Tatam nuga

1. Татмын нугын ургамлын бүлгэмдэл уур
амьсгалын өөрчлөлтөд хариу үзүүлэх нь
Л.Нямжав
Монгол Улсын Их Сургууль
ШУС-БУС-магистрант
Удирдагч: Н. Сонинхишиг (профессор)
Р. Цолмон (дэд профессор)
Гео-уулзалт
2019.03.20

2. Татам гэж юу вэ?
• Голын усны түвшин нэмэгдэх бүрт нам эргийн
газар усанд автаж байдаг бөгөөд энэ хэсгийг
голын татам (floodplain) гэнэ.
• 2-3 жилд бага үерт, 50-100 жилд их үерт автана.
• Татам тохойролтын аясаар нам эрэг талд голын
эргийн хоёр талаар сөөлжилж оршдог.
• Эргийн бүс голын дагуу тасралтгүй үргэлжилнэ.
• Гол мөрний хаялга татмын хөрсийг байнга
бордож үржил шимийг нь арвижуулдаг учраас
түүний биологийн ургац нь хүрээлэн буй
газрынхаасаа 10-15 дахин их (Манибазар, 1980)
• Бэлчээр, хадлангийн гол хэсэг
Өндөр эрэг
татам
Ward, J. V. 1989 Riverine-wetland interactions

3. Үндэслэл
Татмын ургамлын зүйлүүд түүхэн хөгжлийн явцдаа голын урсацын горимд биеийн бүтэц, амьдралын
эргэлт, үзэгдэл зүйн хувьд дасан зохицсон байна (Lytle and Poff 2004).
- Орхон голын 1978-2008 оны урсацын мэдээнд анализ хийж үзэхэд 1978-1995 оныг хамарсан ус ихтэй, 1996-2008
оныг хамарсан ус багатай мөчлөг ажиглагдаж байна (3 дахин багассан байна)

4. Судлагдсан байдал
• 1970-1975 онд МЗХБИБЭ-ийн
тэжээлийн ургамлын судалгааны баг
• 14 голын хөндийн дагуу,
• Браун-Бланкийн аргаар (флорын
ангилалзүйн зарчмаар)
• 3500 орчим бичиглэл үйлдэж,
• 13 анги, 32 хэвшил, 62 дэд хэвшил, 168
вариант илрүүлсэн байна (Миркин нар,
1980).
• 853 зүйл бүртгэсэн нь Монголын гуурст
ургамлын флорын 30 орчим хувь болж
байна.
• Орхон, Урд Тамирын голд 449 зүйл
илрүүлжээ.

5. Судлагдсан байдал
• Монгол орны гол мөрний хөндийн татмын ургамалжил нь 7 хэвшинж, 13 ангиас бүрдэж
байна (Манибазар нар, 1980). Үүнд:
Өндөр уулын:
I. Vaccinum vitis-ideas
II. Betula rotundifolia
III. Juniperus
pseudosabina
Нугын:
iv. Kobressa bellardii
v. Thalictrum simplex
vi. Halerpestes
salsuginosa
vii. Suaeda corniculate
Хээрийн:
viii. Orostachys spinosa
ix. Elymus chinensis
x. Elymus secalinus
xi. Allium polyrhizum
Цөлийн:
viii. Nitraria sibirica
Ус, усны хөвөөний:
viii. Beckmannia
syzigachne

6. Зорилго, зорилт
1. Урд Тамир голын татмын нугын ургамлан нөмрөгийн шинж байдлыг тодорхойлох
2. Татмын ургамлан бүлгэмдэл өөрчлөгдөж байгааг илрүүлэх
 Орхон, Урд тамирын голын татамд Браун Бланкийн аргаар ургамлын бичиглэл хийж,
МЗХБИБЭ-ийн бичиглэлтэй харьцуулах
 2015 оны ургамлын нормчлогдсон индексийг (NDVI) өмнөх онуудтай харьцуулж (1991,
1997, 2003, 2009 онууд), хүчин зүйлийг тодорхойлох
Таамаглал
1. 1970 онтой харьцуулахад татмын нугад ксерофит ургамлууд зонхилно.
2. 1991 оноос хойш татмын нугын NDVI буурна.

7. Аргазүй-талбай сонгох
Бидний судалгаа МЗХБИБЭ-ийн судалгаа
Өндөр, м Бичиглэлийн
тоо
Цэг Бичиглэлийн
тоо
Талбай 1 1412-1451 3 Орхон 1350 5
Талбай2 1332-1356 5
Талбай 3 1332-1382 12 Урд тамир 1300-
1400
12
Талбай 4 1439-1480 10 Урд тамир 1600-
1300
22
талбай 5 1499-1506 5
Талбай 6 1616-1641 20 Урд тамир 1800-
1600
25
Талбай 7 1716-1770 35

8. Программ хангамж: Arcgis 10, Envi 4.7
www.glovis.usgs.gov 134-р зам, 27-р мөр
1991, 1997, 2003, 2009
Ландсат 4-5
ТМ
RGB зураг
гаргав.
NDVI=(b4-
b3)/(b4+b3)
Гистограмм байгуулав.
2015
Ландсат 8
OLI_TIRS
NDVI= (b5-
b4)/(b5+b4)
Татмын хилээр
таслах
• Landsat хиймэл дагуулын мэдээ:
1991- 2015 оны 8 сарын 17-19-ний өдрийн
үүл багатай мэдээ
• Нарны гэрэл объект дээр тусахад спектрийн
долгионы уртын зарим нь шингэж, үлдсэн нь
буцаж ойдог.
• Байгалийн ургамал нарны гэрлийг улаан
(RED) гэрлийн мужид ихээр шингээж, нил
улаан (NIR) туяаны мужид ихээр ойлгодог.
• NDVI- Normalized Differenet Vegetation Index-
Ургамлын нормчилсон ялгаврын индекс
(Утга: 0-1)
• Томъёо: NDVI=(NIR-RED)/(NIR+RED)
Аргазүй- мэдээ татах, боловсруулах

9. Аргазүй- NDVI

10. Аргазүй- хээрийн судалгаа
• 2015, 2016.08.03-08.16-ны өдрүүдэд
гүйцэтгэлээ.
• Нийт 7 талбайн 90 цэг тус бүрд 4 м2 талбайд
бичиглэл хийлээ.
• Хөрсний өнгөн хэсгийн дээж-82 (Урд тамирын)
• Plot бүрийн нэг талбайн хөрсний үе бүрээс
дээж авлаа.
• 80 гаруй ургамлын гербар хийж, тодорхойлов.

11. Бүрхэц
• 1%-иас бага бол +
• 1-5% бол 1
• 6-15% бол 2
• 16-25% бол 3
• 26-50% бол 4
• 50% -иас их бол 5
Тохиолдоц
• 100% 5
• 99-80% 4
• 79-50% 3
• 49-20% 2
• <20% 1
• Бичиглэлээ МЗХБИБЭ-ийн загварт оруулав.
• Экологийн бүлгийг оруулав. Программ хангамж SPSS (scutter plot, chi square)
Тохиолдоц болон бүрхцийг экологийн
бүлгээр ялган скаттер плот график байгуулж,
нийлэмжийн хи квадрат бодов.
H0. Бүрхэц болон тохиолдоц ялгаатай.
Арга зүй- Статистик боловсруулалт

12. Арга зүй- Статистик боловсруулалт
1. NDVI-ийн утга бүр дээрх талбайн хэмжээ
хэрхэн өөрчлөгдөж байгааг гаргах- Envi,
Microsoft Excel
2. NDVI-д нөлөөлөх хүчин зүйлсийг олох
ЦУОШГ-аас авсан уур амьсгалын мэдээ:
• Урсац
• Хур тунадас
• Температур
Үндэсний статистикийн хорооны цахим
хуудаснаас:
• Малын тоо
NDVIУрсац
Хур
тунадас
Малын
тоо
температур
урсац, хур
тунадас
хур
тунадас,
температур
Программ хангамж: SPSS, Excel (correlation, regress, multiple regression)

13. Манибазар, 1980 Бидний судалгаа, 2016
Үр дүн
Бүрхэц
(2=12.6
p=0.183)
df=9, 2U=16.92
2 <2U
H0: дэмжигдлээ
Тохиолдоц (2=26.2
p=0.067)
df=9, 2U=25
2>2U
H0: няцаагдлаа
Гэхдээ p=0.067
учраасачхолбогдолгүй

14. Манибазар, 1980 Бидний судалгаа, 2016
Үр дүн
Тохиолдоц
(2=26.5
p=0.009)
df=12, 2U=21.03
2 >2U
H0: няцаагдлаа
Бүрхэц
(2 =6.6
p=0.357)
df=6, 2U=12.59
2 <2U
H0: дэмжигдлээ

15. Манибазар, 1980 Бидний судалгаа, 2016
Үр дүн
Тохиолдоц(2=21.4
p=0.006)
df=8, 2U=15.51
2 >2U
H0: няцаагдлаа
Бүрхэц
(2=1.6, p=0.452)
df=2, 2U=5.99
2 <2U
H0: дэмжигдлээ

17. Үр дүн

18. Үр дүн

19. Үр дүн

20. Үр дүн

21. Үр дүн

22. 0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8
2015 259.3 1554.2 4899.8 22410.9 9287.1 2813.5 261 0 0
2009 146.2 146.4 670 10369.6 17064 7169.5 3341.3 2381.6 197.1
2003 192.2 627.1 1142.9 5230.8 13070 10357.9 6322.9 3814.9 727.1
1997 206.4 233.6 445.7 4671.9 11091.7 10355.6 7729.5 6160.8 590.7
1991 233.9 63.9 441.9 1129.9 5344.2 13446.9 11712.1 7722.3 1390.7
0
5000
10000
15000
20000
25000
Талбай,га
NDVI-ийн өөрчлөлт
Үр дүн

23. Үр дүн

24. Үр дүн
NDVI-ийн утга малын тооноос хүчтэй
хамаарна (R=-0.759 р=0.000).
0
50
100
150
200
250
300
350
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2015
Малын тоо (мян)
Цэцэрлэг Батцэнгэл Өгийнуур Цэнхэр ХархоринCorrelations
NDVI малын тоо
NDVI Pearson Correlation 1 -.759**
Sig. (2-tailed) .000
N 35 35
Малын
тоо
Pearson Correlation -.759** 1
Sig. (2-tailed) .000
N 35 35
**. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).

25. y = 0.0026x + 0.3469
R² = 0.5701
0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
0 10 20 30 40 50 60 70 80
дундажNDVI
урсац (м3)
NDVI ба урсацын хамаарал (1991-2009 он)
NDVI-ийн утга голын усны урсацаас хүчтэй
хамаарна (р=0.000).
Гэхдээ 2015 оны урсацын мэдээг оролцуулахад энэ
хамаарал үгүй болж байна (р=0.363).
y = -0.0004x + 0.4523
R² = 0.0251
0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
0 20 40 60 80 100 120 140 160 180
дундажNDVI
урсац (м3)
NDVI ба урсацын хамаарал (1991-2015 он)
Үр дүн

26. Үр дүн
y = 0.1914x + 5.9655
R² = 0.2638
0
10
20
30
40
50
60
70
80
0 50 100 150 200 250 300
Урсац(м3/c)
хур тунадас (мм)
Урсац ба хур тунадасны хамаарал (1991-2009 он)
y = -0.059x + 69.706
R² = 0.0058
0
20
40
60
80
100
120
140
160
180
0 50 100 150 200 250 300
урсац(м3/c)
хур тунадас (мм)
Урсац ба хур тунадасны хамаарал (1991-2015 он)
Голын усны урсац хур тунадаснаас хамаарна
(р=0.035).
Гэхдээ 2015 оны мэдээг оролцуулахад энэ хамаарал
үгүй болж байна (р=0.713).

27. Үр дүн
ANOVAa
Model
Sum of
Squares df
Mean
Square F Sig.
1 Regression .030 2 .015 23.614 .000b
Residual .010 16 .001
Total .040 18
a. Dependent Variable: NDVI
b. Predictors: (Constant), 5-8 сарын нийлбэр урсац, 4-7 сарын нийлбэр
хур тунадас
ANOVAa
Model
Sum of
Squares df
Mean
Square F Sig.
1 Regression .043 2 .021 3.384 .059b
Residual .101 16 .006
Total .144 18
a. Dependent Variable: NDVI
b. Predictors: (Constant), 4-7 сарын дундаж температур, 4-7 сарын
нийлбэр хур тунадас
 Хур тунадас, урсац хоёр NDVI-д нөлөөлтэй эсэхийг
олон хүчин зүйлийн регрессийн шинжилгээгээр
шалгахад хамаарал хүчтэй илэрсэн (р=0.000).
 Харин 2015 оны мэдээг оруулж бодоход хамаарал
илэрсэнгүй (р=0.271)
Температур, хур тунадас NDVI-д нөлөөж байгаа
эсэхийг шалгахад ач холбогдол бүхий хамаарал
илэрсэнгүй (р=0.059)

28. Хэлэлцүүлэг
1970-1971 онтой харьцуулахад:
• Зүйлийн баялаг 3.8 дахин буурсан.
Орхон голын Шаамар орчим 1976 онтой харьцуулахад татмын нугын зүйлийн бүрдэл 3.9 дахин
буурсан байна (Цэрэндаш, 2017).
• Мезофит гигрофит зүйлүүдийн тохиолдоц, бүрхэц буурч, ксеромезофит болон мезоксерофит
зүйлүүд зонхилж байна.
Сөд өвс-хиаг-согооворт нугаас зонхилогч Bromus inermis, дэд зонхилогч Sanguisorbia officinalis
түрэгдэн, Elymus chinensis дагнан зонхилсон бүлгэмдэлд шилжиж, согооворт нуга хуурайшсан байна
(Цэрэндаш, 2017).
• 3 болон 6-р талбайн тохиолдоц 1970-аад оноос ялгаа багатай гарсан нь өвлийн бэлчээр байсантай
холбоотой.
• Гэхдээ бүрхцийн хувьд ялгаа байгаа нь уур амьсгалын өөрчлөлттэй холбоотой.
15 жилийн турш хашсан болон хадсан талбайн Сөд өвс-хиаг-согооворт бүлгэмдэл Алаг өвс-хиагт
бүлгэмдлээр солигдож, Elymus chinensis-ийн оролцоо адилхан нэмэгдсэн байгаа (Цэрэндаш, 2017).
• 1, 7-р тайлбайн тохиолдоц, бүрхэц аль аль нь ялгаатай байгаа нь бүх улирлын турш ашигладаг, суурин
газар ойрхон байгаатай холбоотой.

29. 1991 оноос хойш NDVI тасралтгүй багассаар 2015 он гэхэд 1.9 дахин буурсан.
Согооворт нугын ургацын 1976-2012 оны хоорондох хөдлөлзүйг харахад ургац 4-5 дахин буурсан
байна (Цэрэндаш, 2017).
Үүнээс үзэхэд татмын нугад хээржих процесс явагдаж байна. Үүний шалтгаан нь:
• Уур амьсгалын өөрчлөлт
⁃ Температур (Цэцэрлэг хот сүүлийн 35 жилд 2.9°C-аар дулаарсан)
⁃ Урсац (Урд Тамирын голын урсац 1978-1995 онд 128.5 м3/с, 1996-2015 онд 62.1 м3/с болж 2 дахин
буурсан)
2015 онд Орхон голын урсац 320 м3/с болсон. Энэ нь өмнөх онуудаас 2–3 дахин их. Урсац хур
тунадаснаас хамаарахгүйгээр маш ихээр нэмэгдсэн нь эрчимшил ихтэй бороо аадар борооны
давтамж ихсэж, хур борооны ус газрын хэвлийд шингэхгүй урсаж байгааг илтгэж байна.
• Малын тоо толгойн өсөлт
⁃ 1970 онтой харьцуулахад манай улсын малын тоо 2.9 дахин нэмэгдсэн бол Архангай,
Өвөрхангай аймагт 3.4-3.7 дахин өссөн байна.
Хэлэлцүүлэг

30. Дүгнэлт
1. 1970-аад оны эхэн үетэй харьцуулахад Орхон, Урд Тамирын татамд мезоксерофит,
ксеромезофит зүйлүүд зонхилж байна.
2. 1991-2015 онд авсан сансрын зургаас харахад Орхон, Урд Тамирын татмын нугад
ургамлын нормчлогдсон индекс тасралтгүй буурсан байна.
3. Орхон Сэлэнгийн сав газрын томоохон голуудын татмын нугад уур амьсгалын
өөрчлөлт, бэлчээрлэлтийн нөлөөгөөр хээржих процесс эрчимтэй явагдаж байна.

31. Талархал
Энэхүү судалгааг хийх боломж олгож, судалгааны аргад зааж сургаж, зөв чиглүүлэн
удирдаж өдий зэрэгт хүргэсэн Н. Сонинхишиг багшдаа талархснаа илэрхийлье. Мөн
аргазүйн зөвлөгөө өгч, тусалж дэмжсэн багш нар болох Р. Цолмон, Б. Сувданцэцэг, Ч.
Дуламсүрэн, судалгааны ажилд тусалсан Н. Энхриймаа, зайнаас тандан судлахын
программуудыг заасан Б. Цэцэгмаа нартаа баярлалаа.

32. Анхаарал хандуулсанд
баярлалаа