyle udział w kształtowaniu
demokracji jak poczucie obywateli na ile zaangażowanie to przynosi wymierne dla nich
korzyści. Czynnik materialny odgrywa tutaj zasadniczą rolę.
Przyjęcie demokratycznej struktury państwa przez kraje do tej pory socjalistyczne
pokazało, iż istotą przemian politycznych jest nie tylko forma ustrojowa. Duża rolę odgrywa
bowiem społeczeństwo, które jest impulsem wszelkich zmian. Naukowcy skupili swoją uwagę
na rozróżnieniu pojęć społeczeństwa i społeczeństwa obywatelskiego nadając temu ostatniemu
niezwykle istotne znaczenie. Istnieje wiele definicji społeczeństwa obywatelskiego, aczkolwiek
tym, co łączy większość z nich jest stwierdzenie, iż stanowi ono część przestrzeni społecznej,
która jest autonomiczna wobec państwa i złożona z dobrowolnie współdziałających,
zrzeszonych jednostek26
. Społeczeństwo obywatelskie można nazwać pośrednikiem pomiędzy
22
I. N. Sava, Zece ani de tranziţie în Europa de Est (1990-2000), Fundaţiei Culturale Române, Bucureşti 2000, s.
29.
23
H. Smith, Democracy and International Relations: Critical Theories, Problematic Practices, Macmillan Press
Ltd, London 2000, s. 4.
24
M. Grabowska, Partie i systemy partyjne w demokracjach a przypadek Polski, [w:] M. Grabowska, T. Szawiel,
Budowanie demokracji. Podziały społeczne, partie polityczne i społeczeństwo obywatelskie w postkomunistycznej
Polsce, Warszawa 2001, s. 46.
25
W. Jednaka, Partie polityczne wybranych państw Europy Środkowo-Wschodniej [w:] A. Antoszewski, R.
Herbut (red.) Demokracje Europy Środkowo-Wschodniej w perspektywie porównawczej, Wydawnictwo
Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1998, s. 109.
26
A. Antoszewski, Społeczeństwo obywatelskie a proces konsolidacji demokracji [w:] A. Czajkowski, L.
Sobkowiak (red.), Studia z teorii polityki, t. 3, Wydawnictwo Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 2000, s. 9.

9. 9
jednostką a społeczeństwem, obywatelem a państwem27
. Według R. D. Putnama dla zaistnienia
społeczeństwa obywatelskiego konieczni są aktywni obywatele, a także stosunki polityczne i
społeczne oparte na zaufaniu i współpracy28
. Rozróżnienie pojęć społeczeństwa i
społeczeństwa obywatelskiego jest niezwykle istotne z punktu widzenia kultury politycznej.
Społeczeństwo bowiem to termin określający masy, jednostki zamieszkujące określone
państwo, które czyni z nich bezosobowych, bezprzymiotnikowych i biernych aktorów życia
społecznego. Pojęcie obywatelskości nadaje społeczeństwu charakter uczestniczący, a więc
przypisuje obywatelom danego państwa wszystkie cechy aktywne tj. m.in. świadomość i
kulturę polityczną.
Proces budowy kultury politycznej w państwach wschodnioeuropejskich opiera się na
dość słabych strukturach. Wynika to z braku bądź też marginalnych tradycji demokratycznych.
Myślenie dyskursywne pojawia się tu sporadycznie i w zakresie ideologii występuje jedynie
jako czynnik porządkujący i systematyzujący substancję ideologiczną29
początkowo
socjalistyczną a następnie demokratyczną. Wynika to z często błędnej interpretacji pojęcia
demokracja. Proces podejmowania decyzji politycznych nie opiera się na dialogu politycznym,
przyjmuje natomiast formę walki, w której jeden traci a drugi wygrywa. Demokracja staje się
zatem wspomnianym już wcześniej narzędziem w rękach tych, którzy ją sprawują. Zatem ich
działanie pozbawione jest celu, a to z kolei wyklucza kształtowanie idei państwa opartego na
świadomości i kulturze politycznej. Taki ciąg zdarzeń powoduje, iż obywatel nie rozumie o co
chodzi w świecie polityki, wycofuje się z uczestnictwa i zaangażowania, przyjmując postawę
bierną. Jednocześnie nie zapomina o swoich własnych roszczeniach i postulatach, które
prezentuje wśród najbliższego mu otoczenia. Takie działanie w pierwszej kolejności
przyczynia się do powstawania konfliktu interesów. Społeczeństwa w większości skupiają się
na pojedynczych faktach, utwierdzając tym samym własne stereotypy, przekonania i
negatywne odczucia w stosunku do państwa. Problemem jest również brak lub sporadyczna
ilość wzorców do naśladowania lub też sprawowanie władzy przez elity polityczne
zaprzeczające podstawowym zasadom kultury politycznej.
27
M. Witkowska, A. Wierzbicki (red.), Społeczeństwo obywatelskie, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR,
Warszawa 2005, s. 10.
28
R. D. Putnam, Demokracja w działaniu. Tradycje obywatelskie we współczesnych Włoszech, Wydawnictwo
Znak, Krakow 1995, s. 31-32.
29
J. Bratkiewicz, Tradycjonalizm, Kolekwtywizm, Despotyzm. Kontynuacyjne ujęcie ewolucji historyczno-
politycznej (ze szczególnym uwzględnieniem Rosji), Wydawnictwo PAN, Warszawa 1991, s. 116.

10. 10
Europa postkomunistyczna różni się zasadniczo od Europy Zachodniej. W państwach
wschodnioeuropejskich zmiana ustrojowa nastąpiła mechanicznie nie historycznie, co
przeniosło do nowych demokracji wiele cech związanych z sowiecką przeszłością. Kraje
Europy Wschodniej są aktualnie w teorii demokracjami parlamentarnymi, praktyka
funkcjonowania systemów politycznych pozostawia jednak zbyt wiele wątpliwości. Należy
również zwrócić uwagę na powód występowania owych różnic z genetycznego punktu
widzenia. Kiedy Europa Zachodnia w XVIII wieku witała rewolucję przemysłową, Europa
Wschodnia bliska była stosunkom feudalnym. Jest to element w zasadniczy sposób różnicujący
rozwój kultury narodowej i kultur politycznych obu regionów. Fakt ten sprawia również, iż
zapóźnione w rozwoju cywilizacyjnym państwa Europy Wschodniej potrzebują kilkudziesięciu
lat i wielu pokoleń aby zrozumieć istotę systemu politycznego, w którym przyszło jej żyć i aby
wpoić w społeczeństwa poczucie obywatelskości, świadomości politycznej i
odpowiedzialności za podejmowane decyzje polityczne. Rytualizacja zachowań społecznych
dzięki oddziaływaniom ideologicznoindoktrynacyjnym zagwarantowała bowiem utrwalenie
pewnych stosunków społecznych w stanie niezmienności lub znikomej zmienności30
. Pamiętać
przy tym należy, że Europa Zachodnia nie będzie stała w tym czasie w miejscu, zatem w
kształtowaniu kultury politycznej państw wschodnioeuropejskich ważne jest nie tylko
nadrobienie straconego czasu ale i sukcesywne podążanie za kolejnymi zmianami.
Współzależność między charakterem państwa a jego ideologią państwowotwórczą wyraża
kulturową swoistość tych zjawisk, zwłaszcza w przypadku społeczeństw tradycyjnych31
.
Zdaniem Katarzyny Cwynar takie rozumienie zjawiska kultury politycznej utożsamia
ją przede wszystkim z wypracowanymi sposobami formułowania i realizacji celów
politycznych32
. Zatem analizując zjawisko kultury politycznej w państwach
wschodnioeuropejskich należy zwrócić uwagę na formuły funkcjonowania aparatu władzy
wobec członków społeczności politycznej jak i wobec innych podmiotów działalności
politycznej, a także należy określić sposoby realizacji roszczeń członków tejże społeczności
wobec państwa w ramach społeczeństwa politycznego. Jak pisze dalej K. Cwynar: takie
określenie kultury politycznej pozwala na objęcie tym pojęciem nie tylko samych instytucji
politycznych, pozwala również na wskazanie relacji między poszczególnymi podmiotami
30
J. Bratkiewicz, op.cit., s. 119; J. Potulski, Socjologia polityki, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk
2007, s. 264-294.
31
J.P. Nettl, The State as a Conceptual Variabłe. "World Politics" 1968, t. XX, nr 4, s. 578.
32
K.M. Cwynar, op.cit., s. 264-265.

11. 11
działań politycznych33
. Zatem takie rozumienie pojęcia kultury politycznej w kontekście
rzeczywistości aksjologicznej, łączy w sobie określone treści ujęte w pewne formy34
,
rozumiane również jako wartość35
. Tak pojęte znaczenia wyznaczają określone standardy
zachowań politycznych, czyli tym samym formy swojego powielania się, a więc pewnej
ciągłości rzeczywistości kulturowej36
. W tym wypadku dotyczyć to będzie ciągłości kultury
politycznej, z którą mamy do czynienia w państwach wschodnioeuropejskich. Banks i McGee
interpretują wartość w przypadku kultury politycznej podobnie jak Zachariasz. Uważają oni
bowiem, iż kulturę należy interpretować nie jako przedmiot, narzędzie czy inne wartości
materialne. Kultura to przede wszystkim wartości, symbole, interpretacje i perspektywy37
.
Analiza systemów wartości, zalecanych postaw oraz preferowanych sposobów zachowań
pozwala skonstatować ich związek z określonymi fazami dziejów ludzkości czy formacjami
ustrojowopolitycznymi38
.
Można zatem stwierdzić, iż w większości państw wschodnioeuropejskich kultura
polityczna przyjmuje formę poddańczą. Oznacza to, że jednostka otrzymuje prawo
uczestniczenia w życiu społeczno-politycznym, z którego nie korzysta, przyjmując tym samym
rolę widza i krytyka. Obywatele narzekają na swój los, krytykują władzę i wyrażają
dezaprobatę wobec istniejącego systemu. Oczekują reform i zmian, ponieważ uważają, iż elity
politycznie działają nieudolnie, realizując przy tym swoje własne interesy. Właśnie ten zarzut
staje się najczęściej przyczyną wymiany zaplecza politycznego, które opierając się na
33
Ibidem.
34
A.L. Zachariasz, Kultura. Jej status i poznanie. Wprowadzenie do relatystycznej teorii kultury, wyd. II,
Wydawnictwo WSP, Rzeszów 2001, s. 34 i n.
35
A.L. Zachariasz, Istnienie. Jego momenty i absolut czyli w poszukiwaniu przedmiotu einanologii,
Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2004, s. 241–243.
36
K.M. Cwynar, op.cit., s. 265.
37
Zob.: J.A Banks, C.A. McGee, Multicultural education, MA Allyn & Bacon, Needham Heights 1989;
www.carla.umn.edu (University of Minnesota), dostęp 02.02.2012: “Most social scientists today view culture as
consisting primarily of the symbolic, ideational, and intangible aspects of human societies. The essence of a
culture is not its artifacts, tools, or other tangible cultural elements but how the members of the group interpret,
use, and perceive them. It is the values, symbols, interpretations, and perspectives that distinguish one people
from another in modernized societies; it is not material objects and other tangible aspects of human societies.
People within a culture usually interpret the meaning of symbols, artifacts, and behaviors in the same or in
similar ways”.
38
K. B. Janowski, Kultura polityczna. Podstawowe pojęcia oraz ich znaczenie i użyteczność, „Przegląd
Politologiczny” nr 1/2002.

12. 12
populizmie39
dochodzi do władzy. Następuje wymiana ekipy rządzącej, po czym wcześniejsze
problemy powtarzają się po raz kolejny. Elity polityczne zawsze wyłaniają się ze struktur
społecznych. Zatem jeśli obywatele prezentują niski poziom kultury politycznej i znikomą
świadomość zjawisk politycznych nie można oczekiwać innego stanu rzeczy po elitach. W tym
miejscu należy również podkreślić różnice między walką wyborczą a rywalizacją wyborczą,
która wyłania elity polityczne. Z rywalizacją wyborczą mamy najczęściej do czynienia w
demokracjach skonsolidowanych, dojrzałych. Natomiast w przypadku państw
wschodnioeuropejskich możemy mówić przede wszystkim o walce wyborczej, która często nie
przebiera w środkach. Zatem sam proces wyłaniania elit politycznych w państwach
wschodnioeuropejskich wykazuje wiele niedoskonałości, co wynika z braku zrozumienia
podstawowych zasad demokracji, usilnego pragnienia zdobycia władzy a nie jej sprawowania.
Przyczyną takiego stanu rzeczy jest materialne rozumienia funkcji państwa,
upatrywania demokracji jako korzyści, a przede wszystkim dążenia do upragnionej i
nierozumianej wolności. Obywatele i elity polityczne mają świadomość swoich praw,
natomiast nie rozumieją obowiązków, a często celowo je lekceważą. Postawa roszczeniowa
zostaje utrzymana, co wpływa na dość niski poziom świadomości politycznej tychże jednostek.
Takie społeczeństwa pozbawione są umiejętności rozróżnienia teorii od praktyki
funkcjonowania systemu politycznego, dlatego elitom politycznym wybranym w drodze
demokratycznych wyborów pozostawiają wszystkie decyzje związane z rządzeniem.
Społeczeństwa natomiast przyjmują rolę obserwatora, komentatora i krytyka, oceniając i
negując działania władzy. Proces afirmacji władzy, który naturalnie wyłania nowe elity
polityczne z kręgów społecznych, wywołuje najczęściej zmiany personalne. Te ideowe często
nie zmieniają się zbyt mocno lub zmieniają się w kwestiach na tyle mało istotnych z punktu
widzenia państwa, iż są niezauważalne. Dla takich społeczeństw wzrost poziomu kultury
politycznej staje się podstawowym mechanizmem adaptacyjnym do życia w nowej
rzeczywistości społecznej40
. Powyższa analiza wyłania również nową definicję świadomości
politycznej. Będzie to stan, w którym społeczeństwo obywatelskie funkcjonujące w ramach
reżimu demokratycznego posiada świadomość przynależnych sobie praw i narzuconych mu
39
S. M. Lipset, Homo politicus, Warszawa 1995, s. 179.
40
Zob.: L. Damen, Culture Learning: The Fifth Dimension on the Language Classroom, MA Addison-Wesley
1987, s. 367, www.carla.umn.edu (University of Minnesota), dostęp 02.02.2012: “Culture: learned and shared
human patterns or models for living; day- to-day living patterns. these patterns and models pervade all aspects of
human social interaction. Culture is mankind's primary adaptive mechanism.”

13. 13
przez państwo obowiązków, w którym z praw dobrowolnie korzysta, a obowiązki w sposób
należyty realizuje.
Katarzyna Cwynar w swojej analizie pojęcia kultura polityczna uwzględnia przede
wszystkim czynnik czasu, wyodrębniając przy tym pojęcie kultur politycznych
determinowanych przeszłością, czy też tradycją, nakierowanych i wyznaczanych potrzebami
bieżącymi albo nakierowanymi na przyszłość41
. Opierając się na tej interpretacji można
stwierdzić, iż w państwach wschodnioeuropejskich kultura polityczna nie opiera się na tradycji,
ponieważ takowa w rozumieniu demokratycznym nie istnieje w świadomości aktualnie
żyjących społeczeństw. Będzie ona zatem determinowana przede wszystkim przeszłością i
nakierowana na potrzeby bieżące bez uwzględnienia przyszłości. Pierwszorzędna rolę dogrywa
bowiem zjawisko aktualnej konsumpcji politycznej, wizja przyszłych losów państwa zostaje
zepchnięta na dalszy plan.
Państwa socjalistyczne często postrzegane były przez Zachód jako jeden twór, choć w
rzeczywistości nigdy nie były identyczne. Wpływ idei zjednoczeniowych i globalizacji sprawił,
że w suwerennych już krajach zauważyć można różne przejawy tychże odrębności. Tym co
łączy państwa wschodnioeuropejskie jest przede wszystkim historia i półwieczna zależność od
polityki Kremla, w której wychowało się kilka a nawet kilkanaście pokoleń. Istotne jest
również to, że społeczeństwa doskonale pamiętają przeszłość, często wracają do niej,
wyrażając tęsknotę za tym co było. Jest to element, który zasadniczo łączy państwa
wschodnioeuropejskie. Wychowanie w państwie socjalistycznym wykształciło w wielu
społeczeństwach podobny system wartości, również tych politycznych. Nie oznacza to, że idee
demokratyczne nie zakorzeniły się wśród obywateli państw wschodnioeuropejskich. Zawsze
fascynowała ich przede wszystkim wolność i właśnie tą ideę, której przez kilkadziesiąt lat były
tak spragnione przejęły najszybciej. Kwestią odmienną jest natomiast rozumienie samego
pojęcia w kontekście ustroju demokratycznego, a więc przyjęcie wszelkich praw, bunt
przeciwko obowiązkom. Takie rozumienie zasadniczych kwestii wynikających z istoty
demokracji sprawia, iż kulturę polityczną państw wschodnioeuropejskich można określić jako
recentywistyczną42
, wyrażoną za pomocą dwóch zasadniczych kwestii – brak wzorców z
demokratycznej przeszłości i niespójna wizja przyszłości państwa, która determinowana jest
przez potrzeby bieżące i czas aktualny43
. W tym kontekście państwa Europy Wschodniej
41
K.M. Cwynar, op.cit., s. 265.
42
Zob. J. Bańka, Ja Teraz. U źródeł filozofii człowieka współczesnego, Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice 1983,
s. 412 i n.
43
K.M. Cwynar, op.cit., s. 266.

14. 14
można określić jako te, które pozbawione są trwania politycznego, które swoją narodową
kulturą polityczną bazują na sowieckiej przeszłości. Zatem mówiąc o kulturze politycznej
państw wschodnioeuropejskich ni należy posługiwać się rozumieniem tego pojęcia
wykształtowaną przez dojrzałe demokracje, w których tradycja parlamentaryzmu i
wykształtowana umiejętność podejmowania decyzji politycznych tworzą podwaliny
funkcjonowania reżimów politycznych. Recentywizm kultury politycznej społeczeństw krajów
wschodnioeuropejskich będzie wykluczał możliwość identyfikacji i deskrypcji przeszłych
zdarzeń oraz przewidywania przyszłych.
Upadek Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich spowodował powstanie
kilkunastu nowych demokracji. Obywatele tych państw otrzymali zatem pełen pakiet praw,
które niesie za sobą ustrój demokratyczny. Transformacja systemowa, która obnażyła
nieudolność dotychczasowej polityki wywołała zamęt polityczny i ogólną niechęć
społeczeństwa do uczestnictwa w życiu politycznym kraju. Demokracja przyniosła wolność i
liberalizm, dzięki którym nowe władze nie miały już prawa ingerować w życie pojedynczych
aktorów życia politycznego tak często. Dla większości społeczeństw wschodnioeuropejskich
właśnie tym faktem, pewien cel polityczny do którego dążyli został zrealizowany.
Niekonsekwencją polityczną były natomiast żądania zapewnienia szerokiego zaplecza
socjalnego, które odbiegało od idei liberalnych. Tym samych na gruncie
wschodnioeuropejskim wykształciła się kultura polityczna recentywistyczna posiadająca
specyficzne uwarunkowania wynikające z połączenia liberalizmu i interwencjonizmu
państwowego. Istota systemu politycznego stał się populizm, a ten z kolei przywrócił do
władzy ludzi związanych z poprzednim systemem lub wyłonił nowe nieudolne elity. Prym w
społeczeństwie wiodły przede wszystkim wartości ekonomiczne. Dobrym tego przykładem jej
poparcie, jakie w Polsce uzyskały Liga Polskich Rodzin i Samoobrona, oraz stale malejące w
zbliżonym okresie poparcie dla Unii Wolności. Podobnie rzecz się miała w innych państwach
regionu44
.
Profesor Jan Czaja nawiązując do Theodora Loviego wskazuje, że obecny system
polityczny w państwach Europy Środkowej można nazwać płytką demokracją45
. Należy jednak
44
J. Czaja, Refleksje nad kulturą polityczną Rosji, www.realia.com.pl, dostęp: 10.01.2012.
45
Ibidem; Termin ten oznacza sytuację, w której teoretycznie mamy do czynienia z pełną demokracją w zakresie
prawa, urzędów, ogólnie mówiąc: całej sfery instytucjonalnej, ale od strony praktycznej społeczeństwo jedynie w
niewielkim procencie korzysta ze stwarzanych przez demokrację możliwości działania politycznego.
Społeczeństwo nie widzi swojego realnego wpływu na rządzących i nie widzi możliwości zmiany tej sytuacji, więc
pozostawia sferę rządzenia elitom, ale w zamian domaga się realizowania przez państwo szerokiego wachlarza

15. 15
podkreślić fakt, iż wraz z wchodzeniem w dorosłe życie coraz większej ilości ludzi, dla których
okres socjalizmu jest tylko wspomnieniem z dzieciństwa, wzrasta ilość i zaangażowanie w
organizacje pozarządowe. Forma tej działalności dopiero rozwija się i nie jest jeszcze
powszechnie stosowana, można jednak zauważyć jej pozytywny wpływ na kształtowanie się
kultury politycznej w tychże krajach. Ponadto istotny z punktu widzenia szerzenia
świadomości politycznej stał się swobodny przepływ kapitału ludzkiego, który dzięki wizytom
w państwach o ukształtowanych demokracjach zaczyna czerpać z Zachodu pozytywne wzorce.
Ludzie ci stanowią bazę dla powstania całkowicie nowego społeczeństwa
obywatelskiego, w którym dominującą rolę będzie miał uczestniczący typ kultury politycznej46
.
Zatem z historycznego punktu widzenia wzrost poziomu kultury politycznej społeczeństw
wschodnioeuropejskich powinien przynieść w sposób naturalny upływający czas i nowe
pokolenia. Odpowiadając na postawione pytania badawcze można stwierdzić, iż to kultura
polityczna determinuje system polityczny, ponieważ kształtuje ona elity polityczne, a te
następnie poprzez jakość podejmowanych decyzji politycznych kształtują formę państwa. Tym
samym hipoteza badawcza również została potwierdzona.
Należy jednak podkreślić, że zjawisko kultury politycznej ewoluuje w państwach
wschodnioeuropejskich. Młode pokolenia tworzące podstawy społeczeństw obywatelskich w
tym regionie przyswajają liberalizm i zasady wolnorynkowe, dokonują radykalnego
odrzucenia komunizmu47
. To z kolei prowadzi do ukształtowania się społecznej solidarności48
i
budowy nowej formy państwa przede wszystkim w praktyce. Brakuje natomiast jeszcze
większej aktywności w życiu politycznym, co może wynikać z braku rozbudowanego
środowiska lokalnego i społeczności lokalnych.
zadań, szczególnie powiązanych z zabezpieczeniem socjalnym, ale także w innych sprawach, pojawiających się
wraz z rozwojem politycznym i gospodarczym tych państw. Spowodowane to jest ciągle bardzo dużą liczbą osób
wychowanych w socjalizmie i będących w takim wieku, że nie były w stanie całkowicie się przystosować do
nowych zasad wymagających od nich samych większej odpowiedzialności za swoje życie.
46
Ibidem.
47
J. Kaczynski, Odrzucic postkomunizm, Wywiad dla „Rzeczypospolitej” z 17 lutego 2004.
48
A. Antoszewski, Społeczeństwo..., op.cit., s. 10-11.