"ΟΙ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΑΡΟΙΚΙΕΣ ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ" ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΤΟΥ 1ου ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΧΑΛΑΝΔΡΙΟΥ - ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ κα Παπαϊωάννου Χάιδω

2. Ίδρυση παροικιών:
Ο ρόλος τους στην ανάπτυξη του εμπορίου και
της οικονομίας

3. Η μετανάστευση των Ελλήνων στο εξωτερικό, κατά τη διάρκεια της
Τουρκοκρατίας, πραγματοποιήθηκε κυρίως σε δύο χρονικές
περιόδους.

4. Πρώτη περίοδος 15ος-16ος
αιώνας
Την πρώτη περίοδο:
• η μετανάστευση ήταν υποχρεωτική,
επειδή γίνονταν πολλές πολεμικές
συγκρούσεις.
• Οι Οθωμανοί επέκτειναν την κυριαρχία
τους σε πολλά μέρη (πχ. σε
φραγκοκρατούμενες περιοχές),
• πολλοί λόγιοι, ευγενείς και στρατιώτες
έφευγαν από την σκλαβωμένη Ελλάδα
και πήγαιναν στην Ευρώπη.

5. • Οι περισσότεροι μετανάστες
κατάγονταν από νησιά ή
παραθαλάσσια μέρη.
• Εγκαταστάθηκαν κυρίως σε
παραθαλάσσιες πόλεις της Ιταλίας
καθώς και σε άλλα παραθαλάσσια
μέρη της Ευρώπης, ιδρύοντας παροικίες.
• Οι Έλληνες μετανάστες εξασκούσαν
συνήθως το επάγγελμα του στρατιώτη,
του ναυτικού, του τεχνίτη, του εμπόρου,
του αντιγραφέα χειρογράφων
και του δασκάλου σε ανώτατα εκπαιδευτικά
ιδρύματα
.

6. Δεύτερη περίοδος
μετανάστευσης 17ος
– 18ος αιώνας
• Η δεύτερη περίοδος ήταν
εθελοντική και ειρηνική με
οικονομικά κυρίως αίτια.
• Πολλοί Έλληνες κατοίκησαν
σε πόλεις που βρίσκονταν κατά
μήκος των εμπορικών δρόμων
που διέσχιζαν την Βαλκανική και
την Ευρώπη.
• Τα εμπορεύματα μεταφέρονταν από
την Οθωμανική Αυτοκρατορία προς
την Κεντρική Ευρώπη και την Ρωσία,
μέσω της ξηράς από συγκεκριμένους
δρόμους, με καραβάνια που διέσχιζαν
τα Βαλκάνια.

7. Που
εγκαταστάθηκαν:
Έλληνες από τον Πόντο
μετακινήθηκαν στον Καύκασο και την
Κριμαία ιδρύοντας παροικίες με την
γνωστότερη την Οδησσό.
Το λιμάνι της Οδησσού συνδεόταν με
τα μεγαλύτερα λιμάνια της Μεσογείου.

8. • Οι Έλληνες από την Μακεδονία
εγκαταστάθηκαν κυρίως στη Βιέννη,
την Τεργέστη, την Σερβία και την
Ουγγαρία, όπου ασχολήθηκαν με το
εμπόριο βαμβακερών, δερμάτων,
χαλιών και άλλων ειδών.
• Έλληνες, που εγκαταστάθηκαν στις
Παραδουνάβιες Ηγεμονίες , τη
Βλαχία και τη Μολδαβία, περιοχές
που κυβερνούσαν Φαναριώτες
ηγεμόνες.

9. Ελληνισμός της
Διασποράς
Στις νέες τους πατρίδες οι
Έλληνες μετανάστες
έφτιαχναν οργανωμένες
κοινότητες (παροικίες). Εκεί
έφτιαχναν τα σπίτια τους,
έχτιζαν εκκλησίες και σχολεία.

10. • Η οργάνωση και ο τρόπος
λειτουργίας κάθε παροικίας
καθοριζόταν από ένα γραπτό
κανονισμό, το καταστατικό. Στο
καταστατικό της παροικίας έγραφαν
τους σκοπούς, την οργάνωση, τα
δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των
κατοίκων της.
• Οι Έλληνες μετανάστες φρόντιζαν
για την έκδοση ελληνικών βιβλίων,
περιοδικών και εφημερίδων.

11. Οι Έλληνες που έφυγαν από την Ελλάδα και
εγκαταστάθηκαν σε πόλεις άλλων χωρών (στο
εξωτερικό) ονομάστηκαν Έλληνες της
Διασποράς. Με τα πλούτη που απέκτησαν
βοήθησαν τους υπόδουλους Έλληνες:
• Ενίσχυσαν οικονομικά τα ελληνικά σχολεία στις
τουρκοκρατούμενες περιοχές.
• Κατασκεύασαν πολυτελείς κατοικίες στου
τόπους καταγωγής τους, τα λεγόμενα
αρχοντικά. ( πχ. στη Σιάτιστα, στην Καστοριά,
στη Κοζάνη, στα Ζαγοροχώρια και στα χωριά
του Πηλίου).
• Από τους Έλληνες των παροικιών
ξεκίνησε κατά τον 18ο αιώνα η πνευματική
αναγέννηση του υπόδουλου έθνους.

12. Παροικιακός ελληνισμός, εκπαίδευση και νεωτερικές ιδέες
• Φροντίζουν οι πάροικοι για την ίδρυση σχολείων στις ιδιαίτερες πατρίδες
τους, σε κτίρια στα οποία αναδεικνύεται ο διακριτός ρόλος του
εκπαιδευτηρίου .Με τα κληροδοτήματά τους σπουδάζουν νέοι
συμπατριώτες τους στους τόπους καταγωγής ή με υποτροφίες παίρνουν
το δρόμο για τα πανεπιστήμια της Βιέννης του Gottingen.της Λειψίας της
Halle , του Παρισιού , νέοι που διψούν για τα νεοτερικά γράμματα, νέοι
που θα επανδρώσουν τα σχολεία των παροικιών αλλά και τις
πολλαπλασιαζόμενες εκπαιδευτικές εστίες στην Ανατολή
• Ο.Κατσιαρδή-Hering<< Η ελληνική Διασπορά>> Ιστορία του νέου
Ελληνισμού,Ελληνικά Γράμματα ,Αθήνα 2003, τομ 1οςσ 103-104

13. Έμποροι και
καραβοκύρηδες
Κατά τα μέσα του 18ου αιώνα το εμπόριο
στην Ελλάδα αναπτύχθηκε χάρη στις
ευνοϊκές συνθήκες που επικρατούσαν,
καθώς με την επέκταση του ευρωπαϊκού
εμπορίου γινόντουσαν σημαντικές
εμπορικές συναλλαγές με την οθωμανική
αυτοκρατορία.
Οι Έλληνες διακρίθηκαν στο εμπόριο και
στην ναυτιλία, ιδιαίτερα όταν οι Έλληνες
καραβοκύρηδες αξιοποίησαν τη
ρωσοτουρκική συνθήκη του Κιουτσούκ
Καϊναρτζή (1774).

14. Η συνθήκη του
Κιουτσούκ Καϊναρτζή
Επέτρεπε στους Έλληνες πλοιοκτήτες να
κυκλοφορούν, εφόσον ύψωναν την
ρωσική σημαία στα στενά του Βοσπόρου
και με το πλεονέκτημα της απουσίας των
αγγλικών και των γαλλικών πλοίων λόγω
των Ναπολεόντειων πολέμων βοήθησαν
αρκετά.
Απέκτησαν έτσι τον έλεγχο ενός μεγάλου
μέρους του εμπορίου. Εξελίχθηκαν
επίσης, βαθμιαία σε εμπορικά κέντρα
πολλές ελληνικές πόλεις όπως:
Θεσσαλονίκη, Ιωάννινα, Σμύρνη, Χίος και
άλλες, με πρωταγωνιστική παρουσία στον
τομέα αυτό.

15. Έλληνες λόγιοι στις
παροικίες
και διάδοση του
ελληνικού στοιχείου

16. Πολλοί και αξιοσημείωτοι οι Έλληνες
λόγιοι
• Κατάφεραν να διαδώσουν το ελληνικό
στοιχείο στη Δύση υπενθυμίζοντας στους
Έλληνες ότι δεν πρέπει να αγνοήσουν τις
ρίζες τους.

17. Στις διάφορες ευρωπαϊκές πόλεις:
• Ακμάζουν ελληνικές επιχειρήσεις
• Οι Έλληνες έμποροι δημιουργούν δίκτυα
συνεργασίας μεταξύ τους
• Σταδιοδρομούν τεχνίτες και λόγιοι

18. Στη Βενετία:
• Λειτούργησε ελληνικό σχολείο
• Ελληνικά τυπογραφεία όπου
τυπώθηκαν εκατοντάδες ελληνικά
βιβλία

19. Νικόλαος Σοφιανός (16ος αιώνας)
• Γεννήθηκε στην Κέρκυρα
• Εκπαιδεύτηκε στο Ελληνικό γυμνάσιο της
Ρώμης (αργότερα επιμελήθηκε τις εκδόσεις
που τυπώθηκαν εκεί)
• Διατριβών στη Ρώμη εργάστηκε αρχικά ως
αντιγραφέας Ελληνικών χειρογράφων
(αρκετά ιδιόχειρά του αντίγραφα με
χρονολογία περίπου 1534 φυλάγονται στη
βιβλιοθήκη του Παρισίου)

20. Βησσαρίων ο Τραπεζούντιος (1408-1472)
• Έλληνας λόγιος που θεωρούνταν
προστάτης των Ελλήνων προσφύγων
που κατέφυγαν στην Ιταλία.
• Μετά την Άλωση της Πόλης, διέσωσε την
ελληνική κλασική μουσική κληρονομιά
από την Τουρκική επέκταση.

21. Το έργο του:
• Συγκέντρωσε πολλά ελληνικά χειρόγραφα και
προώθησε τις ελληνικές σπουδές στην Δύση.
• Χάρισε στην Βενετία 1.000 χειρόγραφα, που
αποτελούν την “Μαρκιανή βιβλιοθήκη” και
αναφέρει ότι τα βιβλία, είναι στη διάθεση των
Ελλήνων “για να μην ξεχάσουν ποτέ την
ταυτότητα τους, τώρα που δεν έχουν πατρίδα”.

22. Μάρκος Μουσούρος (1470-1517)
• Σημαντικός Έλληνας εύπορος της Δύσης
φιλόλογος
• Έκανε καριέρα ως καθηγητής ελληνικών και
επιστημονικός συνεργάτης στο τυπογραφείο
«Άλδου Μανούτιου».
• Στο Κάρπι (μια πόλη κοντά στη Φεράρα )
δίδαξε ελληνικά και λατινικά στον Δούκα
Αλμπέρτο Πίο

23. Δημήτριος Χαλκοκονδύλης (1423 - 1511)
• Ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες λόγιους, που
συνέβαλε στο Ουμανιστικό κίνημα
• από τους τελευταίους μεγάλους δασκάλους των
ελληνικών την εποχή της ιταλικής Αναγέννησης.
• Δίδαξε την ελληνική γλώσσα και λογοτεχνία στην
Πάδοβα, στη Φλωρεντία και στο Μιλάνο.
• ήταν από τους πρώτους λόγιους που εκτίμησαν την αξία
της τυπογραφίας και έπαιξε σημαντικό ρόλο στην
εξάπλωση του ανθρωπιστικού κινήματος.

24. Λέων ο Αλάτιος (1586-1669)
• Πήγε σχολείο στην πατρίδα του και σε ηλικία 9 ετών
ήλθε στην Καλαβρία της Ιταλίας
• Το 1600 γράφτηκε στο Ελληνικό Γυμνάσιο Αγίου
Αθανασίου στη Ρώμη.
• Σπούδασε φιλοσοφία, θεολογία και γραμματική.
• Επιδόθηκε στη σπουδή της ιατρικής και έλαβε σειρά
υψηλών αξιωμάτων
• Σύμβουλος θρησκευτικών θεμάτων του Καρδινάλιου,
καθηγητής ελληνικών

25. Δημήτριος Μόσχος 16ος αι.
• Έλαβε τις πρώτες του γνώσεις από τον
πατέρα του Ιωάννη.
• Δίδαξε στην Ενετία και στη Φερράρα
• Μετακόμισε στη Μαντούα πριν το 1478
• Επαινέθηκε για τη δεινότητα της γλώσσας
του και την επιτήδεια τέχνη του, αλλά και
ως γραμματικός και ρήτωρ.

26. Η συμβολή των ελληνικών παροικιών στον
πολιτισμό τις τέχνες και τα γράμματα

27. Τέχνες και γράμματα
Από τα τέλη του 15ου αιώνα και
αρχές του 16ου οι ελληνικές παροικίες
συνέβαλαν σημαντικά στην
διαμόρφωση του πολιτισμού των
κρατών στα οποία βρίσκονταν.
Συνέβαλαν στην καλλιέργεια των
ανθρωπιστικών γραμμάτων, στην
άνθηση της τυπογραφίας και στη
δημιουργία έργων τέχνης.

28. Πολιτισμός και
παιδεία
Οι πάροικοι ενδιαφέρονταν για
την διδασκαλία της ελληνικής
γλώσσας στα παιδιά τους.
Γι’ αυτό οι ηγέτες της κοινότητας
φρόντιζαν συστηματικά για την
ίδρυση σχολείων.

29. Στην Βιέννη
άρχισε να
λειτουργεί το
σχολείο από
1804 στην
κοινότητα της
Αγίας
Τριάδας.
Συστηματικό
υπήρξε το
σχολείο της
Τεργέστης
από το 1801.
Φημισμένη
στάθηκε η
Φλαγγίνειος
σχολή της
Βενετίας που
ιδρύθηκε στα
τέλη του 17ου
αιώνα.
Σχολείο
βασικής
εκπαίδευσης
λειτούργησε
το 1814 στην
Οδησσό.

30. ΓΡΑΜΜΑΤΑ
ΤΑ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΑ
ΤΗΣ ΒΙΕΝΝΗΣ
Οι Έλληνες της Βιέννης έχουν
εκτεταμένη πνευματική
δραστηριότητα κυρίως στο χώρο
της τυπογραφίας και της έκδοσης
ελληνικών βιβλίων, εφημερίδων
και περιοδικών.

31. Η ΕΦΗΜΕΡΙΣ
Υπήρξε σημαντικό
ειδησεογραφικό φύλλο, που
άρχισε να κυκλοφορεί το
1790. Στην διπλανή εικόνα
βλέπουμε ένα πρωτότυπο
της ‘Εφημερίδος’

32. Παράλληλα,
κυκλοφόρησαν στην
Αυστριακή
πρωτεύουσα και
ελληνικά φιλολογικά
περιοδικά
«Ερμής ο λόγιος» που
άρχισε να εκδίδεται από
τον Άνθιμο Γαζή το 1811
ωστόσο σταμάτησε την
πορεία του με την
ελληνική επανάσταση
του 1821
«Η Καλλιόπη» που
κυκλοφόρησε το 1819
έως το 1821
προορισμένη να καταστεί
το όργανο των οπαδών
του γλωσσικού
αρχαϊσμού της εποχής

33. Την Βιέννη επέλεξαν ως τόπο έκδοσης
των βιβλίων τους πολλοί Έλληνες
λόγιοι, όπως:
Ο Ιώσηπος Μοισιόδακας
Ο Ρήγας Φεραίος
Ο Πολυζώης Κοντός
Ο Άνθιμος Γαζής
Ο Νεόφυτος Δούκας

34. ΓΡΑΜΜΑΤΑ
ΤΑ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΑ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ
Η συμμετοχή ελλήνων λόγιων στην έκδοση
ελληνικών βιβλίων άρχισε με το παράδειγμα
της ολοκληρωμένης έκδοσης των έργων του
Πλάτωνα (1513) καθώς και των πολυάριθμων
editiones principes αρχαίων ελλήνων
συγγραφέων.

35. Αξίζει, επίσης, να σημειωθεί ότι
πολυάριθμοι λόγιοι άρχισαν να
εκδίδουν τα δικά τους πρωτότυπα
έργα, ενώ άλλοι επικεντρώθηκαν
στην διόρθωση και κριτική βιβλίων
της Εκκλησίας.
Ακμή της δραστηριότητας θα
παρατηρηθεί τον
17ο αι. με την άνθηση της κρητικής
λογοτεχνίας και την παραγωγή
πολυάριθμων τίτλων της στα
βενετικά τυπογραφεία αλλά και σε
ελληνικούς εκδοτικούς οίκους.

36. Η διασπορά κοιτίδα της
ελληνικής τυπογραφίας
Η εκδοτική δραστηριότητα των
Ελλήνων κυρίως στα τέλη του 17ου
αιώνα απλώθηκε και στην Βιέννη με
επίδοση κυρίως στο νεωτερικό
βιβλίο.
Στο τυπογραφείο του Γεωργίου
Βεντότη, το 1784, τυπώθηκε η
πρώτη (μικρής διάρκειας) ελληνική
εφημερίδα.

37. Η διασπορά κοιτίδα της
ελληνικής τυπογραφίας
Τα βιβλία που τυπώνονταν στις
παροικίες διοχετεύονταν στα σχολεία
τους αλλά αποτελούσαν και
αντικείμενο εμπορίου στα
πανηγύρια.

38. Παλιές και νέες
συνήθειες και
νοοτροπίες
Οι πάροικοι εγκαθίστανται κοντά στα
εμπορικά κέντρα των πόλεων στο
λιμάνι ή στο ποτάμι, για άμεση
πρόσβαση στους τόπους εργασίας.
Καθώς η κοινωνική ένταξη
διευρύνεται οι έμποροι αποκτούν
οικονομική δύναμη ή και τίτλους
ευγενείας.

39. Η συνεισφορά των ελληνικών παροικιών στην
αφύπνιση του υπόδουλου ελληνισμού και
στην έναρξη της επανάστασης του 1821

40. Καμία επανάσταση δεν ξεκινά από το πουθενά όσο και αν
αισθάνεται την ανάγκη της αποτίναξης του ζυγού, ο εκάστοτε
καταπιεσμένος λαός

41. Φωτισμένα μυαλά που αφού
αποκτήσουν επαναστατική
συνείδηση με τις υψηλές τους
ιδέες μετατρέπουν την
επαναστατική τους συνείδηση
από ατομική σε συλλογική και
εθνική.

42. Ακμάζουν :
Πνευματικά κινήματα με
στόχο την εκπαίδευση και
ενημέρωση των ανθρώπων
Το έργο σημαντικών σοφών
της εποχής, όπως ο
Αδαμάντιος Κοραής,
επηρεάζουν την κοινή γνώμη
καθώς είναι επηρεασμένοι
από τη γαλλική επανάσταση.

43. Οι έμποροι οι καραβοκύρηδες και οι
έλληνες των παροικιών συνέβαλαν στη
διάδοση των ιδεών του Διαφωτισμού
και της γαλλικής επανάστασης και
βοήθησαν και οικονομικά την ελληνική
επανάσταση.

44. Τέλος
η Φιλική εταιρία που ιδρύθηκε
στην Οδησσό έπαιξε
καθοριστικό ρόλο στον
ξεσηκωμό των Ελλήνων και
στην οικονομική στήριξη της
Ελληνικής Επανάστασης του
1821

45. Νεοελληνικός Διαφωτισμός

46. Ορισμός του Διαφωτισμού
Το πνευματικό κίνημα που διέδιδε τις ιδέες
του ευρωπαϊκού διαφωτισμού στους
Έλληνες, με σκοπό να τους αφυπνίσει και
να τους προετοιμάσει για τον
εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα.

47. ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ
• Στις ελληνικές παροικίες της Δυτικής και Κεντρικής Ευρώπης,στη
Βενετία,τη Βιέννη,τη Βουδαπέστη, τη Τεργέστη, τη Μασσαλία, το Λιβόρνο,
το Παρίσι, οι Έλληνες έρχονταν πάντοτε σε επαφή με τα πνευματικά
ρεύματα της Δύσης και στις εστίες αυτές της ελληνικής Διασποράς
συντελέστηκαν με ποικίλους τρόπους και σε πολλά επίπεδα οι επαφές με
το Διαφωτισμό. ‘Άλλωστε στα κέντρα αυτά της ευρωπαϊκής τυπογραφίας
πραγματοποιήθηκε και το μέγιστο μέρος της εκδοτικής παραγωγής του
Νεοελληνικού Διαφωτισμού
• Κιτρομηλίδης Π.<< Νεοελληνικός Διαφωτισμός>>,1821 Η γέννηση
ενός κράτους έθνους

48. Η συνάντηση του ευρωπαϊκού
διαφωτισμού με τον ελληνισμό
πραγματοποιήθηκε:
• στο επίπεδο της παιδείας
• της ιδεολογίας
• του εθνικού
προσανατολισμού
• στο χώρο της κοινωνίας

49. Τον 18ο αιώνα ο Ελληνισμός παρουσίασε
οικονομική και πνευματική ακμή.
Ευνοϊκές συγκυρίες ήταν:
• Η παρακμή του οθωμανικού κράτους
• Το τέλος των ενετοτουρκικών πολέμων
• Οι περιορισμοί του οθωμανικού
κράτους
• Οι ευνοϊκές ρήτρες των
ρωσοτουρκικών συνθηκών
• Γαλλική επανάσταση-Ναπολεόντιοι
πόλεμοι

50. Ο γαλλικός διαφωτισμός επηρέαζε τα
πνεύματα των Ελλήνων των παροικιών
και έτσι διαμόρφωσαν την προσδοκία ότι
η παιδεία θα φέρει ελευθερία.

51. Φορείς του Νεοελληνικού
Διαφωτισμού • Εμποροναυτικοί κύκλοι
• Σπουδαστές ευρωπαϊκών
πανεπιστημίων
• Βιοτέχνες
• Κατώτεροι κληρικοί
• Καπεταναίοι
• Κοινολαϊτες(Οικονόμου,Μπαλής,Φιλι
κοί κ.α)

52. Σημαντικοί εκπρόσωποι του
Νεοελληνικού Διαφωτισμού:
• Θεόφ. Κορυδαλλεύς
• Ευγένιος Βούλγαρης
• Ιώσιππος Μοισιόδαξ
• Βενιαμίν Λεσβίος
• Ρήγας Φεραίος
• Αδαμάντιος Κοραής
• Νεόφυτος Δούκας

53. Η επίδραση του Νεοελληνικού
Διαφωτισμού στην εκπαίδευση
• Έφερε και διέδωσε τις ιδέες του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού
• Ανανέωσε το περιεχόμενο της εκπαίδευσης
• Ίδρυσε σχολεία, εκπαιδευτήρια και βιβλιοθήκες
• Συντέλεσε στο να γίνει η εκπαίδευση κοινή συνείδηση

54. Η Φιλικη εταιρεια

55. Τι ηταν η φιλικη εταιρεια
• Η φιλική εταιρεία, ήταν η
σημαντικότερη από τις μυστικές
οργανώσεις που σχηματίστηκαν για
την προετοιμασία της επανάστασης
για την απελευθέρωση των Ελλήνων
από την Οθωμανική Αυτοκρατορία.

56. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ
ΠΑΡΟΙΚΙΩΝ
• Είναι επίσης γνωστός και
καθοριστικής σημασίας ο ρόλος που
διαδραμάτιζαν οι ελληνικές παροικίες
τις ιταλικής χερσονήσου, της
κεντρικής και νοτιοανατολικής
Ευρώπης, των παραδουνάβιων
ηγεμονιών και της Ρωσίας στην
προώθηση της ελληνικής
ανεξαρτησίας.

57. πηγές
• Βαλκάνιος πραματευτής
• .Οι δρόμοι του Ελληνισμού στα Βαλκάνια Χρίστος Ζαφείρης
• Νεοελληνικός Διαφωτισμός.Η πύλη για την ελληνική γλώσσα Δημαράς Κων/νος
• Νεοελληνικός Διαφωτισμός Άννα Ταμπάκη ,Ρωξάνη Αργυροπούλου