ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930) Γ. Η ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ

1. Γ. Η ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ
3. Η ΑΣΤΙΚΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ
Μπακάλης Κώστας : history-logotexnia.blogspot.com

2.  Το κείμενο του σχολικού βιβλίου με πλαγιότιτλους
Πηγή: http://www.venetokleio.gr/Παναγιώτης Αθανασόπουλος
Την αστική αποκατάσταση ανέλαβε περισσότερο το κράτος και λιγότερο η
ΕΑΠ, η οποία πρόσφερε οικονομική βοήθεια σε περιορισμένο αριθμό
επιχειρήσεων, οικοτεχνικών και βιοτεχνικών δραστηριοτήτων (όπως η
ταπητουργία). Σε αντίθεση με την αγροτική αποκατάσταση, η αστική
περιλάμβανε μόνο στέγαση και όχι πρόνοια για εύρεση εργασίας. Η αστική
στέγαση συνάντησε περισσότερα εμπόδια από την αγροτική. Ο αριθμός
των προσφύγων ήταν μεγάλος, τα ανταλλάξιμα (μουσουλμανικά) σπίτια
στις πόλεις ήταν λίγα και τα οικιστικά προγράμματα του κράτους
καθυστερούσαν, λόγω των πολιτικών ανωμαλιών και της κακής
οικονομικής κατάστασης κατά τις δεκαετίες του 1920 και του 1930.
Πρόβλημα επίσης αποτελούσε η περιπλάνηση των αστών προσφύγων από
πόλη σε πόλη για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα. Οι περισσότεροι
πρόσφυγες στις πόλεις τα πρώτα χρόνια εργάζονταν περιστασιακά, είτε
κάνοντας «μεροκάματα» στις οικοδομές, σε εργοστάσια και βιοτεχνίες,
είτε ως πλανόδιοι μικροπωλητές και μικροκαταστηματάρχες. Άλλοι
δούλεψαν ως ναυτεργάτες και εργάτες σε δημόσια έργα στις πόλεις ή στην
ύπαιθρο (αρδευτικά και αποστραγγιστικά έργα, διάνοιξη δρόμων,
κατασκευή ή επέκταση λιμανιών κ.ά.).
Διαφορές με την
αγροτική
αποκατάσταση
Οι δυσχέρειες
της αστικής
αποκατάστασης
(Η περιπλάνηση
και οι
περιστασιακές
εργασίες των
αστών
προσφύγων)

3.  Το κείμενο του σχολικού βιβλίου με πλαγιότιτλους
Πηγή: http://www.venetokleio.gr/Παναγιώτης Αθανασόπουλος
Η αστική στέγαση ξεκίνησε από την Αθήνα με τη δημιουργία τεσσάρων
συνοικισμών: της Καισαριανής, του Βύρωνα, της Νέας Ιωνίας στην Αθήνα
και της Κοκκινιάς στον Πειραιά. Για τη στέγαση των αστών προσφύγων
υιοθετήθηκε η δημιουργία συνοικισμών με επέκταση των πόλεων στις
οποίες αυτοί ήταν προσωρινά εγκατεστημένοι. Προκρίθηκε -εκτός από
σπάνιες εξαιρέσεις το σύστημα της ανέγερσης μικρών κατοικιών,
μονοκατοικιών/ διπλοκατοικιών/ τετρακατοικιών, μονοώροφων ή
διώροφων, με ένα ή δύο δωμάτια, κουζίνα και τους αναγκαίους
βοηθητικούς χώρους. Το κράτος ή η ΕΑΠ ανέθεταν την ανέγερση των
συνοικισμών σε εργολάβους ή φρόντιζαν να εφοδιάζουν τους πρόσφυγες
με τα απαραίτητα μέσα για να κατασκευάσουν οι ίδιοι τα σπίτια τους. Η
οικοδόμηση των συνοικισμών, ελλείψει χρόνου και χρημάτων, συχνά δεν
συνδυαζόταν με έργα υποδομής (ύδρευση, αποχετευτικό σύστημα, οδικό
δίκτυο, χώροι πράσινου κ.ά.). Παρά την ομοιομορφία που επικρατούσε,
υπήρχε ελαφρά διαφοροποίηση των κατοικιών του ενός συνοικισμού από
τις κατοικίες του άλλου, ως προς το εμβαδόν, την ποιότητα κατασκευής και
τη λειτουργικότητα. Ιδρύθηκαν ακόμη προσφυγικοί οικοδομικοί
συνεταιρισμοί και χορηγήθηκαν άτοκα δάνεια σε προσφυγικές οικογένειες
για τη στέγαση τους.
Οι αστικοί
συνοικισμοί
Η έλλειψη
έργων υποδομής
Άλλοι τρόποι
στέγασης

4.  Το κείμενο του σχολικού βιβλίου με πλαγιότιτλους
Πηγή: http://www.venetokleio.gr/Παναγιώτης Αθανασόπουλος
Υπήρχαν βέβαια και οι εύποροι πρόσφυγες, που είχαν την οικονομική
δυνατότητα να φροντίσουν μόνοι τους για τη στέγαση τους. Αυτοί στην
αρχή ήταν σε θέση να νοικιάσουν ή να αγοράσουν κατοικίες μέσα στις
πόλεις και έτσι να αναμειχθούν με τους γηγενείς. Αργότερα ανέλαβαν οι
ίδιοι πρωτοβουλίες για την ίδρυση οικισμών. Η διαδικασία ήταν η
ακόλουθη: ίδρυαν έναν οικοδομικό συνεταιρισμό, αγόραζαν μία έκταση σε
προνομιούχο περιοχή και οικοδομούσαν αστικές κατοικίες καλής
ποιότητας. Τέτοιοι οικισμοί ήταν η Νέα Σμύρνη στην Αθήνα και η
Καλλίπολη στον Πειραιά. Στο αντίθετο άκρο βρίσκονταν οι άποροι
πρόσφυγες που δεν είχαν κατορθώσει να αποκατασταθούν ακόμη.
Εγκαταστάθηκαν σε καλύβες, χαμόσπιτα και άλλες πρόχειρες κατασκευές
στις παρυφές παλαιών οικισμών, ή δημιούργησαν παραγκουπόλεις γύρω
από τους προσφυγικούς συνοικισμούς. Έτσι, σε άθλιες συνθήκες,
επρόκειτο να ζήσουν για πολλά χρόνια.
Η στέγαση των
εύπορων
προσφύγων
Οι παραγκουπόλεις
των απόρων
προσφύγων

5. Η ΑΣΤΙΚΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

6. Διαφορές με την αγροτική αποκατάσταση - Προβλήματα
Την αστική αποκατάσταση ανέλαβε
 περισσότερο το κράτος
 και λιγότερο η ΕΑΠ, η οποία πρόσφερε οικονομική βοήθεια σε περιορισμένο αριθμό
επιχειρήσεων, οικοτεχνικών και βιοτεχνικών δραστηριοτήτων (όπως η ταπητουργία).
 Σε αντίθεση με την αγροτική αποκατάσταση, η αστική
 περιλάμβανε μόνο στέγαση και όχι πρόνοια για εύρεση εργασίας.
 Η αστική στέγαση συνάντησε περισσότερα εμπόδια από την αγροτική.
Τα προβλήματα
i. Ο αριθμός των προσφύγων ήταν μεγάλος,
ii. τα ανταλλάξιμα (μουσουλμανικά) σπίτια στις πόλεις ήταν λίγα
iii. και τα οικιστικά προγράμματα του κράτους καθυστερούσαν, λόγω:
 των πολιτικών ανωμαλιών
 και της κακής οικονομικής κατάστασης κατά τις δεκαετίες του 1920 και του 1930.
iv. Πρόβλημα επίσης αποτελούσε η περιπλάνηση των αστών προσφύγων από πόλη σε
πόλη για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα.
v. Οι περισσότεροι πρόσφυγες στις πόλεις τα πρώτα χρόνια εργάζονταν περιστασιακά,
 είτε κάνοντας «μεροκάματα» στις οικοδομές, σε εργοστάσια και βιοτεχνίες,
 είτε ως πλανόδιοι μικροπωλητές και μικροκαταστηματάρχες.
 Άλλοι δούλεψαν ως ναυτεργάτες
 και εργάτες σε δημόσια έργα στις πόλεις ή στην ύπαιθρο (αρδευτικά και
αποστραγγιστικά έργα, διάνοιξη δρόμων, κατασκευή ή επέκταση λιμανιών κ.ά.).

7.  Στην εικόνα εργοστάσιο που έφτιαχνε χαλιά
και κεντήματα στο Βύρωνα (Αθήνα), που
χτίστηκε από την Επιτροπή Αποκατάστασης
Προσφύγων. Πολλές γυναίκες πρόσφυγες
ήξεραν αυτές τις τέχνες και η δουλειά στο
εργοστάσιο θα τις βοηθούσε να ζήσουν.
 Στην εικόνα τα εγκαίνια του
προσφυγικού συνοικισμού στο
Βύρωνα

8. Η Αστική στέγαση:
 ξεκίνησε από την Αθήνα με τη δημιουργία τεσσάρων συνοικισμών:
 της Καισαριανής, του Βύρωνα, της Νέας Ιωνίας στην Αθήνα
 και της Κοκκινιάς στον Πειραιά.
 Για τη στέγαση των αστών προσφύγων υιοθετήθηκε η δημιουργία συνοικισμών με
επέκταση των πόλεων στις οποίες αυτοί ήταν προσωρινά εγκατεστημένοι.
 Προκρίθηκε -εκτός από σπάνιες εξαιρέσεις το σύστημα της ανέγερσης μικρών κατοικιών,
 μονοκατοικιών/ διπλοκατοικιών/ τετρακατοικιών,
 μονοώροφων ή διώροφων,
 με ένα ή δύο δωμάτια, κουζίνα και τους αναγκαίους βοηθητικούς χώρους.
 Το κράτος ή η ΕΑΠ
 ανέθεταν την ανέγερση των συνοικισμών σε εργολάβους
 ή φρόντιζαν να εφοδιάζουν τους πρόσφυγες με τα απαραίτητα μέσα για να
κατασκευάσουν οι ίδιοι τα σπίτια τους.
 Η οικοδόμηση των συνοικισμών,
 ελλείψει χρόνου και χρημάτων,
 συχνά δεν συνδυαζόταν με έργα υποδομής (ύδρευση, αποχετευτικό σύστημα, οδικό
δίκτυο, χώροι πράσινου κ.ά.).
 Παρά την ομοιομορφία που επικρατούσε, υπήρχε ελαφρά διαφοροποίηση των
κατοικιών του ενός συνοικισμού από τις κατοικίες του άλλου,
 ως προς το εμβαδόν,  την ποιότητα κατασκευής και  τη λειτουργικότητα.
 Ιδρύθηκαν ακόμη προσφυγικοί οικοδομικοί συνεταιρισμοί
 και χορηγήθηκαν άτοκα δάνεια σε προσφυγικές οικογένειες για τη στέγαση τους.

9. Όσοι μείναμε ζωντανοί στη Θεσσαλονίκη, μας φέρανε εδώ στην Τούμπα. Βάλαμε στην ξυλένια
εκκλησιά το εικόνισμα του Ταξιάρχη μας. Μπήκαμε κι εμείς στα θαλάματα [=στρατιωτικοί
θάλαμοι]. Έπειτα μας χτίσαν σπίτια. Όταν πια μπήκαμε σε σπίτι, πολύ χαρήκαμε. – Δόξα σοι ο Θεός,
λέγαμε, σπίτι είναι! Σπίτι! Τη νύχτα θα κλειδώνουμε την Πόρτα! Και στήσαμε πια τα εικονοστάσια
μας στα ντουβάρια, σ’ αληθινά ντουβάρια. Δεν το πιστεύαμε στην αρχή. Τη νύχτα ξυπνούσαμε: −
Αλήθεια, σε σπίτι είμαστε; Λέγαμε. Μέσα στη νύχτα σηκωνόμαστε. Πηγαίναμε στο εικονοστάσι και
προσκυνούσαμε. «Δόξα σοι, ο Θεός!» λέγαμε και ξαναλέγαμε στην αρχή. Έπειτα κι αυτό το
συνηθίσαμε.
(Μαρτυρία Καλλισθένης Καλλίδου από το χωριό Φερτέκι της Καππαδοκίας, κοντά στη
Νίγδη). ΗΈξοδος (έκδοση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών), τόμ. Β’, σ. 261.
 Ξύλινες παράγκες στον
προσφυγικό συνοικισμό
Καλαμαριάς Θεσσαλονίκης.
Δεκαετία 1950. (Oι
φωτογραφίες είναι από το
βιβλίο «Προσφυγική
Eλλάδα», εκδ. Kέντρο
Mικρασιατικών Σπουδών
και Ίδρυμα A. Γ. Λεβέντη,
Aθήνα 1992).

10. 1010
Άποψη του προσφυγικού οικισμού στην περιοχή Ποδαράδες της Νέας Ιωνίας
ΑΡΧΕΙΟ ΕΡΤ

11.  Σχέδιο για την
επέκταση της Κομοτηνής
με προσφυγικές γειτονιές
(1932).
 Άποψη του προσφυγικού συνοικισμού της
Νέας Ιωνίας  Πολλοί πρόσφυγες οικοδόμησαν οι
ίδιοι τις κατοικίες τους, λαμβάνοντας
από το κράτος τα απαραίτητα υλικά

12. Την άλλη μέρα του Φωτός, Ιανουάριο του 1923, πρωτοβγήκαμε στην Ελλάδα. Μόλις βγήκαμε,
περιμένανε κυρίες και μας μοιράσανε ψωμιά και τυριά. Την ίδια μέρα μας βάλανε στο τραίνο και
μας πήγανε στηνΤρίπολη.Τις δύοπρώτες βραδιές μείναμε μέσα στηνΤρίπολη. ...
Κι εγώ έρημη ήμουνα και είχα και τρία παιδιά μαζί μου. ...
Ο γιος μου ήρθε στην Τρίπολη για να μας πάρει να μείνουμε όλοι στην Αθήνα. ... Άμα βγήκαμε
στον Πειραιά, δεν είχαμε πού να μείνουμε. Δύο νύχτες κοιμηθήκαμε στο σταθμό, στο ύπαιθρο.
Τρέξαμε, πήγαμε στα Υπουργεία και τότε μας πήρανε και μας βάλανε στο εργοστάσιο του
Στρίγγου, σε κάτι αποθήκες μέσα, στον Πειραιά. Εκεί ήτανε και άλλοι πρόσφυγες, από της
Σμύρνης τα μέρη όλοι.
Έξι μήνες μείναμε μέσα εκεί. Κακήν κακώς, μην τα ρωτάς, πώς ζούσαμε. Έφτασε ο δεύτερος
χρόνος της προσφυγιάς. Ήμαστε στα 1924 κι ακούσαμε πως γίνονται συνοικισμοί, για να
κάτσουμε εμείς οι πρόσφυγες, στον Ποδονίφτη [=Ν. Ιωνία], στους Ποδαράδες [=Περισσός], στην
Κοκκινιά.
Τότε ξέρεις πώς πιάνανε τα σπίτια στους συνοικισμούς; Πήγαινες εκεί, κρεμούσες ένα τσουβαλάκι
ή ό,τι είχες σ’ ένα δωμάτιο και το σπίτι ήτανε δικό σου. Ατελείωτα ήτανε ακόμη. κεραμίδια δεν
είχανε, πόρτες δεν είχανε, παράθυρα δεν είχανε. Και μερικά που είχανε πόρτες και παράθυρα
πηγαίνανε άλλοι τη νύχτα και τις βγάζανε και ανάβανε φωτιές να ζεσταθούνε, να μαγειρέψουνε.
Δύο χρόνια ύστερα που φτάσαμε εμείς στην Ελλάδα ήρθε και μας βρήκε στην Κοκκινιά και ο
άντρας μου. Αυτός ήρθε από τους τελευταίους αιχμαλώτους, γιατί, επειδή ήτανε τεχνίτης, τον
κρατούσανε και τους δούλευε.
Δουλέψαμε, κουραστήκαμε και κάναμε και σπίτι κι αναστήσαμε τα παιδιά μας και δουλέψανε κι
εκείνα. κι εδώ θα τελειώσουμε τη ζωή μας.Τα βάσανά μας ποτέ δεν θα φύγουνε από μέσα μας.
(Μαρτυρία Μαριάνθης Καραμουσά από το χωριό Μπαγάρασι κοντά στα Σώκια)
Η Έξοδος (έκδοση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών), τόμ. Α’, σ. 193-195.

13. Απ' τακόκκαλαβγαλμένη...
1941-1944
ΚΑΤΟΧΗ
Στις προσφυγικές γειτονιές
της Αθήνας γιγαντώθηκε η
λυσσαλέα στονκατακτητή
ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ
 HYMNTO LIBERTY
Σκίτσο του Φωκιωνα Δημητριάδη
http://sendec.blogspot.gr/2009/10/blog-
post_28.html

14. Η στέγαση ευπόρων προσφύγων – Οι παραγκουπόλεις των απόρων
Υπήρχαν βέβαια και οι εύποροι πρόσφυγες,
είχαν την οικονομική δυνατότητα να φροντίσουν μόνοι τους για τη στέγαση τους.
Αυτοί στην αρχή ήταν σε θέση να νοικιάσουν ή να αγοράσουν κατοικίες μέσα στις πόλεις
και έτσι να αναμειχθούν με τους γηγενείς.
Αργότερα ανέλαβαν οι ίδιοι πρωτοβουλίες για την ίδρυση οικισμών.
Η διαδικασία ήταν η ακόλουθη:
 ίδρυαν έναν οικοδομικό συνεταιρισμό,
 αγόραζαν μία έκταση σε προνομιούχο περιοχή
 και οικοδομούσαν αστικές κατοικίες καλής ποιότητας.
Τέτοιοι οικισμοί ήταν η Νέα Σμύρνη στην Αθήνα και η Καλλίπολη στον Πειραιά.
Στο αντίθετο άκρο βρίσκονταν οι άποροι πρόσφυγες
δεν είχαν κατορθώσει να αποκατασταθούν ακόμη.
Εγκαταστάθηκαν
σε καλύβες,
χαμόσπιτα
και άλλες πρόχειρες κατασκευές στις παρυφές παλαιών οικισμών,
ή δημιούργησαν παραγκουπόλειςγύρω από τους προσφυγικούς συνοικισμούς.
Έτσι, σε άθλιες συνθήκες, επρόκειτο να ζήσουν για πολλά χρόνια.

15.  Χιλιάδες άποροι πρόσφυγες
εγκαταστάθηκαν σε παραγκουπόλεις
 Μπορείτε να
περιγράψετε ποιες
συνθήκες επικρατούν
στους προσφυγικούς
καταυλισμούς;

16.  Αφού μελετήσετε τον πίνακα να βρείτε τις πέντε πόλεις με το μεγαλύτερο ποσοστό
γηγενών, με το μεγαλύτερο ποσοστό προσφύγων και με το μεγαλύτερο πληθυσμό
εσωτερικών μεταναστών στον πληθυσμό τους. Πηγή: www.museduc.gr

17. ΘΕΜΑΤΑ
ΑΠΟ ΤΟ Κ.Ε.Ε.
ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΟΡΟΙ
Καισαριανή, Βύρωνας, Νέα Ιωνία, Koκκινιά
Νέα Σμύρνη, Καλλίπολη

18. ΘΕΜΑ 1
Αφού μελετήσετε τις πηγές και λάβετε υπόψη το κείμενο του σχολικού σας βιβλίου να
αναφερθείτε στον τρόπο με τον οποίο αντιμετώπισαν το πρόβλημα της στέγης οι πρόσφυγες
στις πόλεις και στην ύπαιθρο.
ΠΗΓΗ 1
Η ΕΑΠ και τα λίγα σπίτια που έκτισε στη Λέσβο
Η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων δεν έκτισε στη Λέσβο κανένα προσφυγικό χωριό για
τους αγρότες, αφού οι αγρότες πρόσφυγες πήγαν κι εγκαταστάθηκαν στα σπίτια ή στα εξοχικά των
Τούρκων ή έκτισαν μικρά οικήματα από πηλό στα χωράφια που, χωρίς τίτλους κυριότητας, τους
είχαν δοθεί την άνοιξη του 1923 για να καλλιεργήσουν. Μερικά μόνο σπίτια έκτισε η ΕΑΠ στο χωριό
Παναγιούδα και στο χωριό Σκάλα. Για την ικανοποίηση των οικονομικών αιτημάτων τους οι
Αϊβαλιώτες πρόσφυγες δεν απευθύνονταν μόνο στις τράπεζες, αλλά και στα πολιτικά γραφεία των
προσφύγων βουλευτών, τους οποίους αποκαλούσαν χαρακτηριστικά «ημετέρους ηγέτας», και
απαιτούσαν τη μεσολάβησή τους για την ικανοποίηση των αιτημάτων τους. Ο βουλευτής της
περιφέρειάς τους είχε αντικαταστήσει στη συνείδησή τους το Μικτό Εκκλησιαστικό Συμβούλιο ή τη
Δημογεροντία του τόπου τους. Οι αγρότες Αϊβαλιώτες είχαν συνειδητοποιήσει ότι με την ψήφο
τους είχαν πολιτικά δικαιώματα, ήταν «Έλληνες πολίτες» και ότι η λέξη «πρόσφυγας» αφορούσε
μόνον την καταγωγή τους και την πρόσκαιρη οικονομική τους κατάσταση, αλλά όχι και τη θέση
τους μέσα στο ελληνικό κράτος. Ήταν αυτό ένα ουσιαστικό βήμα για την ένταξή τους στην ελληνική
κοινωνία.
Άννα Παναγιωταρέα, ό.π., σσ. 160-161

19. ΠΗΓΗ 2
Έως το 1925, οι αστοί και οι εργάτες Αϊβαλιώτες, που έμεναν μέσα στη Μυτιλήνη ή στις
συνοικίες που δημιουργήθηκαν στην περιφέρεια, απέκτησαν σχετική οικονομική
αυτάρκεια και αντιμετώπισαν με δικά τους μέσα τις οικονομικές ανάγκες τους. Όμως
για να επιλύσουν το πρόβλημα της στέγης χρειάστηκε να περάσει τουλάχιστον μια
δεκαετία. Η απόκτηση ιδιόκτητης στέγης έγινε με δική τους πρωτοβουλία, με την
αγορά οικοπέδων, όπου ανοικοδόμησαν όπως όπως μικρά σπίτια ή και με την πρόχειρη
επισκευή εγκαταλειμμένων σπιτιών που αγόρασαν από τους ντόπιους ή τους
παραχωρήθηκαν από την Εθνική Τράπεζα, έναντι της αποζημίωσης που εδικαιούντο
από τα ανταλλάξιμα. Η συνεισφορά του ελληνικού κράτους στην επίλυση του
στεγαστικού προβλήματος ήταν η παροχή προσφυγικού δανείου, με μικρό επιτόκιο
προς τους δικαιούχους, που όμως η εξασφάλισή του απαιτούσε απωθητικές και
χρονοβόρες γραφειοκρατικές διαδικασίες.
Άννα Παναγιωταρέα, ό.π., σ. 165
ΠΗΓΗ 3
«Οι άνθρωποι της δικής μας τάξεως όλοι λίγο πολύ κάτι είχαν στην άκρη έξω από τις
Κυδωνίες, προβλέποντας την κατάσταση. Καταθέσεις, επενδύσεις ή είχαν αγοράσει
ακίνητα. Υπήρχε και το συγγενολόι στην Ελλάδα. Έτσι κανείς μας δεν βρέθηκε στους
δρόμους. Η εργασιακή μας αποκατάσταση μας απασχολούσε πρωτίστως και όχι η
στέγη» (μαρτυρία Τ. Μουμτζή).
Άννα Παναγιωταρέα, ό.π., σ. 173

20. ΠΗΓΗ 4
«Νοικιάσαμε αμέσως σπίτι στην Αχαρνών και δεν είχαμε ανάγκη από καμιά βοήθεια. Το
1940 κτίσαμε το δικό μας σπίτι στη Νέα Σμύρνη. Ο κήπος του μας έθρεψε στην κατοχή.
Ο πατέρας μου γρήγορα έγινε κι εδώ πασίγνωστος γιατρός. Ξέρετε οι δικοί μας γιατροί
εξακολουθούσαν όλη την ζωή τους να ενημερώνονται για την πρόοδο της επιστήμης
τους. Να μείνουμε λοιπόν σε προσφυγικό συνοικισμό ούτε που το σκεφτήκαμε. Κανείς
Κυδωνιάτης δεν το καταδέχτηκε. Το κράτος έδινε σπίτι σ’ εκείνους που δήλωναν ότι
είχαν ανάγκη και οι Κυδωνιάτες δεν είχαν. Κι όσοι είχαν, ήταν περήφανοι και δεν το
έλεγαν. Να σε θεωρούν πρόσφυγα στην πατρίδα σου ήταν πολύ βαρύ. Άλλωστε, η
Ελβετική Ασφάλεια του πατέρα μου έστειλε αμέσως τα χρήματα» (μαρτυρία Α.
Κερεστετζή).
Άννα Παναγιωταρέα, ό.π., σ. 173
ΠΗΓΗ 5
Οι αστοί Κυδωνιάτες, που από το 1923 κι έπειτα μετανάστευσαν στην Αθήνα,
βρίσκονταν σε καλύτερη οικονομική κατάσταση από τους συμπατριώτες τους που
έμειναν πίσω στη Λέσβο. Κατόρθωσαν με διάφορους τρόπους να βγάλουν από το Αϊβαλί
ένα μέρος από τα χρήματά τους ή τα κοσμήματά τους που ρευστοποιώντας το
μπόρεσαν να αποκτήσουν στέγη και να καλύψουν τις βασικές ανάγκες τους. Έτσι το
πρόβλημά τους ήταν εντελώς διάφορο από εκείνο των προσφύγων που αποφάσισαν να
εγκατασταθούν στη Λέσβο. Πρώτο τους μέλημα ήταν η εύρεση εργασίας και όχι η
απόκτηση στέγης.
Άννα Παναγιωταρέα, ό.π., σ. 172

21. ΠΗΓΗ 6
«Η Μυτιλήνη ήταν νησί αποκομμένο. Δεν μπορούσαμε να ριζώσουμε εκεί. Μείναμε ως
το ’23 ίσως και κάτι μήνες από το ’24. Ζήτησα να εργαστώ ως χημικός κοντά σ’ έναν
συμπατριώτη μας για να μην κάνω άσχετη δουλειά από τις σπουδές μου. Εκείνος μου
συνέστησε να δουλέψω στο Πανεπιστήμιο. Έγινα έκτακτος καθηγητής και δούλεψα ως
το 1958. Μετά, λόγω της ειδίκευσής μου στην Πυρηνική Φυσική, δούλεψα ως καθηγητής
στο Πολυτεχνείο. Ο αδελφός μου Αριστόδημος είναι οικονομολόγος. Ο Ελευθέριος
οικονομολόγος στη Νυρεμβέργη. Ο Βασίλης γεωλόγος και ο Πλάτων πολιτικός
μηχανικός. Δεν μας ενδιέφερε σε καμιά περίπτωση να στεγαστούμε σε προσφυγικούς
συνοικισμούς. Οι Κυδωνιάτες ποτέ δεν είχαν τέτοια επιδίωξη, γιατί δεν ήθελαν να τους
λένε πρόσφυγες. Ήταν Έλληνες που έζησαν στην ελληνική Μικρασία, όπως ήταν
Έλληνες και όσοι έζησαν στην Αλεξάνδρεια, στην Κωνσταντινούπολη, δηλαδή, σε μια
ευρύτερη περιφέρεια του Ελληνισμού και ως Έλληνες επέστρεψαν στη Μητρόπολη,
στην Ελλάδα, και όχι ως πρόσφυγες. Είπε κανείς τους Έλληνες εξ Αιγύπτου, όταν τους
έδιωξε ο Νάσερ από την Αίγυπτο, τους Κύπριους μετά την Τουρκική κατοχή, όσους
κατέφυγαν στην Ελλάδα, ‘πρόσφυγες’; Πρόσφυγες θα ήταν αν πήγαιναν να ζητήσουν
άσυλο και προστασία σε άλλη χώρα, όπως έκαναν οι Αρμένιοι που ήρθαν το 1922
μερικές εκατοντάδες χιλιάδες στην Ελλάδα, ξένοι ανάμεσα σε ξένους, με άλλη γλώσσα,
ήθη και έθιμα. Μείναμε στην αρχή λοιπόν σε νοικιασμένο σπίτι, ώσπου κτίσαμε το δικό
μας» (Π. Κουγιουμτζέλης, συνέντευξη, Αθήνα, Οκτώβριος 1983).
Άννα Παναγιωταρέα, ό.π., σ. 173

22. Αφού μελετήσετε την πηγή να αναφερθείτε στη σχέση του προσφυγικού
ζητήματος με την άναρχη δόμηση των ελληνικών πόλεων
Πράγματι, η ένταση του στεγαστικού ζητήματος και η έκταση του εποικισμού έθεσαν σε άμεση
κίνηση κεντρικούς μηχανισμούς προγραμματισμού, σχεδιασμού και κατασκευής. Κι ωστόσο το
συνολικό πρόγραμμα σχεδιασμού των προσφυγικών οικισμών δεν σχετίστηκε άμεσα, ούτε καν
έμμεσα, με τον σχεδιασμό των πόλεων. Η αυτονομία των φορέων (Επιτροπή Αποκατάστασης
Προσφύγων, υπηρεσίες Πρόνοιας κλπ.) οδήγησε σε μια ανεξάρτητη δράση. Έτσι, ενώ εμφανίζεται
η πρώτη ουσιαστική εφαρμογή κοινωνικής κατοικίας και οργανωμένης δόμησης στον ελληνικό
χώρο και μάλιστα σε μεγάλη έκταση, χάνεται παράλληλα μια ευκαιρία για σχεδιασμό ευρύτερης
κλίμακας. Στους αγροτικούς και αστικούς προσφυγικούς οικισμούς η πολεοδομική οργάνωση είναι
απλούστατη. Κάθε οικισμός σύμφωνα με το νόμο «ρυμοτομείται προχείρως και χωρίζεται εις
οικόπεδα», με αποτέλεσμα να προκύπτουν παραλλαγές απλών ορθογωνικών σχεδίων
οικοπεδοποίησης από την επανάληψη του βασικού τύπου που συχνά είναι μοναδικός. Οι
προβλεπόμενοι κοινόχρηστοι και κοινωφελείς χώροι είναι ελάχιστοι, συνήθως μορφοποιούνται ως
κενά τετράγωνα και προβλέπουν μόνον εντελώς στοιχειώδεις λειτουργίες, δηλαδή σχολείο,
εκκλησία και πλατεία, παρόλο που καταλαμβάνουν αδόμητες εκτάσεις στις παρυφές των πόλεων.
Αυτό σημαίνει ότι ούτε για το μέλλον υπάρχουν δυνατότητες ανάπτυξης άλλων λειτουργιών. Όσο
για τους αστικούς προσφυγικούς οικισμούς, η απόστασή τους από την υπάρχουσα πόλη δημιουργεί
προβλήματα ασυνέχειας και αδυναμίας προσαρμογής προς τον υπάρχοντα αστικό ιστό. Ενώ η
πολιτεία είχε, θεωρητικά, έτοιμο ένα πλαίσιο παρέμβασης, το οποίο μάλιστα είχε δοκιμαστεί
πειραματικά αρκετές φορές και διορθωθεί σύμφωνα με τις ειδικότερες ανάγκες του ελληνικού
χώρου, ξαφνικά βρέθηκε υποχρεωμένη να οπισθοχωρήσει.
ΘΕΜΑ 2

23. Χαρακτηριστική είναι η τύχη του προγράμματος του Α. Παπαναστασίου για την ανοικοδόμηση της
Ανατολικής Μακεδονίας […] Με την άφιξη των προσφύγων το 1922, τα πολυάριθμα σχέδια που
είχαν εκπονηθεί και ενίοτε εγκριθεί, εγκαταλείφθηκαν. Οι οικισμοί αναπτύχθηκαν στην αρχική
τους θέση, σύμφωνα με την εκ των ενόντων εγκατάσταση παλιών και νέων κατοίκων, ή με
πρόχειρα και τυποποιημένα σχέδια διανομής οικοπέδων του Υπουργείου Γεωργίας. Οι εξελίξεις
μετά το 1923 χαρακτηρίζονται από τη γενικευμένη εφαρμογή σχεδίων, που συνεπάγεται
καθοριστικούς συμβιβασμούς και απλουστεύσεις σε σχέση με τις αρχικές «πειραματικές» και
υποδειγματικές επεμβάσεις.
Μεταξύ 1923 και 1927, σε μια σχεδόν δραματική προσπάθεια, το Υπουργείο Συγκοινωνίας
αγωνίστηκε να περισώσει τη γενικότερη πολιτική που μόλις είχε θεσμοποιήσει, βομβαρδίζοντας
κυριολεκτικά με έγγραφα όλους τους φορείς που υπεισέρχονταν στην εγκατάσταση των
προσφύγων (υπουργεία Δημοσίων Έργων, Υγιεινής και Πρόνοιας, τις νομαρχίες και τις αστυνομικές
αρχές), με σκοπό να επιτύχει τουλάχιστον τον συντονισμό των ενεργειών. Στις εγκυκλίους του
υπενθυμίζει ότι η ίδρυση προσφυγικού οικισμού δίπλα σε αστικό χώρο ισοδυναμεί ουσιαστικά με
επέκταση της πόλης και θα πρέπει να εναρμονίζεται προς το νέο ή το υπό εκπόνησιν σχέδιο, διότι
«άλλως θα προκύψουν σοβαρά προβλήματα». Αντίστοιχες παρεμβάσεις και υπομνήσεις γίνονται
όταν ελεύθεροι δημόσιοι χώροι, που είτε προτείνονται είτε υπάρχουν και διαφυλάττονται ως
δρόμοι, πλατείες κλπ. από τα νέα σχέδια, καταλαμβάνονται από τις τοπικές αρχές για την
εγκατάσταση προσφύγων. Δυστυχώς, όσο κι αν το αρμόδιο υπουργείο συνιστά να μην
επιτρέπονται σε τέτοιους χώρους παρά μόνον κατ’ εξαίρεσιν και «μόνον προχείρου μορφής
ξυλόπηκτα παραπήγματα», «ελαχίστων διαστάσεων», «επί θέσεων αποκέντρων», ώστε να μην
«παρεμβάλλωσι οιονδήποτε κώλυμα εις την κυκλοφορίαν ή προκαλώσι ζημίας εις λοιπούς
κατοίκους ή ιδιοκτήτας», οι εκκλήσεις αυτές θα παραμείνουν χωρίς αποδέκτη.

24. Η παράδοξη αυτή διελκυστίνδα συνεχίστηκε μέχρι το 1927, οπότε ο σχεδιασμός και η ανέγερση
προσφυγικών οικισμών αφαιρέθηκαν, όχι πλέον σιωπηρά ή έμμεσα, αλλά ρητά και
κατηγορηματικά από την αρμοδιότητα του Υπουργείου Συγκοινωνίας και τις ρυθμίσεις του ΝΔ
1923, με ειδικούς νόμους και διατάγματα. Έτσι με τα ΝΔ του 1927 και 1928 «περί οργανώσεως των
Υπηρεσιών του Υπουργείου Υγιεινής, Προνοίας και Αντιλήψεως», ορίστηκε αρμόδιο το υπουργείο
Υγιεινής για την ανέγερση οικημάτων και συνοικισμών, καθώς και σχολείων, εκκλησιών,
βιομηχανικών και λοιπών καταστημάτων για την αποκατάσταση και τη στέγαση των προσφύγων
«και άνευ της τηρήσεως της νομοθεσίας περί σχεδίων πόλεων και πάσης συναφούς προς ταύτην
διατάξεως» για το διάστημα της επόμενης τετραετίας. Στο τέλος της τετραετίας επεκτάθηκε για μια
ακόμη διετία η δυνατότητα υπέρβασης της νομοθεσίας περί σχεδίων πόλεων.
Τέλος, ενώ με το Ν. 6076/1934 υποτίθεται ότι περιορίζεται η παράκαμψη των πολεοδομικών νόμων
μόνον εντός των ορίων των υφισταμένων προσφυγικών συνοικισμών, διαιωνίζεται ουσιαστικά η
πλήρης αναρχία, με πολυάριθμες, «σοφά» διατυπωμένες παρεκκλίσεις.
 Οι προσφυγικές πολυκατοικίες στη
λεωφόρο Αλεξάνδρας στην Αθήνα.
Σχεδιάστηκαν από τον αρχιτέκτονα
Δημήτρη Κυριάκο και χτίστηκαν την
περίοδο 1933–1935.

25. ΘΕΜΑ 3
 Αφού μελετήσετε την πηγή και λάβετε υπόψη το κείμενο του σχολικού σας
βιβλίου να επισημάνετε την κύρια αποστολή της ΕΑΠ.
ΠΗΓΗ
Το έργο της αποκατάστασης των προσφύγων, που αρχικά είχε αναλάβει το Ταμείο Περιθάλψεως
Προσφύγων, συνέχισε η διεθνής Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων, η γνωστή ως ΕΑΠ, που,
σύμφωνα με το Πρωτόκολλο της Γενεύης, έργο της ήταν η ένταξη των προσφύγων στο κοινωνικό
σύνολο, αφού εξασφαλιζόταν, εκτός από τη στέγη, δυνατότητα επαγγελματικής αποκατάστασης. Η
ΕΑΠ εξαρχής βρήκε τη λύση της ταπητουργίας ως «πανάκεια» και σε κάθε προσφυγικό συνοικισμό
χρηματοδοτούσε την ανέγερση ενός ή περισσοτέρων μεγάλων οικοδομημάτων, ώστε η οικιακή
ενασχόληση των προσφύγων να μετατραπεί σε σύγχρονη βιομηχανική διαδικασία.
Αντίθετα από τους άλλους οικισμούς, στη Νέα Ιωνία υπήρξε πιο συγκεκριμένη η έκφραση της
βιομηχανικής πολιτικής της ΕΑΠ. Βέβαια, είναι γνωστό ότι η ΕΑΠ κατηγορήθηκε για την
αναποτελεσματικότητα που είχε στον τομέα αυτό και πολλοί ερευνητές θεώρησαν ότι αρνήθηκε να
ασχοληθεί με το θέμα.
Όλγα Βογιατζόγλου, «Η βιομηχανική εγκατάσταση των προσφύγων στη Νέα Ιωνία - Παράμετρος
της αστικής εγκατάστασης», στο συλλογικό τόμο Ο ξεριζωμός και η άλλη πατρίδα, ό.π., σ. 149

26. ΘΕΜΑ 4
Αφού μελετήσετε τις πηγές και λάβετε υπόψη το κείμενο του σχολικού σας βιβλίου
να αναφερθείτε στις επαγγελματικές ενασχολήσεις των προσφύγων κατά τα πρώτα
χρόνια της προσφυγιάς τους στην Ελλάδα.
ΠΗΓΗ 1
Επαγγελματική ενασχόληση στη Σύρο
Πολλοί από τους πρόσφυγες στεγάστηκαν, μόλις έφθασαν, σε δημόσια ή επιταγμένα κτίρια. Άλλοι,
που παρέμειναν, διασκορπίστηκαν στην πόλη και εκκρεμεί η εξακρίβωση των οικιών που
κατοίκησαν. Για 100 περίπου οικογένειες απαλλοτριώθηκε, ύστερα από συνεχείς πιέσεις της
δημοτικής αρχής και των προσφυγικών συλλόγων, ειδικός χώρος στην περιοχή Ξηρόκαμπος, στις
παρυφές της πόλης, και συγκροτήθηκε εκεί προσφυγικός συνοικισμός. Η δημιουργία του
συνδυάστηκε με την προσπάθεια να βρεθούν εργατικά χέρια για τη δοκιμαζόμενη βιομηχανία του
νησιού:
Ανεξαρτήτως του τοπικού ενδιαφέροντος του ζητήματος, εφόσον δια της εγκαταστάσεως
εργατικών χειρών εν Ερμουπόλει πρόκειται να εξυπηρετηθώσι ακμάζοντες ενταύθα βιομηχανικοί
οίκοι φιλοτίμως προσπαθούντες να βελτιώσωσι και επεκτείνωσι τας εργασίας αυτών, είνε πολύ
ενδιαφέρουσα και η γενικωτέρα άποψις της μονίμου εγκαταστάσεως και απορροφήσεως
εκατοντάδων τινών προσφυγικών οικογενειών, αίτινες ενδεχομένως αλλαχού μένουσι άεργοι και
αχρησιμοποίητοι και δεν πρέπει επίσης να παροραθή το γεγονός της ωφελείας ην θα αρυσθή η
Εθνική της χώρας Οικονομία εκ της παρασχεθησομένης τονώσεως της εν Σύρω Βιομηχανίας
απεγνωσμένως αγωνιζομένης κατά της ανεπαρκείας των εργατικών χειρών.
Χ. Λούκος, «Οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ερμούπολη»,
στο συλλογικό τόμο Ο ξεριζωμός και η άλλη πατρίδα, ό.π., σσ. 208-209

27. ΠΗΓΗ 2
Οι ελληνικές κυβερνήσεις εγκαθιστούν τους πρόσφυγες κυρίως στις πιο εύφορες ελληνικές χώρες,
στη Μακεδονία και τη Δυτική Θράκη, είτε αγροτικά είτε αστικά. Επιδιώχθηκε πρώτα ν’
αποκατασταθούν στις περιουσίες που είχαν εγκαταλείψει οι Τούρκοι, αλλά, επειδή οι οικισμοί ήταν
συγκριτικά λίγοι, κτίστηκαν εκατοντάδες νέοι συνοικισμοί, ορισμένοι από τους οποίους αργότερα
εξελίχθηκαν σε αξιόλογα οικονομικά κέντρα. Οι κυβερνήσεις τους δίνουν γαίες και τα πρώτα μέσα
και ζώα για την καλλιέργεια της γης. Στις χώρες αυτές ιδίως προβαίνουν ακόμη στην εκτέλεση
μεγάλων έργων πολιτισμού, ανοίγουν δρόμους, κατασκευάζουν γέφυρες, εκτελούν μεγάλα
λιμενικά έργα· επίσης εκτελούν μεγάλα εγγειοβελτιωτικά και αρδευτικά έργα, κυρίως σε τρεις
περιοχές, στις πεδιάδες των Σερρών, της Δράμας και της Θεσσαλονίκης: διευθετούν προς όφελος
της γεωργίας κοίτες χειμάρρων και μεγάλων ποταμών, όπως του Αξιού, του Στρυμόνα κλπ., που με
τις πλημμύρες τους νέκρωναν τις παρόχθιες γαίες σε μεγάλο βάθος, αποξηραίνουν λίμνες, όπως
του Αχινού, Γενιτσών, Αρτζάν, Αματόβου και τις γαίες τις παραδίδουν σε ακτήμονες πρόσφυγες και
γηγενείς. Έπρεπε ακόμη να γίνουν αρτεσιανά φρέατα, υδραγωγεία, εξυγιαντικά έργα, για να
καταπολεμηθούν οι ελώδεις πυρετοί, ο τύφος, η φυματίωση, να ιδρυθούν ιατρικοί σταθμοί,
φαρμακεία κλπ. Τα μεγάλα αρδευτικά έργα μεταβάλλουν την ανάγλυφη όψη της Μακεδονίας και
προκαλούν το θαυμασμό των πολιτισμένων λαών. Ο Γερμανός Stephan Ronhart στο έργο του
Griechenland von heute γράφει τα εξής χαρακτηριστικά: «Μια σωστή εποπτική εικόνα αυτών των
αληθινά γιγαντιαίων έργων επάνω σ’ αυτά τα πλατιά εδάφη μπορεί κανείς να τη σχηματίσει, μόνον
όταν πετάξει πάνω απ’ αυτά… Όποιος πετώντας με το αεροπλάνο επάνω από την Ιταλία, από τη
Ρώμη ή το Βρινδήσι… κατεβαίνει σιγά-σιγά από τα 4.000 μέτρα επάνω από τη Μακεδονία προς τη
Θεσσαλονίκη, βλέπει να παρουσιάζεται εμπρός του βαθμιαία σαν ένα χαλί αυτή η πεδιάδα: μεγάλα,
εύφορα, καλλιεργημένα εδάφη, όπου πρώτα υπήρχαν ελώδεις εκτάσεις, καθαρά χαραγμένα
χωράφια από το σκοτεινό καστανό ως το ανοιχτό πράσινο, σπαρμένα με τις ασπρουδερές
κωμοπόλεις και χωριά, που τις διασχίζουν οι φωτερές ταινίες των δρόμων, που κι αυτές τις κόβουν
κατ’ ευθείαν ως τη θάλασσα τα σκοτεινά αποξηραντικά κανάλια,

28. και όλ’ αυτά συνορεύουν με το πλατύ βαθυγάλανο τόξο του Θερμαϊκού κόλπου - ένα θαυμαστό
έργο ανθρώπινης ενέργειας και προσπάθειας». Το έργο αυτό ήταν πραγματικά ένα ειρηνικό έπος.
Παρόμοια έργα πολιτισμού στη Νότια Ελλάδα εδραιώνουν τη φήμη των Ελλήνων ως φορέων
προόδου στη ΝΑ Ευρώπη και στην Ανατολική Μεσόγειο. Ο ίδιος ο Ronart γράφει: «Σήμερα η
Ελλάδα, αφότου δέχθηκε στο έδαφός της τα πλήθη των προσφύγων, περικλείει στα σύνορά της
ένα σχεδόν απόλυτα ομογενή από άποψη γλώσσας και θρησκείας λαό 6.550.000 ψυχών». Και σε
άλλο σημείο: «Ο ελληνισμός σώζοντας τους πρόσφυγές του από την καταστροφή και την
εξουθένωση έσωσε ο ίδιος τον εαυτό του και ανορθώθηκε πάλιν ηθικά, ενώ σύγχρονα
συναρμολόγησε σφικτά ολόκληρο τον εθνικό του κορμό. Το μακεδονικό ζήτημα, το περίπλοκο,
μακροχρόνιο πρόβλημα της ευρωπαϊκής διπλωματίας, λύθηκε δυναμικά για πάντα με την
εγκατάσταση των 2/3 των 300.000 ελληνικών οικογενειών που συνέρρευσαν: τα 9/10 των χωρικών
και ένα μεγάλο μέρος των αστών βρήκαν τη νέα τους πατρίδα στη Μακεδονία, απ’ όπου
Μωαμεθανοί και Βούλγαροι είχαν μεταναστεύσει με την ανταλλαγή των πληθυσμών».
Απ. Βακαλόπουλος, Νέα Ελληνική Ιστορία, ό.π., σσ. 383-385
ΠΗΓΗ 3 Επαγγελματική αποκατάσταση των προσφύγων γυναικών στη Λέσβο
Στη Λέσβο το 1923, και για μια πενταετία περίπου, λειτούργησε ο «Σύνδεσμος παροχής εργασίας εις
τα πρόσφυγας γυναίκας» ο οποίος βρήκε δουλειά σε πολλές Μικρασιάτισσες. Ήταν τότε που στα
αρχοντόσπιτα της Μυτιλήνης εργάστηκαν ως παραμάνες και παραδουλεύτρες πολλές
Μικρασιάτισσες, αρχόντισσες στον τόπο τους. Επίσης, οι «Αμερικανοί φίλοι της Ελλάδος»
δημιούργησαν στη Μυτιλήνη εργαστήρια για τις πρόσφυγες γυναίκες που έφτιαχναν εργόχειρα και
κεντήματα και προίκες ολόκληρες στον αργαλειό. Έτσι στη Μυτιλήνη βρήκαν απασχόληση 250
Μικρασιάτισσες.
«Ποιος θα μπορούσε να φανταστεί ότι οι αρχόντισσες των Κυδωνιών, που κεντούσαν στην πατρίδα
μας για την ευχαρίστησή τους, όταν δεν διάβαζαν, θα έφτανε η ώρα να κεντούν για να ζήσουν τα
παιδιά τους και τους γέρους γονείς τους. Δεν είναι υπερβολή να πω ότι στην Μυτιλήνη το κέντημα
το έφεραν οι πρόσφυγες». Άννα Παναγιωταρέα, ό.π., σσ. 171-172

29. OΜΟΓΕΝΩΝ 2003
ΘΕΜΑ Β 2
Με βάση το παρακάτω κείμενο και αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις,
α. Να περιγράψετε τις συνθήκες διαβίωσης των προσφύγων στα αστικά κέντρα.
Μονάδες 13
β. Να αντιπαραβάλετε τους τρόπους της αστικής αποκατάστασης των απόρων και
των εύπορων προσφύγων.
ΚΕΙΜΕΝΟ
. . . Κακήν κακώς, μην τα ρωτάς, πώς ζούσαμε. Έφτασε ο δεύτερος χρόνος της προσφυγιάς. Ήμαστε
στα 1924 κι ακούσαμε πως γίνονται συνοικισμοί, για να κάτσουμε εμείς οι πρόσφυγες, στον
Ποδονίφτη [=Ν. Ιωνία], στους Ποδαράδες [=Περισσός], στην Κοκκινιά.
Τότε ξέρεις πώς πιάνανε τα σπίτια στους συνοικισμούς; Πήγαινες εκεί, κρεμούσες ένα τσουβαλάκι
ή ό, τι είχες σ' ένα δωμάτιο και το σπίτι ήτανε δικό σου. Ατελείωτα ήτανε ακόμη' κεραμίδια δεν
είχανε, πόρτες δεν είχανε, παράθυρα δεν είχανε. Και μερικά που είχανε πόρτες και παράθυρα
πηγαίνανε άλλοι τη νύχτα και τις βγάζανε και ανάβανε φωτιές να ζεσταθούνε, να μαγειρέψουνε.
Δύο χρόνια ύστερα που φτάσαμε εμείς στην Ελλάδα ήρθε και μας βρήκε στην Κοκκινιά και ο άντρας
μου. Αυτός ήρθε από τους τελευταίους αιχμαλώτους, γιατί, επειδή ήτανε τεχνίτης, τον κρατούσανε
και τους δούλευε.
Δουλέψαμε, κουραστήκαμε και κάναμε και σπίτι και αναστήσαμε τα παιδιά μας και δουλέψανε κι
εκείνα ' κι εδώ θα τελειώσουμε τη ζωή μας.Τα βάσανά μας ποτέ δεν θα φύγουνε από μέσα μας.
Μαρτυρίες Μικρασιατών προσφύγων για την άφιξή τους στην Ελλάδα, από το βιβλίο «Η Έξοδος»
(έκδοση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών) τόμ. Α' σ. 193-195.

30.  Παλιά Κοκκινιά. Οι παράγκες της Αγίας
Σωτήρας (1929)
 Τύπος αστικής κατοικίας που
κατασκευάστηκε από την ΕΑΠ στηνΈδεσσα.

31. ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ 2007
ΘΕΜΑ Β.2
Αντλώντας στοιχεία από τα κείμενα που ακολουθούν και αξιοποιώντας τις ιστορικές σας
γνώσεις, να αναφέρετε τα εμπόδια που συνάντησε η αστική στέγαση των Μικρασιατών
προσφύγων. Μονάδες 25
Πηγή Α΄ [...] «Στη Χίο έμεινα ένα χρόνο. Μετά πήγα Πάτρα, Κόρινθο και τελικά στο Βέλο. Εκεί
έκανα μερικά χρόνια, έχω και σπίτι. Από το Βέλο ήρθα στην Αθήνα και μετά πήγα στην
Αλεξανδρούπολη, στην αδελφή μου, κι άνοιξα εστιατόριο. Σε λίγο μου κάηκε το μαγαζί κι άνοιξα
άλλο εξοχικό. Εντωμεταξύ αρρώστησα και ξαναγύρισα στο Βέλο. Εκεί καλλιεργούσα περιβόλια.
Έφυγα όμως πάλι κι ήρθα στην Αθήνα για καλύτερα».
(Μαρτυρία Νικολάου Παπανικολάου από το χωριό Σαζάκι που βρίσκεται στη χερσόνησο της Ερυθραίας,
απέναντι από τη Χίο). Η Έξοδος (έκδοση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών), τόμ. Α΄, σσ.
76-77.
Πηγή Β΄ «Την άλλη μέρα του Φωτός, Ιανουάριο του 1923, πρωτοβγήκαμε στην Ελλάδα. Μόλις
βγήκαμε, περιμένανε κυρίες και μας μοιράσανε ψωμιά και τυριά. Την ίδια μέρα μας βάλανε στο
τραίνο και μας πήγανε στην Τρίπολη.Τις δύο πρώτες βραδιές μείναμε μέσα στην Τρίπολη. ...
Κι εγώ έρημη ήμουνα και είχα και τρία παιδιά μαζί μου. ...
Ο γιός μου ήρθε στην Τρίπολη για να μας πάρει να μείνουμε όλοι στην Αθήνα. ... Άμα βγήκαμε στον
Πειραιά, δεν είχαμε πού να μείνουμε. Δύο νύχτες κοιμηθήκαμε στο σταθμό, στο ύπαιθρο. Τρέξαμε,
πήγαμε στα Υπουργεία και τότε μας πήρανε και μας βάλανε στο εργοστάσιο του Στρίγγου, σε κάτι
αποθήκες μέσα, στον Πειραιά. Εκεί ήτανε και άλλοι πρόσφυγες, από της Σμύρνης τα μέρη όλοι...».
(Μαρτυρία Μαριάνθης Καραμουσά από το χωριό Μπαγάρασι κοντά στα Σώκια).
Η Έξοδος (έκδοση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών), τόμ. Α΄, σσ. 193-195.

32. ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ 2010
Δ1 Αντλώντας στοιχεία από το κείμενο που ακολουθεί και με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις, να
απαντήσετε στα ερωτήματα: α. Πώς υλοποιήθηκε η αστική στέγαση των μη εύπορων και η
εγκατάσταση των άπορων προσφύγων στην Αθήνα και τον Πειραιά; (μονάδες 15)
β. Ποιες ήταν οι συνθήκες διαβίωσης των προσφύγων αυτών; (μονάδες 10)
Κείμενο «Στην Αθήνα υπολογίζεται ότι ο πληθυσμός είχε υπερδιπλασιαστεί μέσα σε δεκαοκτώ
μήνες. Διεθνείς αναφορές έκρουαν τον κώδωνα του κινδύνου για τις τραγικές συνθήκες που
επικρατούσαν στους προσφυγικούς αυτούς συνοικισμούς:
Μια πόλη των 300.000 κατοίκων διογκώθηκε («πρήστηκε») ξαφνικά και έφτασε πάνω από 700.000.
Οι παροχές νερού κατέρρευσαν, ο φωτισμός ήταν κακός, και το ότι οι δρόμοι αποτελούνται από
λακκούβες δεν προκαλεί και μεγάλη έκπληξη αν αναλογιστούμε τις συνθήκες που επικρατούν. Με
την εξαίρεση της Κίνας, δεν έχω βρεθεί αλλού πουθενά όπου η αίσθηση ενός τόπου που
κατακλύζεται από κόσμο να είναι τόσο οξυμένη. Η μόλυνση είναι η μόνη λέξη που μπορεί να
αποδώσει τις συνθήκες διαβίωσης αυτού του πληθυσμού σε κάθε οικοδομικό τετράγωνο1.
[...] Συγκεκριμένα, στην Καισαριανή υπήρχαν συνολικά 1.800 σπίτια για 10.800 άτομα. Από την ΕΑΠ
κατασκευάστηκαν μετά το 1828 τα 350. Έως τότε ο πληθυσμός έμενε σε 1.000 πλινθόκτιστα σπίτια
και σε 500 ξύλινα παραπήγματα, ενώ η πλειοψηφία των κατοίκων δήλωνε ασχολία την αγροτική.
Αν αναλογιστεί κανείς ότι έλαβαν βοήθεια σε βοοειδή και πρόβατα ή χοίρους χωρίς να ανεγερθούν
στάβλοι, εύκολα κατανοούμε ότι οι άνθρωποι και τα ζώα συζούσαν κάτω από την ίδια στέγη. Πέρα
από τις φρικτές συνθήκες υγιεινής, η ύδρευση του προσφυγικού πληθυσμού γινόταν με βυτία του
δήμου ή με υδροπώλες, οι οποίοι πωλούσαν το νερό2. Η διεκδίκηση παροχής νερού παραπέμπει σε
σύγχρονες γεωπολιτικές διαμάχες ή και ένοπλες συρράξεις στονΤρίτο Κόσμο. [...]»
Κρητικός, Γ., «Ριζοσπαστικοποίηση της πολιτικής γεωγραφίας του νέου περιαστικού χώρου τηςΑθήνας μετά την
έλευση των μικρασιατών προσφύγων», περ. Γεωγραφίες, τεύχος 13, φθινόπωρο 2007, εκδ. Εξάντας, σ. 119.

33. 2013
ΘΕΜΑ Δ1 Αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από τα κείμενα που σας
δίνονται, να παρουσιάσετε:
α) Την αστική στέγαση των προσφύγων, όπως αυτή ξεκίνησε, με πρωτοβουλία του κράτους και
της ΕΑΠ, από την Αθήνα και τον Πειραιά, με τη δημιουργία νέων συνοικισμών (μονάδες 13) και
β) τον τρόπο στέγασης των ευπόρων προσφύγων, καθώς και των απόρων που δεν είχαν ακόμη
αποκατασταθεί (μονάδες 12). Μονάδες 25
ΚΕΙΜΕΝΟ Α [Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΤΗΣ ΚΑΙΣΑΡΙΑΝΗΣ]
Η εγκατάσταση των προσφύγων στην Καισαριανή αντανακλά τη γενική κατάσταση στην Ελλάδα,
της αδιαφορίας και της εγκατάλειψης. Η μοναδική παρηγοριά των κατοίκων ήταν ο καθαρός αέρας.
Ίσως αν δεν υπήρχε το φυσικό αυτό δώρο να είχε νεκρωθεί ο συνοικισμός, καθώς οι συνθήκες
διαβίωσης χαρακτηρίζονται από άθλιες έως αβίωτες.
Αρχικά οι πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν σε σκηνές, όπου παρέμειναν για αρκετό χρονικό διάστημα.
Κατόπιν κατασκευάστηκαν από το κράτος 500 ξύλινα παραπήγματα και 1000 πλινθόκτιστα
δωμάτια. Η επιτροπή αποκαταστάσεως ανέλαβε να βελτιώσει τη θέση των προσφύγων και
κατασκεύασε 350 σπίτια με τρεις ή τέσσερις κατοικίες διαφόρων τύπων. […] Η κατάσταση των
ανθρώπων που έμεναν στα παραπήγματα ήταν απελπιστική, αρκεί να σημειωθεί ότι σε κάθε
ξύλινο σπιτάκι κατοικούσαν δύο οικογένειες. […] Η ύδρευση του προσφυγικού αυτού πληθυσμού
γινόταν με βυτία του δήμου και τις ελλείψεις τις αναπλήρωναν οι υδροπώλες, οι οποίοι
εμπορεύονταν το νερό. […] Στο μεγάλο ρεύμα1 οι ακαθαρσίες, τα σκουπίδια, τα ράκη της
ταπητουργίας παρουσίαζαν φρικτό θέαμα.
Σπ. Τζόκας, «Η ένταξη των προσφύγων στην ελληνική κοινωνία και η εγκατάσταση στην Καισαριανή», στο: Ο
ξεριζωμός και η άλλη πατρίδα. Οι προσφυγουπόλεις στην Ελλάδα. Επιστημονικό Συμπόσιο (11 και 12 Απριλίου 1997),
Αθήνα: Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, χ. χ., σ. 123.

34. 2007
ΘΕΜΑ Β2
Αξιοποιώντας τις πληροφορίες από τα παρακάτω κείμενα και τις ιστορικές σας γνώσεις
να εξηγήσετε τον τρόπο με τον οποίο ξεκίνησε η αστική στέγαση των προσφύγων –
εύπορων και άπορων– μέσω της δημιουργίας συνοικισμών και οικισμών.
Μονάδες 25
Κείμενο Α
Ως το τέλος του 1929 η Ε.Α.Π. είχε χτίσει 27.000 περίπου κατοικίες σε 125 νέους συνοικισμούς και το
κράτος 25.000 κατοικίες, χωρίς να έχει λυθεί το πρόβλημα της άθλιας διαβιώσεως σε αυτοσχέδιες
τσίγκινες παράγκες 30.000 περίπου προσφυγικών οικογενειών.
Ιστορία του ΕλληνικούΈθνους, τ. ΙΕ΄, Αθήνα 1978, σ. 302
Κείμενο Β
... Κακήν κακώς, μην τα ρωτάς, πώς ζούσαμε. Έφτασε ο δεύτερος χρόνος της προσφυγιάς. Ήμαστε
στα 1924 κι ακούσαμε πώς γίνονται συνοικισμοί, για να κάτσουμε εμείς οι πρόσφυγες, στον
Ποδονίφτη (= Ν. Ιωνία), στους Ποδαράδες (= Περισσός), στην Κοκκινιά.
Τότε ξέρεις πώς πιάνανε τα σπίτια στους συνοικισμούς; Πήγαινες εκεί, κρεμούσες ένα τσουβαλάκι
ή ό,τι είχες σ’ ένα δωμάτιο και το σπίτι ήτανε δικό σου. Ατελείωτα ήτανε ακόμη· κεραμίδια δεν
είχανε, πόρτες δεν είχανε, παράθυρα δεν είχανε. Και μερικά που είχανε πόρτες και παράθυρα
πηγαίνανε άλλοι τη νύχτα και τις βγάζανε και ανάβανε φωτιές να ζεσταθούνε, να μαγειρέψουνε...
(Μαρτυρία Μαριάνθης Καραμουσά από το χωριό Μπαγάρασι κοντά στα Σώκια).
Η ΄Εξοδος (έκδοση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών), τ. Α΄, σ. 195

35. ΚΕΙΜΕΝΟ Β
[Η ΣΤΕΓΑΣΗ ΤΩΝ ΕΥΠΟΡΩΝ]
Πολύ λίγοι [πρόσφυγες] είναι σε θέση να ξεφύγουν από τη λύση της πρόχειρης κατασκευής
νοικιάζοντας ή ακόμη καλύτερα αναλαμβάνοντας οι ίδιοι την οικοδόμηση των κατοικιών τους.
Στους τελευταίους παρέχονται οικόπεδα και δάνεια, ενώ το κράτος αναλαμβάνει τα έργα
υποδομής. Οι περιπτώσεις της Νέας Σμύρνης, της Καλλίπολης και της Νέας Καλλικράτειας (στο
νότιο άκρο της Πειραϊκής) ανήκουν σ’ αυτή την κατηγορία.
Το παράδειγμα της Νέας Σμύρνης είναι χαρακτηριστικό. Σμυρναίοι πρόσφυγες από τα ανώτερα
κοινωνικά στρώματα στην πατρίδα τους οργανώνονται το 1923 και σε ένα χρόνο πετυχαίνουν την
απαλλοτρίωση περιοχής ανατολικά της λεωφόρου Συγγρού. Το 1925 αρχίζει η οικοδόμηση
σύμφωνα με το Σχέδιο Καλλιγά που προέβλεπε μεγαλύτερο πλάτος δρόμων.
Γ. Τζεδόπουλος (επιμ.), Πέρα από την καταστροφή. Μικρασιάτες Πρόσφυγες στην Ελλάδα του
Μεσοπολέμου. Υπό την αιγίδα της Βουλής των Ελλήνων. Αθήνα: Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού, 22007,
σσ. 86-87.
ΚΕΙΜΕΝΟ Γ
[ΗΤΕΝΕΚΕΔΟΥΠΟΛΗΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ]
Ένα ολόκληρο χωριό, αποτελούμενο από μικροσκοπικά τενεκεδόσπιτα ξεπήδησε στα προάστεια
της Θεσσαλονίκης, προσφέροντας μια πρωτόγονη στέγη σε τετρακόσιες οικογένειες, δηλαδή σε
πάνω από δύο χιλιάδες άτομα. […]
[Οι καλύβες] είναι […] απερίγραπτα στενάχωρες. Με τον τρόπο που έχουν κατασκευαστεί είναι
αδύνατο να είναι αεροστεγείς το χειμώνα κι έτσι είναι κρύες και υγρές. Το καλοκαίρι ο καυτερός
ήλιος που πέφτει στις τσίγκινες στέγες μετατρέπει τις παράγκες σε σωστούς φούρνους. Όσο
θλιβερά κι αν είναι αυτά τα καταλύματα, προσφέρουν κάποιου είδους προστασία στους ενοίκους
τους. […] Όμως και στην καλύτερη περίπτωση […] δεν αντιπροσωπεύουν παρά την κατώτατη
βαθμίδα της πολιτισμένης ζωής.
H. Morgenthau, H Aποστολή μου στην Αθήνα. 1922-Το έπος της εγκατά- στασης, μετ. Σ. Κασεσιάν,
Αθήνα:Τροχαλία, 1994, σσ. 342-344.

36. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
1. Ποιος φορέας ανέλαβε το έργο της αστικής
αποκατάστασης των προσφύγων και ποια
προβλήματα παρουσίαζε αυτή;
2. Ποιες ήταν οι διαφορές της αστικής από την
αγροτική αποκατάσταση;
3. Ποια προβλήματα συνάντησε η αστική
αποκατάσταση;
4. Ποια επαγγέλματα ασκούσαν στις πόλεις οι
μικρασιάτες πρόσφυγες τα πρώτα χρόνια της
εγκατάστασής τους στην Ελλάδα;
5. Η δημιουργία των προσφυγικών
συνοικισμών.
6. Πώς αποκαταστάθηκαν οι εύποροι
πρόσφυγες ;
7. Ποια προβλήματα αντιμετώπιζαν οι άποροι
πρόσφυγες που δεν είχαν κατορθώσει να
αποκατασταθούν;
8. Στεγαστική αποκατάσταση των
προσφύγων στην ύπαιθρο και στις πόλεις.
9. Επαγγελματική αποκατάσταση των
προσφύγων στην ύπαιθρο και στις πόλεις.
 Προσφυγικές παράγκες στην
περιοχή τουΤαύρου.